Powstanie w 1991 roku niepodległej Ukrainy jest jedną z najistotniejszych

Transkrypt

1 Stosunki polsko-ukraińskie , red. naukowa Marek Pietraś, Markijan Malskyj, Beata Surmacz, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016 Wstęp Powstanie w 1991 roku niepodległej Ukrainy jest jedną z najistotniejszych geopolitycznych konsekwencji ale i jednoczesnym potwierdzeniem upadku ładu dwubiegunowego, rozpadu byłego Związku Radzieckiego oraz końca zimnej wojny. Skutki tego faktu dla stosunków międzynarodowych w Europie, bezpieczeństwa międzynarodowego oraz pozimnowojennego porządku, który w Europie Wschodniej ciągle nie został ukształtowany, są nie tylko odczuwane do dziś, ale są zmienną warunkującą każdy z tych trzech wymienionych obszarów rzeczywistości międzynarodowej. Geopolityczna zmiana w postaci powstania niepodległej Ukrainy miała i ma szczególne znaczenie dla Polski i jej polityki zagranicznej. Symbolicznym tego potwierdzeniem jest fakt, że Polska w dniu 2 grudnia 1991 roku jako pierwsza uznała Ukrainę za państwo. Jej powstanie stało się dla Polski szansą chociażby w nawiązaniu do myśli politycznej paryskiej Kultury ukształtowania korzystnego z punktu widzenia geopolitycznych preferencji porządku międzynarodowego w Europie Wschodniej, więzi z powstałymi tu państwami i istniejącymi społeczeństwami. Zarazem jednak niepodległa Ukraina stała się wyzwaniem dla polityki zagranicznej Polski w warunkach wspólnej trudnej przeszłości historycznej, traktowania przez Federację Rosyjską tzw. obszaru poradzieckiego jako strefy wyłącznych wpływów, ale i towarzyszącej temu zwłaszcza od połowy lat 90. XX wieku i mimo deklaracji partnerstwa strategicznego z Polską polityce wielowektorowości. Wskazanej wyrazistości i ciągłości miejsca Ukrainy w strategii polityki zagranicznej Polski nie towarzyszyła porównywalna wyrazistość miejsca Polski w polityce zagranicznej Ukrainy i jej strategicznych preferencjach. Można wręcz mówić o asymetrii wzajemnego znaczenia obu państw. O ile jednak do połowy lat 90. XX wieku zbliżenie z Polską było dla Ukrainy istotne 9

2 w kontekście akcentowania własnej niezależności politycznej, zwłaszcza wobec Rosji, o tyle w okresie realizowanej później polityki wielowektorowości czy nawet zbliżenia z Rosją Polska nie odgrywała wyraźnie określonej i znaczącej roli w strategii politycznej Ukrainy. Oceny tej nie zmieniła pomarańczowa rewolucja, udzielone Ukrainie przez Polskę wsparcie i zbliżenie polityczne obu państw oraz zainicjowane procesy pojednania obu narodów. Wydaje się, że dość istotna zmiana znaczenia Polski dla Ukrainy nastąpiła po rewolucji godności, euromajdanie i jednoznacznym zaakcentowaniu przez społeczeństwo Ukrainy i większość głównych sił politycznych europejskich aspiracji, włącznie z perspektywą członkostwa w Unii Europejskiej. Należy dodać, że stało się to w warunkach członkostwa Polski w Sojuszu Północnoatlantyckim i w Unii Europejskiej. W tych warunkach Polska zaczęła być postrzegana na Ukrainie jako wzorzec procesów transformacji, doświadczeń i przebytej drogi w kierunku struktur euroatlantyckich, czyli NATO i Unii Europejskiej. Przedstawione uwagi na temat asymetrii, ale i zmienności wzajemnego znaczenia Polski i Ukrainy są przyczynkiem, ale i tłem realizacji celu głównego monografii, jakim jest analiza stosunków polsko-ukraińskich, ich złożoności i zmienności w okresie od 1991 do 2014 roku z próbą dokonania ich bilansu. Stąd wiele opracowań nie odwołuje się do aktualnych wydarzeń na Ukrainie. Realizacja tego celu została przeprowadzona z odwołaniem się do kilku przyjętych założeń badawczych. Po pierwsze, za niezbędne uznano skoncentrowanie się na uchwyceniu złożoności treści, a w konsekwencji na wielopłaszczyznowości stosunków między obydwoma państwami. Po drugie, uznano, że stosunki Polski i Ukrainy należy analizować w szerszym kontekście europejskim, gdyż swym znaczeniem wykraczają poza wąsko rozumiane relacje bilateralne. Po trzecie, uznano, że niezbędne jest przeprowadzenie analizy tych stosunków nie tylko na poziomie państw, oficjalnych relacji rządowych, ale także na poziomie systemów społecznych i gospodarczych. Stąd też mowa o stosunkach polsko-ukraińskich, a nie tylko o stosunkach Polska Ukraina. Po czwarte, przyjęto założenie o koncentracji na współczesnych stosunkach polsko-ukraińskich w okresie od 1991 roku. Za niezbędne uznano jednak uwzględnienie doświadczenia trudnej historii, która żyje w dniu dzisiejszym, w zbiorowej świadomości społeczeństw i elit politycznych, warunkując stosunki polsko-ukraińskie. Przyjęte założenia badawcze warunkują strukturę monografii. Podzielono ją na pięć części, a głównym kryterium porządkowania treści współczesnych stosunków polsko-ukraińskich jest kryterium płaszczyzn tych stosunków. 10

