Spis Treœci: Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 1. Nr 5/2007

Transkrypt

1 Szanowni Państwo, Koleżanki i Koledzy, Drodzy Czytelnicy, Redaktor Naczelny: Prof. dr hab. Krystyna Olczyk Adres redakcji: Wydawnictwo PGK MEDIA POLSKA ul. Stokrotek 51, Jaworze Górne k. Bielska-Białej, Konsultacyjna Rada Naukowa Przewodniczący: Prof. dr hab. Krystyna Olczyk Członkowie: Prof. dr hab. Barbara Błońska - Fajfrowska Prof. dr hab. Jerzy Brandys Prof. dr hab. Elżbieta Brezińska Prof. dr hab Ewa Buszman Prof. dr hab. Zofia Dzierżewicz Prof. dr hab. Kazimierz Głowniak Prof. dr hab. Edmund Grześkowiak Prof. dr hab. Ewa Jagiełło-Wójtowicz Prof. dr hab. Krzysztof Jędrzejko Prof. dr hab. Krzysztof Jonderko Prof. dr hab. Jan Kowalski Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliński Prof. dr hab. Jan Pachecka Prof. dr hab. Jerzy Pałka Prof. dr hab. Janusz Pluta Prof. dr hab. Janusz Solski Prof. dr hab. Artur Stojko Prof. dr hab. Maria Wardas Prof. dr hab. Marek Wesołowski Prof. dr hab. Ludmiła Węglarz Dr hab. Barbara Pilawa prof. nadzw. ŚAM Dr hab. Zdzisława Kondera - Anasz Dr hab. Urszula Mazurek Dr hab. Andrzej Plewka Dr hab. Krzysztof Solarz Dr hab. Krystyna Trzepietowska - Sępień Wydawca: Adres Wydawcy: Wydawnictwo PGK MEDIA POLSKA ul. Stokrotek 51, Jaworze Górne k. Bielska-Białej, tel. (0-33) fax (0-33) P.G.K. Media Polska należy do Konsorcjum Wydawnictw Medycznych. Prezydent Konsorcjum: dr n. med. Adam Kwieciński Marketing Manager: Anna Janik anna.janik@wizja.net.pl Opracowanie graficzne i skład: Robert Cyganik Index Copernicus 1,73 MNiI 3,00 Wszystkie materiały opublikowane w piśmie objęte są ochroną Prawa autorskiego. Projekty chronione są Ustawą o Prawie autorskim i pokrewnych prawach z 1994 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 83). Redakcja zastrzega sobie dostosowania nadesłanych materiałów do potrzeb pisma. Przedruki możliwe jedynie za zgodą wydawcy. Za treść materiałów reklamowych oraz listów od czytelników redakcja nie odpowiada. Uprzejmie rekomenduję Państwu kolejne wydanie Farmaceutycznego Przeglądu Naukowego. Choć to nie jubileuszowy numer Czasopisma, to można pokusić się o niewielkie podsumowanie naszej, dotychczasowej jako Członków Konsultacyjnej Rady Naukowej pracy nad jego naukową, merytoryczną treścią. Zagadnienie to było przedmiotem dyskusji podczas ostatniego posiedzenia Wysokiej Rady Wydziału Farmaceutycznego Śląskiej Akademii Medycznej, kiedy to debatowaliśmy o roli i pozycji naszego Przeglądu na rynku wydawniczym czasopism naukowych. Nie ukrywam, iż mimo dość licznego Grona Szanownych Członków Konsultacyjnej Rady Naukowej, artykuły Państwa lub Osób przez Państwa zachęcanych do publikowania w Przeglądzie, napływają w nader skromnej ilości. Głęboko jednak wierzę, iż pomimo trudnych początków, Przegląd Naukowy zajmie wysoką pozycję wśród innych, ważnych dla środowiska farmaceutycznego i medycznego Wydawnictw. Skoro a aktywności mowa, to być może i wiosenne zmęczenie, które z jednej strony przekłada się na nasze umiarkowane zaangażowanie w pracy nad Przeglądem, z drugiej strony widoczne jest i w umiarkowanej aktywności nad zgłaszaniem uczestnictwa w nadchodzącym, Jubileuszowym Zjeździe Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Brakuje jeszcze nieco zgłoszeń, by liczbę Uczestników określić jako bliską tysiącu Osób. Wprawdzie aktywność telefoniczna wobec Organizatorów Zjazdu rośnie z dnia na dzień, to nie znajduje ona mimo to wprost proporcjonalnego przełożenia na ilość zjazdowych zgłoszeń. Przedłużyliśmy okres wpisów oraz przedkładania streszczeń dla Tych z Państwa, którzy zechcą zaprezentować wyniki własnych badań. Jednak, przypominam uprzejmie, iż w Zjeździe można, i z pewnością warto, uczestniczyć, także i nie wygłaszając prac, bowiem oferta naukowa jest bogata, zróżnicowana, a nazwiska Wykładowców gwarantują najwyższy merytoryczny poziom wiedzy, którą będą dzielić się ze Słuchaczami. I tymi słowami zapraszam do zmobilizowania wysiłków i tak nam przypisanych z racji charakteru naszej wspaniałej, nieustannej i rozwijającej nas pracy, by ochoczo wziąć pióro w dłoń dla wzbogacenia oferty naszego Czasopisma, a z drugiej strony, by zachęcić Osoby niezdecydowane, aby zechciały dla swojego przecież dobra, poprzez zagwarantowane wzbogacenie swej wiedzy i zdobycie punktów edukacyjnych (jeśli takie zbierają ), a także poprzez zregenerowanie zmęczonego organizmu, drogą aktywnego uczestnictwa w rozlicznych imprezach towarzyszących na Zjeździe, zawitać na to szczególne Jubileuszowe Przedsięwzięcie, bowiem następny (już nie Jubileuszowy) Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego odbędzie się dopiero za trzy lata. Z życzeniami samych udanych dni, Krystyna Olczyk Spis Treœci: Dobrze ubezpieczonym pracuje się lepiej... Schorzenia narządu ruchu profilaktyka i uzupełnienie leczenia preparatami pochodzenia roślinnego Palenie papierosów jest szkodliwe (cz. 2) Rośliny lecznicze jako zasoby metali ciężkich podczas profilaktyki ziołoleczniczej Parametry ekotoksykologiczne przydatne dla oceny jakości obszarów pozyskiwania roślin leczniczych XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego English for Pharmacists English Booster Dose

2 Palenie papierosów jest szkodliwe Artyku³ redakcyjny Dobrze ubezpieczonym pracuje siê lepiej... Kto jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo w Twojej aptece? Przeterminowana partia produktów, zalanie, włamanie czy inny wypadek losowy może przyprawić o ból głowy nie tylko właściciela sklepu spożywczego. Ryzyko i niepewność towarzyszą prowadzeniu każdej działalności gospodarczej. Jednym z najlepszych znanych obecnie rozwiązań, służących zminimalizowaniu ryzyka z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, jest dobre ubezpieczenie. Warto jednak zastanowić się nad tym, jakie elementy powinno zawierać dobre ubezpieczenie, które sprawi, że nawet w przypadku zajścia niekorzystnych dla firmy okoliczności, jej właściciel czy menedżer będzie mógł spać spokojnie. Szczególny charakter pracy osób związanych z opieką zdrowotną (farmaceuta, lekarz, pielęgniarka) sprawia, że jest to grupa zawodowa wysoce narażona na ryzyko wyrządzenia szkody i powstania żądań z tytułu odpowiedzialności cywilnej. Według Journal of the American Medical Association, w samych Stanach Zjednoczonych, z powodu pomyłek medycznych co roku umiera 100 tysięcy pacjentów, stanowiąc piątą przyczynę wszystkich zgonów. Kolejne 200 tysięcy zostaje kalekami (raport Harvard School of Public Health). Porównując amerykańskie wyniki do kraju wielkości Polski, można oszacować, że co roku z powodu nieprawidłowego leczenia w Polsce życie może stracić około 15 tysięcy osób, a około 30 tysięcy może doznać uszczerbku na zdrowiu. W kontekście doświadczeń krajów zachodnich oraz rosnącej świadomości ubezpieczeniowej Polaków nie dziwi co roku rosnąca liczba roszczeń z tytułu odpowiedzialności cywilnej. Receptą na zmniejszenie stresu w pracy farmaceuty może okazać się dobre ubezpieczenie. Przy wyborze ubezpieczenia należy pomyśleć nie tylko o ochronie mienia, ale również, a może nawet przede wszystkim, o zabezpieczeniu się od odpowiedzialności cywilnej z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, w tym przypadku apteki. Aktualnie na polskim rynku ubezpieczeniowym funkcjonuje kilka produktów ubezpieczeniowych, skierowanych do właścicieli aptek i farmaceutów. Każdy produkt ma swoje wersje, warianty i odmiany. Dokonując wyboru oferty, należy wziąć pod uwagę zakresy ochrony ubezpieczeniowej w poszczególnych grupach ryzyka oraz ich zgodność z własnymi oczekiwaniami. Ubezpieczenie powinno zapewnić jednoczesną ochronę mienia i odpowiedzialności cywilnej właściciela oraz pracowników apteki. Nowością na rynku ubezpieczeń aptek jest możliwość ochrony przed: utratą dokumentów niezbędnych do refundacji ceny leków, kosztami utylizacji leków, szkodami powstałymi wskutek zanieczyszczenia lub skażenia, utratą przydatności substancji i leków przechowywanych w urządzeniach chłodniczych, w wyniku przerwy w dostawie energii. Takim właśnie antidotum na stres w pracy aptekarza jest, oferowane przez największego polskiego ubezpieczyciela, kompleksowe ubezpieczenie majątku aptek i odpowiedzialności cywilnej farmaceuty o nazwie PZU Apteka. a. Zadbaj o siebie i o swoich pracowników Spośród wielu sposobów zabezpieczenia prowadzonej działalności przed szkodą, ubezpieczenie jest tym narzędziem zarządzania ryzykiem, które gwarantuje, że w przypadku zajścia niekorzystnego zdarzenia, przedsiębiorca nie będzie zmuszony do użycia własnych środków na pokrycie kosztów napraw lub ewentualnych roszczeń osób trzecich. Dobre ubezpieczenie zapewni środki na przywrócenie stanu do takiego, jaki miał miejsce przed szkodą, zapewniając komfort pracy i poczucie bezpieczeństwa każdej aptece. Ubezpieczonym pracuje się po prostu lepiej... 2 Antidotum na stres Jak wszyscy wiemy, praca pod presją ma wyjątkowo szkodliwy wpływ na zdrowie, a odpowiedzialność spoczywająca na farmaceutach niejednokrotnie może przyprawić o ból głowy.

3 Schorzenia narz¹du ruchu profilaktyka i uzupe³nienie leczenia preparatami pochodzenia roœlinnego Dr n. med. Adam Kwieciñski Farmakolog Klinika Œw. Katarzyny w Krakowie Narząd ruchu zapewnia człowiekowi utrzymanie prawidłowej postawy ciała, dowolne zmiany pozycji i przemieszczanie się w przestrzeni. Upośledzenie funkcji tego układu jest szczególnie dotkliwe, gdyż nie tylko przynosi rozmaite cierpienia, ale stanowi przeszkodę w pracy, uprawianiu sportu, prowadzeniu normalnego życia. Choroby narządu ruchu (ChNR) dotykają ludzi w każdym wieku. Dzieci i ludzie młodzi, poza ujawnieniem się wad genetycznych lub chorób metabolicznych, są szczególnie narażeni na urazy i infekcje. U ludzi w wieku średnim i starszym dochodzą do głosu choroby autoimmunologiczne i procesy degeneracyjne, będące wynikiem starzenia się organizmu. Ludzie starzy, poza schorzeniami przewlekłymi wyniesionymi z wieku średniego, ponownie są zagrożeni urazami i groźnymi złamaniami, do czego przyczynia się zrzeszotnienie kości, gorsza sprawność ogólna i skłonność do upadków. Zgodnie z aktualnymi zaleceniami Amerykańskiego Kolegium Reumatologicznego (ACR, American College of Rheumatology) podstawę leczenia chorób narządu ruchu stanowi leczenie niefarmakologiczne, w którym na pierwszy plan wysuwa się profilaktyka. Ponadto omawiana terapia dotyczy edukacji chorego, jego rodziny i opiekunów, zaopatrzenia korekcyjnego i w sprzęt ułatwiający samoobsługę, kinezyterapię, fizykoterapię oraz balneoterapię. Choroby narządu ruch wynikają z całego szeregu różnych przyczyn, w tym uwarunkowania genetyczne, mogą predysponować do wystąpienia tych schorzeń. Jakkolwiek większości z nich nie jesteśmy w stanie zapobiec, to jednak poprzez odpowiednie postępowanie można ograniczyć ich wpływ. Odpowiednio wczesne korygowanie i leczenie wad postawy, koślawości i szpotawości kolan czy wrodzonej dysplazji stawu biodrowego może zmniejszyć postęp choroby i jej skutki. W przypadkach koniecznych polecane jest odpowiednie zaopatrzenie ortopedyczne, jak obuwie 4 korekcyjne, wkładki korekcyjne lub amortyzujące do butów czy stabilizatory stawu kolanowego. Prawidłowe odżywianie i unikanie nadwagi stanowi istotny aspekt profilaktyki. Nadwaga sprzyja zwiększonym przeciążeniom chrząstki stawowej, co stanowi ważne ogniwo patomechanizmu ChNR. W zwalczaniu nadwagi niezbędna jest często pomoc dietetyka. Istotna jest także odpowiednia aktywność fizyczna przy jednoczesnym unikaniu nadmiernie ciężkiej pracy fizycznej. Nie należy również zapominać o prawidłowym leczeniu złamań kości czy zakażeń stawów. W każdym przypadku zarówno profilaktyki, jak i leczenia chorób narządu ruchu, nie powinno się pomijać leków roślinnych. W dolegliwościach układu kostno-stawowego stosujemy surowce roślinne, zawierające łatwo przyswajalne związki krzemu. Stwarzają one materialną podstawę do prawidłowej przebudowy tkanki łącznej, z której zbudowane są kości. Przedstawicielem tej grupy roślin jest skrzyp, od stuleci stosowany w medycynie ludowej do leczenia bólów krzyża, gośćca i puchliny. Zioło to ma jednakże działanie wychładzające i dlatego w naszym klimacie gdzie czynnikiem bezpośrednio powodującym nasilenie dolegliwości jest najczęściej zimno warto łączyć je z roślinami silnie rozgrzewającymi, jak na przykład z imbirem. Imbir nie tylko rozgrzewa, ale również przyspiesza usuwanie toksyn, a także poprawia krążenie zarówno w chorych tkankach, jak i miejscowo. Doskonale więc nadaje się do uzupełnienia terapii schorzeń kręgosłupa, w których ciepło łagodzi dolegliwości. Wykorzystujemy też rośliny zawierające salicyla- ny. Zmniejszają one stan zapalny, nie powodując przy tym, w przeciwieństwie do swych syntetycznych analogów (kwas acetylosalicylowy), niekorzystnych objawów ubocznych. Przewagą naturalnej salicyny jest to, że jest ona w pełni strawna, nie atakuje ścian żołądka, co może mieć miejsce przy zażywaniu jej syntetycznego odpowiednika. Naturalna salicyna przecho-