3 W odniesieniu do stosunków głównie między państwami wyodrębniono płaszczyznę polityczną, płaszczyznę bezpieczeństwa oraz płaszczyznę integracji europejskiej. W celu analizy stosunków społecznych, a zwłaszcza transgranicznych interakcji jednostek terytorialnych, wyodrębniono płaszczyznę stosunków transnarodowych. Dopełnieniem całości jest analiza dziedzictwa trudnej przeszłości historycznej, jej miejsca w zbiorowej świadomości obu narodów oraz prób jej przezwyciężania. Część pierwsza monografii zatytułowana jest Płaszczyzna polityczna. Zgodnie z przyjętym standardem myślenia politologicznego uznano ją za nadrzędną w stosunku do pozostałych, a więc najważniejszą, mając jednocześnie świadomość, że trudno ją precyzyjnie oddzielić, zwłaszcza od płaszczyzny bezpieczeństwa i płaszczyzny integracji europejskiej. Grigorij Pierepełytsja podjął temat wyzwań, przed jakimi znalazły się Ukraina i Polska w XXI wieku. Podkreślając wspólnotę interesów bezpieczeństwa oraz interesów geopolitycznych Polski i Ukrainy, wskazał, że Ukraina po rewolucji godności powtarza historyczną drogę Polski w procesie budowania więzi ze strukturami euroatlantyckimi, tylko w bardziej złożonych uwarunkowaniach wewnętrznych i międzynarodowych. Z kolei Marek Pietraś, odwołując się do deklaracji politycznej z połowy lat 90. XX wieku o strategicznym partnerstwie Polski i Ukrainy, zwrócił uwagę na narastającą złożoność warunków realizacji tej deklaracji. Odwołując się do licznych danych statystycznych, wskazał, że między Polską i Ukrainą przebiega w Europie nowa linia podziału w odniesieniu do standardów funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego, procesów gospodarczych i społecznych. Walenty Baluk przedmiotem analizy uczynił stosunki polsko-ukraińskie w kontekście kształtowania nowej Europy Wschodniej, będącej nie regionem, lecz obszarem stosunków międzynarodowych, obejmującym państwa sąsiadujące z Unią Europejską i NATO, postrzegane przez Rosję jako obszar jej żywotnych interesów i poddany presji reintegracyjnej. Ukrainę uznaje za filar Europy Wschodniej, a przedmiotem analizy uczynił działania Unii Europejskiej, zwłaszcza te w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i Partnerstwa Wschodniego. W tym kontekście zanalizował strategie polityczne poszczególnych państw, nawiązując do stowarzyszenia Ukrainy z UE. Bartosz Koziński podjął problem postrzegania stosunków polsko-ukraińskich w exposé ministrów spraw zagranicznych Polski. Uczynił to z uwzględnieniem szerszego kontekstu historycznego i ewolucji tych stosunków od roku 1990, wyodrębniając ich cztery etapy i rekonstruując exposé na każdym z nich. Skoncentrował się na trzech problemach: a) priorytetach polityki zagranicznej Polski; b) polityce 11