4 Schorzenia narz¹du ruchu profilaktyka i uzupe³nienie leczenia preparatami pochodzenia roœlinnego dzi niezmieniona przez żołądek, jej trawienie rozpoczyna się dopiero w wątrobie. Bogatymi źródłami są przede wszystkim kwiaty wiązówki, kora ora wierzby, wiązówkę bulwkową i grzyby hełmówki. Ich wysoką skuteczność w ograniczaniu procesów zapalnych tkanki łącznej potwierdzają liczne badania kliniczne. Kolejnym bardzo ważnym w ChNR, naturalnym związkiem jest metylosulfonylometan (MSM - organiczna postać siarki). Jest to substancja tak niesamowicie wszechstronna, że nie trudno opisać wszystkie obszary jej działania. MSM to czysty, naturalny, stabilny, biały proszek krystaliczny, pozbawiony nieprzyjemnego zapachu i smaku. MSM jest bezwonny, nie powoduje wytwarzania gazów jelitowych lub przykrego zapachu ciała. MSM jest łatwo przyswajalną substancją dietetyczną otrzymywaną z wielu nieprzetworzonych produktów. MSM pełni rolę surowca do wytwarzania ważnych enzymów, przeciwciał, glutationu (najważniejszego przeciwutleniacza w organizmie), tkanki łącznej, takiej jak chrząstka i kolagen oraz włosów, paznokci i skóry. Badania sugerują, że MSM może zapewnić znaczne zmniejszenie dolegliwości w przypadku zapalenia stawów i innych urazach stawów. Wynika to z pośrednich właściwości przeciwzapalnych MSM, stabilizującego wpływu siarki na tkanki oraz jej właściwościach antyoksydacyjnych. Ponadto Wiele osób przyjmujących MSM zwracało uwagę na znaczne złagodzenie bólu. Może to być spowodowane pośrednio przez działanie przeciwzapalne siarki. MSM bierze również udział w syntezie aminokwasów. Nawet niewielki niedobór tego związku może prowadzić do wielu problemów zdrowotnych. Badania wykazały systematyczne obniżanie się poziomu MSM w organizmie wraz z wiekiem, co powoduje większą podatność na stres, zmęczenie i choroby, stąd konieczność jego uzupełniania. Obecnie MSM jest stosowany jako suplement diety przy braku jakichkolwiek objawów nietolerancji czy reakcji alergicznych. Badania toksyczności ostrej, średniej i długoterminowej wykazały, że profil toksyczności MSM jest podobny do profilu toksyczności wody. K apsaicyna główny składnik strączków chilli również wspiera zdrowie. Doskonale nadaje się do zwalczenia dolegliwości mięśni, stawów i pleców, ponieważ przewlekły kontakt z omawianą substancją znieczula zakończenia nerwowe. Kapsaicyna pobudza komórki nerwowe dokładnie w ten sam sposób, co rzeczywiste uszkodzenia tkanek na skutek urazu mechanicznego lub poparzenia. Jak informuje pismo Biochemical and Biophysical Research Communications naukowcy z Nottingham 6 University wykazali, że kapsaicyna pobudza komórki nowotworowe do samozniszczenia (apoptozy), atakując ich mitochondria, które odpowiadają za wytwarzanie energii. Także inne spokrewnione z kapsaicyną związki wanilloidy potrafią specyficznie wiązać się z komórkami nowotworowymi, nie uszkadzając zdrowych. Powszechnie wiadomo, że wodny wyciąg z nasion gorczycy stosuje się w chorobach przewodu pokarmowego, nieżycie żołądka i jelit, zaparciach oraz niestrawności. Medycyna ludowa traktuje również gorczycę białą jako ziele promieniujące, dlatego zaleca przkładanie poduszek gorczycowych (woreczek wypełniony nasionami) do miejsc z bólami reumatycznymi i bolących stawów. Należy podkreślić, że wszystkie leki roślinne za- wierają ponadto duże ilości witamin i naturalnych antyoksydantów o wysokiej aktywności biologicz- nej, wielokrotnie przewyższającej aktywność po- wszechnie stosowanej syntetycznej witaminy C. Związki te przywracają równowagę w zachodzących w organizmie procesach utleniania i reduk- cji. Ma to ogromne znaczenie terapeutyczne, gdyż każdy przewlekły proces chorobowy wiąże się z nadmiernym uwalnianiem endogennych utlenia- czy,, tzw.. wolnych rodników ów.. One właśnie są odpowiedzialne za bliskie i odległe zmiany degene- racyjne tkanek. Zasadniczym i często niedocenianym, celem w leczeniu niefarmakologicznym ChNR jest edukacja pacjenta oraz jego najbliższego otoczenia. Ma ona na celu zaznajomienie chorego oraz jego rodziny i/lub opiekunów z istotą choroby, jej przebiegiem, konsekwencjami dla codziennego funkcjonowania oraz dostępnymi metodami leczenia, jak i związanymi z nimi skutkami ubocznymi. Istotne wydaje się również stworzenie i zachęcenie pacjentów do udziału w programach rehabilitacyjnych uczących samodzielnej rehabilitacji w domu, jak i w grupach wzajemnej pomocy. Rezultatem edukacji pacjenta i jego rodziny winno być zmniejszenie zgłaszanych dolegliwości, a co za tym idzie poprawa komfortu życia. Nie wolno również zapominać o zaopatrzeniu korek orekcyjnym oraz w sprzęt ułatwiający samoob- sługę, rehabilitacji czy pobytach uzdrowiskowych, których celami są: ułatwienie lub nawet umożliwienie poruszania się, utrzymanie i polepszenie czynności narządu ruchu, wzmocnienie osłabionych i zanikających mięśni, zmniejszenie istniejących przykurczy, zwiększenie zakresu ruchomości stawów, zapobieganie usztywnieniu stawów, zmniejszenie bólu oraz zmniejszenie lub zlikwidowanie wysięków stawowych.

5 Lata zostały ogłoszone przez Światową Organizację Zdrowia i Organizację Narodów Zjednoczonych (WHO ang. World Health Organization) Dekadą adą kości i stawów. To spektakularne docenienie znaczenia chorób stawów nakazuje zwrócenie specjalnej uwagi na tę grupę schorzeń. Warto podkreślić na koniec, że niezależnie od rodzaju schorzenia układu kostno-stawowego, wyjąwszy fazę ostrą procesów zapalnych i złamań, gdy konieczne jest czasowe unieruchomienie zajętego stawu czy kończyny, zasadniczą profilaktyką i lekiem jest ruch. Odpowiednio dobrana gimnastyka bardzo po- Palenie papierosów jest szkodliwe prawia sprawność stawów i zapobiega bólom. Kości i stawy nie lubią bezczynności i unieruchomienia. Wszystkie osoby z grup ryzyk yzyka a oraz cierpiące z powodu ChNR należy zachęcać do profilaktyki oraz terapii preparatami pochodzenia naturalnego. Jest, to jedyna nieinwazyjna forma zapobiegania i leczenia zapewniająca pozytywne skutki terapeutyczne, pod warunkiem, że jest prowadzona profe- sjonalnie i wielopłaszczyznowo. Piśmiennictwo u autora Palenie papierosów jest szkodliwe (cz. 2) Leki pochodzenia roœlinnego w œwietle wspó³czesnej farmakoterapii okresu menopauzy Dr Adam Pawlak Oddzia³ Chorób P³uc i GruŸlicy Specjalistyczny Zespó³ GruŸlicy i Chorób P³uc Bystra Œl¹ska Kontynuując rozważania na temat wpływu palenia papierosów na powstawanie schorzeń narządowych zajmiemy się chorobami układu sercowo-naczyniowego. Choroby układu sercowo-naczyniowego są główną przyczyną śmierci w Stanach Zjednoczonych, powodując ok zgonów rocznie. W większości przypadków jest to niedokrwienna choroba mięśnia sercowego, która w 1993r spowodowała ok zgonów. Choroba wieńcowa Palenie tytoniu jest samodzielnym, ważnym czynnikiem rozwoju choroby niedokrwiennej serca, który równocześnie nasila działanie innych czynników ryzyka. W Polsce pali papierosy więcej niż 50% mężczyzn i ponad 30% kobiet. O związku między paleniem papierosów a podwyższonym ryzykiem choroby niedokrwiennej po raz pierwszy doniesiono w 1940 roku na podstawie obserwacji poczynionych w klinice Mayo. Liczne badania epidemiologiczne potwierdziły później silny związek między paleniem, a choroba niedokrwienną i spowodowaną nią umieralnością. Ogólnie, ryzyko śmierci w następstwie choroby wieńcowej jest wśród palaczy 2-4 razy wyższe niż w przypadku osób, które nigdy nie paliły. Zależność następstw palenia od dawki wykazano w dwóch ważnych badaniach. Doll I Pero zaobserwowali, że w grupie brytyjskich lekarzy-mężczyzn w wieku do 45 lat, palących 25 i więcej papierosów dziennieryzyko zgonu z powodu choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego było 15 razy wyższe niż w przypadku niepalących. Podobną zależność od dawki stwierdzono w tej samej grupie 20 lat później tak u mało, średnio i dużo palących. W badaniu Nureses Health Study stwierdzono, że względne ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej i zgonu w przypadku kobiet wahało się od 2,2 u mało palących do 5,4 u palących 25 i więcej papierosów dziennie. Na podstawie tych i innych badań epidemiologicznych oszacowano ryzyko choroby wieńcowej serca w tym zgonu na około dwukrotnie podwyższone w grupie mało i średnio palących oraz nawet 6 do 15 razy wyższe u palących dużo. Papierosy nasilają rozwój miażdżycy w różnorodny sposób. Udowodniono, że palenie papierosów wywiera niekorzystny wpływ na profil lipidowy. W po- 7

6 Palenie papierosów jest szkodliwe równaniu z niepalącymi, palacze maja obniżony poziom HDL-Ch, a zwiększony LDL-Ch i TG. Dym tytoniowy zwiększa napięcie tętnic wieńcowych i nasila kurcz naczyń wieńcowych u osób z chorobą niedokrwienną serca. Wpływ natomiast palenia papierosów na wartości ciśnienia tętniczego jest różnorodny. I tak na przykład jednorazowa inhalacja dymu tytoniowego podnosi ciśnienie krwi, ale w grupie przewlekłych palaczy tytoniu średnie wartości ciśnienia tętniczego są niższe niż w grupie nie palących. Być może wynika to z niższego średniego ciężaru ciała wśród osób palących. Znacznie ważniejszy jest związek palenia tytoniu z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym i leczeniem hypotensyjnym. Palenie papierosów przez osoby z nadciśnieniem tętniczym dwukrotnie zwiększa ryzyko śmierci sercowej w porównaniu z grupą nie palących chorych n nadciśnieniem tętniczym. Palenie wywołuje szereg zmian w układzie krzepnięcia: 1) nasila agregację płytek, 2) zwiększa poziom fibrynogen(niezależnego czynnika ryzyka choroby niedokrwiennej serca), 3) upośledza funkcję śródbłonka, a tym samym hamuje jego zdolność do wytwarzania i uwalniania prostacykliny, 4) zwiększa aktywność czynników krzepnięcia. Zamiany te uaktywniają procesy miażdżycowe. Nikotyna zawarta w dymie tytoniowym pobudza układ współczulny i sprzyja powstawaniu zmian zakrzepowych, uszkadzaniu śródbłonka tętnic i występowaniu zaburzeń rytmu serca. Związane jest to z tym, że nikotyna jest agonistą układu adrenergicznego i istotnie zwiększa poziom noradrenaliny we krwi. Opisano także korzystne następstwa zaprzestania palenia papierosów. Na ogół podwyższone ryzyko u byłych palaczy zmniejsza się zasadniczo w pierwszych 2-3 latach. Później tempo spadku jest wolniejsze, tak, że musi upłynąć nawet 10 lat, aby byli palacze osiągnęli poziom ryzyka taki, jak osoby, które nigdy nie paliły. To wolniejsze obniżenie się wskaźników chorobowości i umieralności z powodu choroby wieńcowej jest uwarunkowane cofaniem się miażdżycorodnych następstw palenia. Ryzyko zawału mięśnia sercowego obniża się po zaprzestaniu palenia szybko. Odpowiednie dane dotyczące mężczyzn i kobiet pochodzą z badań Rosenberga i współpracowników.ryzyko zawału zmniejsza się prawie o jedną trzecią w ciągu pierwszego roku po zaprzestaniu palenia i osiąga poziom taki, jak u osób które nigdy nie paliły, w trzecim i czwartym roku. Ten gwałtowny spadek jest prawdopodobnie spowodowany szybkim odwróceniem wywoływanego przez palenie stanu nadkrzepliwości. Niektóre inne badania wykazały spadek zacho- rowania już po 2 latach, a inne udowodniły jego utrzymywanie się przez okres 20 lat od zaprzestania palenia. Niewątpliwie jednak częstość występowania zawałów serca sukcesywnie zmniejsza się wraz z upływem czasu od zaprzestania palenia i zauważalna jest już po roku. Nadto udowodniono, że na rozwój miażdżycy i ryzyko choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego nie ma wpływu zawartość nikotyny i węglowodorów w papierosach. Znaleziono natomiast wprost proporcjonalną zależność między ilością wypalanych papierosów a rozwojem choroby nie- dokrwiennej mięśnia sercowego. Na podstawie innych badań stwierdzono, że zabieg rewaskularyzacji przynosi korzyści osobom z chorobą wieńcową które rzuciły palenie. Wykazano też, że w porównaniu z niepalącymi, chorzy, którzy nadal palili po przezskórnej rewaskularyzacji wieńcowej, mieli prawie dwukrotnie wyższe ryzyko zgonu z powodu pełnościennego zawału mięśnia sercowego. Wyniki badań Coronary Artery Surgery Study potwierdziły, że korzyści wynikające z chirurgicznej rewa- skular ularyzacji u chorych kontynuujących palenie są prawie żadne. Z tego powodu podstawową interwencją w przy- padku palaczy z chorobą wieńcową powinno być rzucenia palenia. Powoduje to nie tylko obniżenie całkowitego ryzyka chorobowości i umieralności z powodu choroby wieńcowej, ale także znacznie zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia zawału mięśnia sercowego i pomaga utrwalić korzyści wynikające z inwazyjnej rewaskularyzacji. Choroby układu naczyniowo-sercowego Inne główne choroby układu sercowo-naczyniowego są ściśle związane z paleniem papierosów. Zgodne wyniki prospektywnych badań populacyjnych wykazały, że palenie jest jednym z najsilniejszych czynników ryzyka rozwoju chorób dotyczących naczyń obwodowych. Ryz yzyk yko o nasilenia zmian miażdżycowych w naczyy- niach obwodowych jest wyższe w grupie chorych ych konon- tynuujących palenie, niż wśród tych, którzy y rzucili palenie. 8

7 Palenie papierosów jest szkodliwe W grupie chorych ze zmianami zarostowymi w naczyniach częstość powikłań, w tym amputacji, jest wyższa wśród tych, którzy nadal palą. Z kolei umieralność związana z tętniakami aorty brzusznej jest 3-5 razy wyższa wśród palących w porównaniu z osobami niepalącymi oraz znacznie podwyższona w porównaniu z tymi, którzy przestali palić. Zarostowo-zakrzepowe zapalenie naczyń (choroba Buergera) związane ze zmianami zapalnymi w obrębie małych tętnic i żył, występuje niemal wyłącznie u palaczy. Choroba ta powoduje znaczną umieralność wśród chorych po 30 i 40 roku życia. Szczególnie wysokie ryzyko amputacji kończyn dotyczy tych chorych, którzy nadal palą. Jedynym skutecznym leczeniem jest zaprzestanie palenia. Palenie papierosów jest też istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju zmian miażdżycowych. Badania udowodniły, że u palaczy w porównaniu z niepalącymi następuje znaczny rozwój miażdżycy, natomiast u byłych palaczy obserwuje się zmiany średniego stopnia. Osoby, które chcą rzucić palenie, mają do dyspozycji szereg nowych i skutecznych metod leczenia ułatwiających przezwyciężenie tego śmiertelnego uzależnienia. Wyniki wypływające z tych i innych badań w jasny sposób tłumaczą związek między paleniem papierosów, a chorobami układu sercowo-naczyniowego. Palenie jest najważniejszym pojedynczym czynnikiem ryzyka, zmieniającym przebieg stabilnej choroby miażdżycowej. Udowodnienie korzyści wynikające z zaprzestania palenia są szybko zauważalne. Praw- dopodobnie żadne inne działanie w przypadku cho- rób układu sercowo-naczyniowego nie jest tak ta- nie i skuteczne, jak rzucenie palenia. Umieralność związana z paleniem papierosów stanowi około 20% zgonów w Stanach Zjednoczonych w ciągu roku. Dodatkowo palenie odgrywa istotną rolę w rozwoju czterech głównych przyczyn zgonów w tym kraju. Lekarze jako pierwsi widzą niszczący wpływ tych chorób na pacjenta oraz na jego rodzinę. Świadomość, że zaprzestanie palenia znacznie zmniejsza chorobowość i umieralność, jaka wiąże się z używaniem nikotyny, powinna zmusić lekarza do następującego działania: dokładnego informowania pacjenta o ryzyku związanym z nadużywania wyrobów tytoniowych, dawania osobistego przykładu, podkreślania istotnych korzyści zdrowotnych wynikających z rzucenia palenia, jednoznacznego nakłaniania pacjenta do zerwania nałogu. Piśmiennictwo 1. Przewlekła obturacyjna choroba płuc, J. Zieliński, D. Górecka, PZWL, W-a,1999 r. 2. Choroby Układu Oddechowego, P. Krakówka, E. Rowińska Zakrzewska, PZWL W-a, Choroby Płuc. Diagnostyka i terapia. Wydanie I polskie, M.Gabriel Khan, Wyd.Urban & Partner Choroba niedokrwienna serca, M. Dłużniewski i wsp., Wyd. Servier 1998 r. 5. Choroba niedokrwienna serca, K. Jasiński i wsp., PZWL W-a,1987 r. 6. Medycyna po Dyplomie 9/1999, Sympozjum Uzależnienie od nikotyny. 10