4 wschodniej Polski z uwzględnieniem polityki wobec Ukrainy; c) mniejszości polskiej na obszarze poradzieckim. G.A. Piskorska i O.W. Szewczenko podjęły aktualny i perspektywiczny problem kształtowania politycznego wizerunku Ukrainy z wykorzystaniem zasobów miękkiej siły. Uznały, że przykład Polski może tworzyć dla Ukrainy wzorzec kształtowania strategii politycznej oraz praktyki jej realizacji. Z kolei Beata Surmacz przedmiotem analizy uczyniła weryfikację scenariuszy stosunków polsko-ukraińskich sformułowanych w Jej autorskiej publikacji z 2002 roku. Są to następujące scenariusze: żelaznej kurtyny, czarnomorski, Russia first, papierowej kurtyny, galicyjski, Europa bez granic. Za zmienne warunkujące realizację tych scenariuszy uznała polityki Unii Europejskiej oraz Rosji. W części drugiej przedmiotem analiz jest płaszczyzna bezpieczeństwa w stosunkach Polski i Ukrainy. Zyskała ona szczególne znaczenie po rewolucji godności. U podstaw analiz legło szerokie, wielowymiarowe rozumienie bezpieczeństwa. Artur Drzewicki podjął temat kultur strategicznych Polski i Ukrainy jako czynników warunkujących współpracę obu państw w obszarze bezpieczeństwa międzynarodowego. Podkreślił ukształtowanie kultury strategicznej Polski i proces jej kształtowania w przypadku Ukrainy, poszukując jednocześnie podobieństw i różnic. Jednocześnie identyfikacja kultur strategicznych obu państw stała się punktem odniesienia dla analizy ich współpracy dwustronnej i wielostronnej w zakresie bezpieczeństwa. Za istotny czynnik tej współpracy uznany został rozwój wojskowych zdolności operacyjnych Unii Europejskiej. Ludmiła Czekalenko podjęła problem regionalnego przywództwa w warunkach współpracy Polski i Ukrainy na rzecz bezpieczeństwa europejskiego. Wskazała na znaczenie dla Ukrainy i jej włączania się w proces integracji europejskiej doświadczeń państw Europy Środkowo-Wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem doświadczenia Polski. Z kolei Viktoria Voitenko podjęła temat rozwoju i funkcjonowania kompleksu wojskowo-przemysłowego w Polsce w okresie członkostwa w NATO i znaczenie doświadczeń Polski w tym zakresie dla Ukrainy. Skoncentrowała się na procesie transformacji sił zbrojnych w Polsce, ewolucji więzi z Sojuszem Północnoatlantyckim i rozwoju przemysłu zbrojeniowego. Aleksandra Fedun podjęła zaś tematykę niewojskowych wymiarów bezpieczeństwa w stosunkach Polski i Ukrainy, odwołując się do kategorii międzynarodowego bezpieczeństwa ekologicznego. Podkreślając wzrost znaczenia czynnika ekologicznego w kształtowaniu bezpieczeństwa międzynarodowego, przedmiotem analizy uczyniła dwustronne regulacje normatywne oraz zaangażowanie Polski i Ukrainy w wielostronną współpracę ekologiczną. 12