8 Roœliny lecznicze jako zasoby metali ciê kich podczas profilaktyki zio³oleczniczej Medicinal plants as source heavy metals during phytotheraphy prophylaxis Leczenie siarczanem glukozaminy Wspó³czesne choroby zwyrodnieniowej mo liwoœci wykorzystania stawów techniki stymulacji przezprze³ykowej serca Dr n. farm. Jolanta Kowol, Mgr farm. Aneta Urban, Dr Robert Rochel, Lek. Med. Katarzyna Gruszka, Mgr farm. Anna Halejak, Mgr farm. Dominika Dru ba Œl¹ska Akademia Medyczna, Katedra i Zak³ad Toksykologii, Ul. Jagielloñska 4, Sosnowiec Kierownik Katedry: prof. dr hab. Jerzy Kwapuliñski Rośliny lecznicze kumulują metale niezbędne dla życia, lecz także metale ciężkie. Pierwiastki te przechodzą następnie z gotowego preparatu, poprzez napary do organizmu człowieka. Przy dłuższym stosowaniu fitoterapii mogą pojawić się efekty uboczne w postaci kumulacji metali ciężkich w organizmie. Odkryto również, że pierwiastki wchodzą ze sobą w interakcje w samej roślinie, jak i w układzie gleba-roślina. Dlatego ważna jest znajomość powinowactwa metalu do danego gatunku rośliny, a także do poszczególnych części morfologicznych roślin. Słowa kluczowe: kumulacja metali ciężkich, ziołolecznictwo Medicinal plants accumulate metals necessary for life but also heavy metals. These elements passage from plants during infusion to human body. During the long phytotheraphy side effect can appear itself. The scientists discovered that chemical elements react each other in the same plant and in system soil-plant. It is very important knowledge about relation between metals for given species plant, and morphological part of the plant. Key words: metal, accumulation, phytotheraphy Fitoterapia jest uznaną dziedziną wykorzystującą substancje czynne w roślinach leczniczych. Jednakże wartość lecznicza jest uzależniona w dużej mierze od stopnia kumulacji wybranych metali w roślinach uprawianych na plantacjach lub pozyskiwanych z naturalnych siedlisk. Nie bez znaczenia jest właściwy sposób przygotowywania surowców z tych roślin. Rośliny w sposób bardzo czuły reagują na zmiany składu chemicznego głównych elementów środowiska przyrodniczego, a także na zaburzenia homeostazy ekosystemów. Informacja na temat zawartości poszczególnych metali w roślinach leczniczych jest fragmentaryczna i niejednokrotnie dotyczy całych roślin. Wiadomo, że tylko niektóre części morfologiczne stanowią surowiec farmaceutyczny. Rośliny lecznicze są wykorzystywane jako leki gotowe lub do sporządzania z nich przetworów, np.: mieszanek, naparów. Fakt bezpośredniego przechodzenia toksycznych metali z gotowego preparatu poprzez napary sprawia, że możliwe jest narażenie człowieka na efekty toksyczne niektórych pierwiastków. Napary (infuzje) są tradycyjną postacią leku. Przyrządzamy je zalewając zioła (liście, kwiaty, ziele) gotującą woda a następnie pozostawiając w celu zaparzenia pod przykryciem. Po czasie minimum 15 minut (maks.2-3 godzin, gdy chcemy otrzymać wodny wyciąg ziół) odcedza się zioła, a napar stosuje się jako lek. Jednak podczas przygotowywania naparu pozostaje niewykorzystane ok.40% substancji aktywnych zioła [1]. Gotowym preparatem mogą być różne postacie tabletek ziołowych, drażetek, czopków, iniekcji dokładnie mianowanych na zawartość w nich składników czynnych surowca roślinnego np.: Raphacholin, Alax, Valerin. Poprzez swoje działanie fizjologiczne lek roślinny dostarcza wielu składników mineralnych i witamin. Jednak długotrwałe leczenie ziołami np. schorzeń wieku podeszłego, takich jak zaburzenia układu krążenia lub układu moczowego może pociągnąć za sobą wiele skutków ubocznych związanych z kumulacją metali ciężkich w organizmie. 11

9 Roœliny lecznicze jako zasoby metali ciê kich podczas profilaktyki zio³oleczniczej W dzisiejszej polipragmazji są również stosowane leki ziołowe, które wyrównują różne niedobory składników, a szczególnie mineralnych, na zasadzie synergizmu z lekiem syntetycznym [1]. W świetle dotychczas przeprowadzonych badań [2-4] okazało się, że zioła zawierały stosunkowo duże ilości metali ciężkich i co więcej, wykazane zostały tendencje wzrostowe ich zawartości w nawiązaniu do emisji daleko sięgającej, nawet nad tereny, które umownie uważane były za rekreacyjne. Sytuacje komplikuje fakt, że w glebie występują zróżnicowane ilości bezpośrednio biodostępnych (formy jonowymienne i adsorbowalne) i potencjalnie biodostępnych (węglany i połączenia organiczne) ilości metali w przypadku obecności kwaśnych deszczy. Ponadto ostateczna kumulacja tych metali w danej mierze zależy również od możliwych interakcji między tymi pierwiastkami. Interakcje te sa różne ze względu na gatunek rośliny. Przykładowo w roślinie Tussilago farfara stwierdzono reakcje synergizmu między pierwiastkami: Fe- Zn, Fe-Cd, Mn-Pb, Zn-Cu, Zn-Cr, Pb-Ni, Ni-Cr, Cr- Co. Istotne reakcje o charakterze antagonistycznym wystąpiły w przypadku Fe-Co, Mn-Cu, Mn-Zn, Zn- Pb, Pb-Cu, Cu-Ni, Cu-Co, a także Cd-Cr i Co [5]. W rzepiku (Agrimonia eupatoria) okazało się, że reakcje antagonistyczne wynikające ze zmian w zawartości Fe dotyczą Zn, Ni, Cd, Mn-Ni, Mn-Cd, Mn-Cr, Zn-Cr, Pb-Cd, Cu-Cd, Cu-Cr, Ni-Co, Cd-Co, Cr-Co. Istotne wartości korelacji wystąpiły w parach: Fe- Mn, Mn-Pb, Mn-Cu, Mn-Co, Zn-Pb, Zn-Cu, Zn-Ni, Pb-Cu, Cu-Co, a w pewnej mierze także Zn-Cd, Pb- Co [5]. Przeciętnie w naparach ziół zawartość poszczególnych metali jest następująca: Cd 1,33 µg/g Fe 20,98 µg/g Cu 6,57 µg/g Mn 21,90 µg/g Co 0,46 µg/g Ni 0,12 µg/g Zn 13,87 µg/g Cr 2,29 µg/g [1] Ogólną charakterystykę statystyczną przedstawiają dane w tabeli 1. Niepokojącym jest fakt, że współczynnik zmienności występowania Pb, Ni, Zn, Cu jest bardzo duży, co dodatkowo rzutuje na konieczność zachowania dużej ostrożności przy okazji przenoszenia wyników badań jednego obszaru na inne obszary. Maksymalne ilości Pb zawierały zioła pochodzące z ówczesnych województw kieleckiego, radomskiego, lubelskiego i piotrkowskiego 13,89 µg/g Gatunkowe zróżnicowanie występowania wybranych metali ilustrują poniższe przykłady, a mianowicie największe ilości Cd, w granicach 0,95 3 µg/g stwierdzono w naparze sporządzonym z dziurawca zwyczajnego (Hypericum perforatum). Zawartosć Cd w ilości 0,95 µg/g stwierdzono w naparach sporządzonych z: arcydzięgla lekarskiego (Archangelica officinalis), kolendry siewnej (Coriandrum sativum), biedrzeńca anyżu (Pimpinella anisium,) mydlnicy lekarskiej (Saponaria officinalis), nawłoci pospolitej (Solidago virgaurea). Średnie zawartości Cd rzędu 1 2,5 µg/g stwierdzono w naparach z: chmielu zwyczjnego (Hymulus lupulus) 2,15 µg/g, melisy lekarskiej (<elissa officinalis) 2,49µg/g, babki wielkiej (Plantago maior) 2,32 µg/g, marzanny barwierskiej (Rubia tinctorum 2,32 µg/g. W wypadku Pb w 12 gatunkach spośród 75 ziół 12 Tabela 1.Występowanie metali w ziołach (naparach), µg/g [1] miejsce poboru Cd Fe Cu Pb Mn Co Ni Zn Cr min. 0,95 10,38 0,01 0,01 6,23 0,01 0,01 0,01 0,01 max. 3,00 353,72 22,79 13,89 579,3 4,62 11,65 160,47 15,87 średnia arytm. 1,38 28,36 9,04 2,22 36,10 1,69 2,50 23,30 8,25 średnia geometr. 1,33 20,98 6,57 0,01 21,90 0,46 0,12 13,87 2,29 odch.std. 0,41 42,36 3,39 5,09 67,89 1,16 2,79 27,05 4,19 wsp.zm. 29,96% 149,4% 37,44% 229,1% 188,1% 68,80% 111,7% 116,15% 50,73%

10 Roœliny lecznicze jako zasoby metali ciê kich podczas profilaktyki zio³oleczniczej zawartość Pb rzędu 13,89 µg/g miała miejsce w naparach z: tataraku zwyczajnego (Acorus calamus), kasztanowca zwyczajnego (Aeculus hippocastanus), prawoślazu lekarskiego (Althae officinalis), nagietka lekarskiego (Calendula officinalis), wrzosu zwyczajnego (Calluna vulgaris), kminku zwyczajnego (Carum carvi), głogu dwuszyjkowego (Crataegus oxycantha), wiązówki błotnej (Filipendula ulmaria), orzecha włoskiego (Juglans regia), maliny właściwej (Rubus idaeus), nawłoci pospolitej (Solidago virgurea), lipy drobnolistnej (Tilia cordata). Badane rośliny zawierały stosunkowo duże ilości Fe. Najwięcej Fe stwierdzono w naparze z marzanny barwierskiej (Rubia tinctorum) 353,7µg/g. Najmniejsze ilości Fe=10,38 µg/g w naparze z malwy (Althaea rosea), rdestu ptasiego (Polygonum aviculare), rumianku pospolitego (Matricaria chamomilla), skrzypu polnego (Equisetum arvense), pięciornika gęsiego (Potentilla anserina). W większości naparów ilość Fe była rzędu 10 30µg/g [1]. Największe ilości Cu stwierdzono w naparze z arcydzięgla lekarskiego (Archangelica officinalis) Cu=22,79 µg/g oraz mniszka lekarskiego (Taraxacum officinalis) i lubczyka lekarskiego (Levisticum officinale) Cu=16 µg/g. Większość naparów zawierała Cu w zakresie od 6 do 9 µg/g [1]. Największe ilości Mn zawierał napar z brzozy brodawkowatej (Betula verrucosa) Mn=579,3 µg/g a najniższą odnotowano w perzu właściwym (Agropyron repens) Mn=6,23 µg/g [1] Kolejnym badanym metalem był Co. Jego zawartość w naparach mieściła się w ilościach od 0,95 do 4,62 µg/g. Najczęściej powtarzająca się ilością Co było 0,95 µg/g. Dotyczyło to naparów z następujących gatunków ziół: kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanus), perzu właściwego (Agropyron repens), malwy czerwonej (Althaea rosea), kminku zwyczajnego (Carum carvi), pięciornika jaskółcze ziele (Potentila reptans), mydlnicy lekarskiej (Saponaria officinalis), mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale), macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum), tymianku pospolitego (Thymus vulgaris). W naparach z: jarzębiny (Sorbus aucuparia), borówki czarnej(vaccinum myrthillus), melisy lekarskiej (Melissa officinalis), rdestu ostrogorzkiego (Polygonum hydropiper) nie stwierdzono obecności Co [1]. W wypadku Ni znaczna część badanych gatunków ziół zawierała jego ilości w granicach od 2,41 do 6,52 µg/g. Jest to bardzo korzystny przedział zawartości Ni w naparach z uwagi na jego insulinopodobne właściwości u człowieka. Nostrzyk biały (Melilotus albus), mniszek pospolity (Traxacum officinalis), arnika górska (Arnica montana) zawierały tę samą ilość Ni=6,52 µg/ h. Jednakże w szeregu sporządzonych naparów ok. 1/ 3 części badanych roślin Ni był nieobecny. Największe ilości Zn stwierdzono w gatunkach ziół pochodzących z województw radomskiego, rzeszowskiego i częstochowskiego. Do gatunków tych należą: brzoza brodawkowata (Betula verrucosa) 106,95 µg/g, marzanna barwierska (Rubia tinctorum) Tabela 2. Zawartość metali w naparach z wybranych mieszanek ziołowych [1] Rodzaj mieszanki Cd Fe Cu Pb Mn Co Ni Zn Cr Species desinficientiae 1,63 30,15 6,57 13,89 29,58 0, ,62 7,94 Species metabolicae 1,29 28,36 6,57 13,89 37,37 0,95 6,52 9,86 0,00 Species antiacidicae 1,12 28,36 7,65 13,89 28,38 0,00 4,47 10,27 0,00 Species antiacneae 1,46 17,57 6,57 0,00 71,50 0,95 2,41 16,91 0,00 Płukanka 1,29 17,57 7,65 0,00 17,61 0,95 1,39 9,44 0,00 Species laxantes 0,95 22,96 6,57 0,00 43,95 0,95 1,39 15,67 7,94 Species anticholelithiasicae 1,46 28, ,78 31,38 0,00 0,36 16,08 7,94 13

11 14 Tabela 3. Wymywanie metali z mieszanek zio³owych [1] Rodzaj mieszanki Cd w zio³ach µg/g Cd w naparach µg/g % wymywania Cu w zio³ach µg/g Cu w naparach µg/h % wymywania Species desinficientiae 1,33 1,63 122,43% 8,62 6,57 76,21% Species metabolicae 1,17 1,29 110,38% 7,61 6,57 86,27% Species antiacidicae 1,66 1,12 67,54% 16,40 7,65 46,63% Species antiacneae 1,43 1,46 102,22% 6,23 6,57 105,41% P³ukanka 2,55 1,29 50,61% 6,16 7,65 124,10% Species laxantes 1,69 0,95 56,21% 9,02 6,57 72,83% Species anticholelithiasicae 1,72 1,46 85,07% 12,94 7,11 54,91% Rodzaj mieszanki Pb w zio³ach µg/g Pb w naparach µg/g % wymywania Mn w zio³ach µg/g Mn w naparach µg/g % wymywania Species desinficientiae 5,60 13,89 248,06% 114,31 29,58 25,88% Species metabolicae 5,19 13,89 267,80% 89,83 37,37 41,60% Species antiacidicae 4,68 13,89 296,52% 56,81 28,38 49,96% Species antiacneae 2,82 0,00 0,00% 56,85 71,50 125,77% P³ukanka 8,87 0,00 0,00% 61,60 17,61 28,58% Species laxantes 8,97 0,00 0,00% 88,45 43,95 49,70% Species anticholelithiasicae 5,05 27,78 549,51% 125,90 31,38 24,925 Rodzaj mieszanki Co w zio³ach µg/g Co w naparach µg/g % wymywania Ni w zio³ach µg/g Ni w naparach µg/h % wymywania Species desinficientiae 2,40 0,00 0,00% 5,59 6,52 116,72% Species metabolicae 1,85 0,95 51,63% 4,39 6,52 148,46% Species antiacidicae 2,23 0,00 0,00% 5,22 4,47 85,55% Species antiacneae 1,53 0,95 62,42% 2,88 2,41 83,94% P³ukanka 2,65 0,95 35,97% 6,16 1,39 22,53% Species laxantes 1,74 0,95 54,70% 5,61 1,39 24,72% Species anticholelithiasicae 2,77 0,00 0,00 4,58 0,36 7,87% Rodzaj mieszanki Cr w zio³ach µg/g Cr w naparach µg/g % wymywania Species desinficientiae 6,72 7,94 118,03% Species metabolicae 5,36 0,00 0,00% Species antiacidicae 7,98 0,00 0,00% Species antiacneae 4,32 0,00 0,00% P³ukanka 4,67 0,00 0,00% Species laxantes 5,27 7,94 150,55% Species anticholelithiasicae 7,62 7,94 104,19% Roœliny lecznicze jako zasoby metali ciê kich podczas profilaktyki zio³oleczniczej