5 W części trzeciej przedmiotem analiz jest płaszczyzna integracji europejskiej w stosunkach Polski i Ukrainy. Tematyka ta jest obecna w stosunkach obu państw niemalże od początku lat 90. XX wieku, a jej znaczenie ostatnio bardzo wzrosło, zwłaszcza w kontekście najpierw perspektywy, a następnie faktu stowarzyszenia Ukrainy z Unią Europejską. Uwagę zwraca różnorodność podjętej tematyki. Ludmiła Czekalenko i Maria Wasiliewa podjęły temat wartości europejskich jako punktu odniesienia procesów integracji europejskiej i udziału w niej Ukrainy. Skoncentrowały się na takich wartościach jak wolność, demokracja, równość, praworządność, solidarność, prawa człowieka. Z kolei Viktoria Boiko podjęła problem filozoficznej perspektywy ładu międzynarodowego, miejsca w nim państwa, a w tym kontekście skoncentrowała się na rewolucji godności na majdanie i problemie uznania proeuropejskich aspiracji Ukrainy. Beata Piskorska podjęła zaś temat stosunków Ukrainy z Unią Europejską w szczególnym dla tej pierwszej okresie zmiany politycznej na przełomie lat 2013/2014. Skoncentrowała się na istotnych zagadnieniach takich jak wyniki szczytu UE w Wilnie w listopadzie 2013 roku, wydarzenia na euromajdanie, perspektywy opcji europejskiej Ukrainy, destabilizacyjne działania Rosji oraz umowa stowarzyszeniowa Ukrainy z UE. Z kolei Spasimir Domaradzki podjął temat perspektyw stosunków polsko-ukraińskich po szczycie UE w Wilnie, przeprowadzając analizę głównie od strony Polski. Skoncentrował się na dylematach polityki Polski wobec Ukrainy w warunkach dziedzictwa doświadczenia historycznego, złożoności wewnętrznej sceny politycznej i uwarunkowań geopolitycznych oraz ewolucji włącznie z Partnerstwem Wschodnim podejmowanych działań. Sformułował postulat rezygnacji z myślenia w kategoriach wzajemnych krzywd we współczesnym dialogu polsko-ukraińskim. Markijan Malskyj i Dominika Rosłoń poddali analizie Partnerstwo Wschodnie jako instrument polityki wschodniej Polski, podkreślając, że w ramach polityki zagranicznej Polski rozwinięta koncepcja wymiaru wschodniego, a tym samym inicjatywa Partnerstwa Wschodniego, jako cel powinna przyjąć założenie, by Europa nie kończyła się na wschodniej granicy Unii Europejskiej. Aleksander Kuczik podjął temat Partnerstwa Wschodniego jako subregionalnego mechanizmu integracji europejskiej w kontekście stosunków polsko-ukraińskich i z koncentracją na ich wymiarze cywilizacyjnym i geopolitycznym. Przedmiotem szczególnej uwagi stały się działania Polski w ramach Partnerstwa Wschodniego, a nakierowane na kształtowanie współpracy z Ukrainą. Igor Zinko, Petro Bajkowskij i Stanisław Salja przedstawili temat współpracy polsko-ukraińskiej na rzecz europejskiego wyboru 13

6 Białorusi. Zidentyfikowali i zanalizowali podejmowane działania. Natalia Antoniuk i Oksana Krajewska podjęty temat międzynarodowej roli Polski w stosunkach z Ukrainą. Uznały, że w stosunkach tych jedną z istotnych ról pełnionych przez Polskę jest rola mediatora w dialogu między Ukrainą i Unią Europejską. Podkreśliły nawiązywanie Polski do tradycji myśli jagiellońskiej. Z kolei Serhij Danilenko podjął problem sektorowej adaptacji społeczeństwa Ukrainy do perspektywy członkostwa w UE. Uczynił to z odwołaniem się do idei, ale również i praktyki kształtowania się społeczeństwa informacyjnego, uznając jednocześnie jego użyteczność w rozwiązywaniu wielu współczesnych problemów Ukrainy. Część czwarta monografii zatytułowana jest Płaszczyzna stosunków transnarodowych. Ważnym celem tej części jest odejście od koncentracji w analizie stosunków polsko-ukraińskich na stosunkach państw i uwzględnienie zaangażowania i transgranicznych działań innych podmiotów. Uwzględniono bowiem działania jednostek terytorialnych, podmiotów gospodarczych, struktur samorządowych, a nawet społeczeństw, ale bez organizacji społeczeństwa obywatelskiego, a więc pozarządowych. Hanna Dumała podjęła ważny problem decentralizacji stosunków polsko-ukraińskich poprzez transgraniczną współpracę subpaństwowych jednostek terytorialnych obu państw w latach Jest ona częścią realizacji koncepcji partnerstwa strategicznego. Przedmiotem analizy autorka uczyniła podstawy normatywne współpracy, funkcjonowanie euroregionów oraz współpraca województw/obwodów, powiatów, miast i gmin. Rafał Kęsek podjął zaś temat inwestycji w stosunkach polsko-ukraińskich. Inwestycje wykraczające poza płaszczyznę polityczną traktowane są jako test deklarowanego partnerstwa strategicznego. Autor wskazał na asymetrię przepływu inwestycji i większe zaangażowanie podmiotów gospodarczych mających siedzibę w Polsce, co nie oznacza, że pominął przepływ inwestycji z Ukrainy do Polski. Poruszył także problem klimatu dla inwestycji zagranicznych na Ukrainie. Agnieszka Parol przeprowadziła zaś analizę umów o małym ruchu granicznym, zawartych przez Polskę i Ukrainę z uwzględnieniem ich ewolucji sięgającej czasów byłego ZSRR, gdyż od roku Tematykę małego ruchu granicznego podjął również Daniel Szeligowski. Skoncentrował się przede wszystkim na funkcjonowaniu małego ruchu granicznego między Polską i Ukrainą na podstawie umowy z 2008 roku. Uwzględniając dane statystyczne, przedstawił przepływ osób, ich strukturę geograficzną oraz efekty ekonomiczne w postaci struktury wydatków osób przekraczających granicę. Z kolei Bogdan Kawałko przedmiotem analizy 14

7 uczynił miejsce współpracy transgranicznej w strategii rozwoju województwa lubelskiego, z uwzględnieniem szerszego kontekstu członkostwa Polski w UE. Skoncentrował się na praktyce współpracy z obwodami lwowskim i wołyńskim, wskazując na jej ograniczenia w postaci asymetrii poziomu rozwoju regionów oraz stopnia samodzielności władz lokalnych. Artur Kamiński podjął zaś temat współpracy władz samorządowych Dolnego Śląska z regionami Ukrainy. Skoncentrował się na analizie podstaw normatywnych tej współpracy oraz jej praktyce. Część piąta została zatytułowana Dziedzictwo historyczne. Odzwierciedla ona przyjęte założenie o koncentracji na współczesnych stosunkach polsko- -ukraińskich, z jednoczesnym jednak uwzględnieniem dziedzictwa trudnej przeszłości historycznej, która żyje w dniu dzisiejszym, warunkując stosunki obu państw i społeczeństw, kształtując zbiorową świadomość po obu stronach, a często i wzajemne postrzeganie. Maciej Mróz przeprowadził analizę z uwzględnieniem głębi historycznej stosunków polsko-ukraińskich, obfitujących we wzajemne krzywdy i ich trwanie w zbiorowej świadomości obu narodów, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Podkreślił, że zmiana geopolityczna na przełomie lat 80. i 90. XX wieku i powstanie niepodległej Ukrainy stworzyły szansę przewartościowania bolesnego dziedzictwa historycznego. Tomasz Olejarz podjął problem pojednania w stosunkach polsko-ukraińskich, analizowany z odwołaniem się do wiedzy ogólnej na temat zjawiska pojednania w stosunkach międzynarodowych. Przedmiotem analizy uczynił specyfikę pojednania między Polakami i Ukraińcami, koncentrując się w szczególności na działaniach podejmowanych w latach na płaszczyźnie politycznej, ale i zaangażowaniu Kościołów. Michał Siekierka, koncentrując się na tragicznym doświadczeniu historycznym, jakim była zbrodnia wołyńska, i na obchodach jej 70. rocznicy, dokonał identyfikacji odmienności podejść środowisk politycznych w Polsce do stosunków z Ukrainą oraz przedstawił ewolucję stosunków obu państw. Poruszył także głębszy problem potrzeby pamięci w stosunkach między narodami. Marcin Majewski przedmiotem analizy z odwołaniem się do artykułów Kuriera Galicyjskiego uczynił problem roli mediów w kształtowaniu zbiorowej świadomości narodów doświadczonych trudną przeszłością historyczną. Zrekonstruował toczoną na łamach tego czasopisma dyskusję na temat tożsamości historycznej Lwowa, porozumienia Piłsudski Petlura czy zbrodni wołyńskiej. Do roli mediów w kształtowaniu zbiorowej świadomości w stosunkach polsko-ukraińskich nawiązał także Maciej Strutyński. Zagadnienie to omówił na przykładzie tygodnika Myśl 15

8 Polska, zajmującego się także tematyką Ukrainy, a w szczególności tematyką nacjonalizmu ukraińskiego, mniejszości ukraińskiej w świecie, ale i w Polsce, tragedii wołyńskiej, ale i polityki wschodniej Polski. Inspirację do przygotowania niniejszej monografii stworzyła konferencja naukowa zorganizowana w dniach listopada 2013 roku na Wydziale Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Temat tej konferencji to Stosunki polsko-ukraińskie Próba bilansu. Została zorganizowana pod patronatem Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej na Ukrainie Henryka Litwina oraz Ambasadora Ukrainy w Polsce Markijana Malskiego. Współorganizatorami konferencji byli: Komisja Politologii i Stosunków Międzynarodowych Oddziału Lubelskiego Polskiej Akademii Nauk w Lublinie, Zakład Stosunków Międzynarodowych Wydziału Politologii UMCS oraz Wydział Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie. Marek Pietraś Markijan Malskyj Beata Surmacz 16