12 Roœliny lecznicze jako zasoby metali ciê kich podczas profilaktyki zio³oleczniczej 101,55 µg/g, borówka czarna (Vaccinum mytrillus) 160,47 µg/g, Najczęściej zawartość tego metalu w naparach mieściła się w granicach od 10,69 do 62,96µg/g. Należały tu m.in. gatunki: dziurawiec pospolity (Hypericum perforatum) 62,97 µg/g, orzech włoski (Juglans regia) 14,01 µg/g, dzika róża (Rosa canina) 41,39 µg/g, lipa drobnolistna (Tilia cordata) 10,69 µg/g, kozieradka (Trigonella coreulea) 22,72 µg/g [1], Ostatnim badanym metalem był Cr. Duża grupa roślin zawierała ten pierwiastek w ilości 1,87µg/g. A mianowicie napary z: kopru ogrodowego (Anethum graveolens), arniki górskiej (Arnica montana), lukrecji (Glycyrrhiza glabra), pięciornika gęsiego (Potentilla anserina), rzewienia dłoniastego (Rheum palmatum), tymianku pospolitego (Thymus vulgaris). Chromu nie stwierdzono w następujących sporządzonych naparach z gatunków ziół: perzu właścwego (Agropyron repens), bylicy bożego drzewka (Artemisia abrotanum), kminka zwyczajnego (Carum carvi), głogu dwuszyjkowego (Crataegus oxycantha), wierzby kruchej (Salix fragilis), bzu czarnego (Sambucus nigra), kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis) [1]. Jest to bardzo korzystne z punktu wykorzystania tych roślin jako składników mieszanek ziołowych, ponieważ przy dłuższym stosowaniu nie będzie dochodzić do zatruć przewlekłych spowodowanych przenikaniem przez błony komórkowe szczególnie szkodliwego dla człowieka Cr +6, jego utlenianiem w organizmie oraz łączeniem się z DNA i powstaniem mutacji, mogących przekształcić się w nowotwory złośliwe [6]. Ilustracją możliwości kontaminacji organicznej podczas fitoterapii jest obecność metali w naparach z mieszanek ziołowych [tabela2]. Największe ilości w naparach mieszanek ziołowych o właściwościach dezynfekujących dotyczą Cd 1,63 µg/g Fe 30,15 µg/g Cr 7,94 µg/g Z kolei Mn, Zn, Co, występują w największych ilościach w mieszance ziół przeciwtrądzikowych. Brak obecności danego metalu w naparach był następujący: Pb w ziołach przeciw trądzikowi, w płukankach, w ziołach przeczyszczających, Co w ziołach dezynfekujących, przeciw nadkwasocie, żółciopędnych, Cr w ziołach na przemianę materii, przeciw nadkwasocie, przeciwtrądzikowych, płukankach. Wszystkie badane mieszanki w największych ilościach zawsze zawierały Fe, Mn, Zn oraz Cu, które są fizjologicznie niezbędne. Jednak obecność Cd i Pb, jako wynik zanieczyszczenia tych produktów, zmniejsza ich wartość użytkową w lecznictwie. Po przeanalizowaniu stopnia wymywania metali z mieszanek ziołowych w znacznym procencie do naparu są wymywane: Cu, Cd, Pb, Cr. W mniejszym stopniu są wymywane: Mn, Co, Ni. Dla porównania informacji o naparach z wybranych mieszanek ziołowych szczegółowe wyniki zestawiono w tabeli 3. Wnioski: Podwyższona obecność poszczególnych metali ciężkich w ziołach może skutkować dzięki naparom dodatkową ilością migrujących metali ciężkich, nierzadko o właściwościach toksycznych, do organizmu pacjenta. Napary z mieszanek ziołowych przy długotrwałej fitoterapii mogą dać ujemne skutki w organizmie ludzkim lub zwierzęcym. LITERATURA TURA: [1] Iwanek K., Bednarek M., Kowol J. I wpł.:rośliny lecznicze jako źródło metali ciężkich. Problemy ekologii 5/97, [2] Kwapuliński J., Mirosławski J., Rochel R. I wsp.:zawartość metali ciężkich w wybranych mieszankach ziołowych.pol.tyg.lek., 23-24, 1994 [3] Mirosławski J., Wiechuła D., Kwapuliński J.i wsp.: Występowanie Pb, Cd, Cu, Ni, Co, Cr w wybranych gatunkach roślin leczniczych na terenie Polski.Bromat.Chem.Toksykol. XXVIII, , 1995 [4] Kwapulinski J., Mirosławski J., Wiechuła D. i wsp.: Wykorzystanie współczynnika wzbogacenia oraz indeksu geokumulacyjnego do oceny obszarów pozyskiwania roślin leczniczych. Bromat. Chem. Toksykol., XXIX, , 1996 [5] Kwapuliński J., Bogunia M., Bogunia M. I wsp.: Współwystępowanie wybranych metali w niektórych roślinach na terenie Ziemi Cieszyńskiej. 222, [6] Kabata-Pendias A., Pendias H.: Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym. Wyd.Geolog.Warszawa

13 Parametry ekotoksykologiczne przydatne dla oceny jakoœci obszarów pozyskiwania roœlin leczniczych Ecotoxicological parameters useful for valuation of quality of herbal plants under cultivation Leczenie siarczanem glukozaminy Wspó³czesne choroby zwyrodnieniowej mo liwoœci wykorzystania stawów Woskowina techniki uszna stymulacji jako przezprze³ykowej problem terapeutyczny serca dr n. farm. Jolanta Kowol, mgr farm. Aneta Urban, mgr farm. Hanna Wróbel, lek. med. Katarzyna Gruszka, mgr farm. Dominika Dru ba, mgr Magdalena Adamczyk, dr Robert Rochel, mgr farm. Anna Halejak Œl¹ska Akademia Medyczna, Katedra i Zak³ad Toksykologii, ul. Jagielloñska 4, Sosnowiec Kierownik Katedry: prof. dr hab. Jerzy Kwapuliñski Ziołolecznictwo odgrywa w ostatnim czasie coraz większą rolę w Polsce i na świecie. Rośliny lecznicze uprawiane są na plantacjach lub są pozyskiwane z naturalnych siedlisk. Wiele ośrodków naukowych prowadzi badania nad wskaźnikami, które pozwoliłyby ocenić jakość obszarów skąd pochodzą rośliny lecznicze. Współczynniki te opisują skutki intoksykacji metali w glebie lub w pyłach zawieszonych. Pierwiastki chemiczne kumulowane w roślinach leczniczych mogą odkładać się w organizmie człowieka przy dłuższym stosowaniu fitoterapii i wywoływać efekty toksyczne. Współczynniki ekotoksykologiczne pozwalają porównać jakość obszarów pozyskiwania roślin w różnych częściach Polski a także ocenić krajowe i zagraniczne surowce lekarskie Słowa kluczowe: parametry ekotokykologiczne, kumulacja, metale ciężkie W ostatnim czasie prowadzone są badania nad doborem różnych wskaźników, które pozwalają ocenić wybrane obszary pozyskiwania roślin leczniczych jako poprawne. Wśród nich zwrócono uwagę na przydatność następujących parametrów ekotoksykologicznych: współczynnik wzbogacenia zdefiniowany przez Buat-Menarda [1] ma postać równania: 16 W = c c c c Me 1 + n 1n + Me 2 2n n In the last time phytotheraphy play more important part in Poland and in over the world. Herb plants are cultivation on theareas plantations or they are gain from natural habitation. A lot of scientific centre investigation of the indicators which estimate the under cultivation ground of medicinal plants. That indicators describe results of metal intoxications in the soil or in the air. The accumulate in the plants chemical elements can make toxic effects in the human body during the long phytotheraphy. Ecotoxicological indicators useful us to compare quality of herbal plants under cultivation in the Poland and in over the world. Key words: ecotoxicological parameter, heavy metals, accumulation gdzie: n Me c + 1 zawartość badanego pierwiastka w badanym środowisku, n Me c + 2 zawartość badanego pierwiastka w środowisku odnośnikowym, c 1 n zawartość pierwiastka odnośnikowego w badanym środowisku, c 2 n zawartość pierwiastka odnośnikowego w środowisku odnośnikowym. Za pierwiastek odnośnikowy przyjmuje się pierwiastek o małej zmienności występowania w środo-

14 Parametry ekotoksykologiczne przydatne dla oceny jakoœci obszarów pozyskiwania roœlin leczniczych wisku lub pierwiastek obecny w ilościach śladowych w badanym środowisku. Często przyjmuje się jako odnośnikowy pierwiastek o najmniejszej wielkości współczynnika zmienności, który jednocześnie występuje w dużych ilościach w danym elemencie środowisk przyrodniczego i nie wykazuje synergizmu lub antagonizmu w stosunki do pierwiastka badanego. Takie warunki spełnia Mn, Al, Sc, Ti, Ni [2]. indeks geokumulacyjny przyjmuje postać: cn I geo = log 2, 1,5 Bn w której: c n stężenie pierwiastka w danym elemencie środowiska, B n tło geochemiczne, za które przyjmuje się naturalną zawartość pierwiastka. Indeks geokumulacyjny pozwala klasyfikować stopień zanieczyszczenia poszczególnych elementów środowiska danym pierwiastkiem, współczynnik specyficznej kumulacji opisuje iloraz zawartości danego pierwiastka w danej roślinie do jego średnich zawartości w innych gatunkach roślin występujących w tym samym siedlisku, wskaźnik koncentracji względnej ( SA ZR) WKW = 100, ZR gdzie: SA średnia geometryczna zawartości metalu w roślinie badanej, ZR zawartość referencyjna równa średniej geometrycznej dla roślin dla wybranego obszaru. Wartości współczynnika wzbogacenia interpretuje się następująco [3]: <2 minimalne zanieczyszczenie danego elementu środowiska, 2-5 średnie zanieczyszczenie, 5-20 znaczące zanieczyszczenie, bardzo silne zanieczyszczenie >40 ekstremalne zanieczyszczenie Muller wyróżnił 6 klas indeksu geokumulacyjnego [tabela 1]. Współczynnik specyficznej kumulacji różnicuje gatunki roślin ze względu na ich wybiórczą zdolność do gromadzenia wybranych pierwiastków. Rośliny te występują w siedliskach o tych samych warunkach edaficznych. Współczynniki specyficznej kumulacji swoimi tendencjami potwierdzają obszarowe tendencje zmian współczynnika wzbogacenia i indeksu geokumulacyjnego. We przypadku wskaźników koncentracji względnej bardzo istotne jest określenie zawartości referencyjnych, które odpowiadają średniej geometrycznej danego gatunku na większym obszarze. Wskaźnik względnej kumulacji pozwala wskazać na obszary, w których występują zjawiska ponadprzeciętnego kumulowania danego pierwiastka. Jego wartość ma znaczenie bardzo praktyczne, gdyż pozwala pominąć konieczność uwzględnienia sposobu interakcji wybranych metali, a także konieczność określenia biodostępności chemicznych form danego pierwiastka w glebie. Przegląd piśmiennictwa pokazuje, że zmiany zawartości metali odbywają się w bardzo szerokich zakresach. W szeregu przypadkach rośliny niejednokrotnie w razie nadmiernych stężeń metali nie wykazują się zjawiskiem tolerancji lub dyskryminacji na dany metal. Świadczy to wówczas o zaburzonej fizjologii metali o charakterze ekotoksykologicznym [5] Zmiany zawartości wybranych pierwiastków w roślinach odbywają się w rezultacie kumulacji ich przez układ korzeniowy lub nawożenie dolistne. Przykładowo gleby na Ziemi Cieszyńskiej zawierały następujące różne ilości metali [tabela 2], w tym udział procentowy chemicznych form metali w glebie ze względu na rodzaj pierwiastka był różny [tabela 3]. 17

15 Parametry ekotoksykologiczne przydatne dla oceny jakoœci obszarów pozyskiwania roœlin leczniczych Ilustracją występowania wykrytych chemicznych form metali w glebie są dane przedstawione w tabeli 4. Nawożenie dolistne wybranymi metalami możliwe jest dzięki obecności rozpuszczalnych form wybranych metali w całkowitej emisji kierunkowej, która na terenie Ziemi Cieszyńskiej była następująca [tabela 5]. Wymienione wyżej ilości metali wskazują na możliwość, przy określonym stopniu ich kumulacji, dodatkowego narażenia pacjenta tymi metalami w czasie profilaktyki ziołoleczniczej. W rezultacie, oprócz spodziewanych efektów leczniczych, w organizmie pacjenta mogą występować nadmiarowe ilości wybranych pierwiastków, co może skutkować różnymi efektami fizjologicznymi lub toksykologicznymi. Wymienione wyżej uwagi sprawiają, że obszary pozyskiwania roślin leczniczych powinny być opisane następującymi informacjami: zawartość biodostępnych form metali, stopień tolerancji wykazywany przez daną roślinę leczniczą w stosunku do zasobów metali w glebie, stopień kumulacji wybranych metali przez poszczególne gatunki roślin leczniczych, współczynniki ekotoksykologiczne, referencyjne zawartości wybranych metali w poszczególnych częściach morfologicznych rośliny, które wykorzystywane są jako surowiec leczniczy, np.: korzeń w przypadku mniszka pospolitego (Taraxacum officinale) a liść w przypadku pokrzywy zwyczajnej (Urtica dioica). Dla terenów południowej Polski jako wartości referencyjne występowania metali w poszczególnych 18

16 Parametry ekotoksykologiczne przydatne dla oceny jakoœci obszarów pozyskiwania roœlin leczniczych częściach morfologicznych rośliny można przyjąć zawartości cytowane w tabeli 6. Problem weryfikacji obszarów pozyskiwania roślin leczniczych jest bardzo ważny. Potwierdzają to pilotażowe badania zawartości 13 pierwiastków: Pb, Cd, Cu, Hg, Cr, Ni, Mn, Zn, Fe, Ca, Mg, Na, K, na przykładzie korzenia mniszka pospolitego (Taraxacum officinale) w surowcu dostępnym na rynku farmaceutycznym [tabela 7]. Kolejną ilustracją tego zagadnienia są ustalone współczynniki wzbogacenia Pb, Cd, Ni, Cr i Cu roślin leczniczych w poszczególnych województwach [Tabela 8]. Porównanie danych wyraźnie wskazuje, że obecnie najlepszym obszarem pozyskiwania roślin leczniczych jest byłe województwo kieleckie, piotrkowskie i sieradzkie. Warte wspomnienia są dane charakteryzujące ekotoksykologię wybranych roślin leczniczych. Pogląd na tą kwestię dają dane zawarte w tabeli 9, które umożliwiają porównanie 11 gatunków roślin leczniczych ze względu na wartość współczynnika wzbogacenia, kontaminacji i indeksu geokumulacyjnego. Gatunkową specyficzność w stopniu kumulowania wybranych pierwiastków opisuje współczynnik specyficznej kumulacji [tabela 10]. Wnioski: 1) Zróżnicowane zanieczyszczenie siedlisk roślin leczniczych dobrze odzwierciedlają współczynniki geokumulacyjne 2) Weryfikacja wybranych obszarów pozyskiwania roślin jest nie tylko konieczna ze względu na charakterystykę geochemiczną gleb, lecz także na obecność występowania różnych zawartosci bezpośrednio biodostępnych chemicznych form (forma jonowymienna i adsorbowalna)i potencjalnie biodostępnych form (forma węglanowa i połączenia organiczne), co obok możliwych interakcji między metalami w danej części morfologicznej rośliny, determinuje możliwość wybiórczego gromadzenia ich w danym gatunku rośliny. 3) Właściwości bioindykacyne wybranych gatunków roślin mogą także być pomocne w weryfikacji obszarów pozyskiwania roślin leczniczych. 19

17 Parametry ekotoksykologiczne przydatne dla oceny jakoœci obszarów pozyskiwania roœlin leczniczych 20

18 Parametry ekotoksykologiczne przydatne dla oceny jakoœci obszarów pozyskiwania roœlin leczniczych PIŚMIENNICTWO: 1. Buat-Menard P., Chesselet R.: Variable ince of the atmospheric flux on the trace metal chemistry of oceanic suspended matter.earth planet Sci.Lett., 1978, 42, Kowol J.:Charakterystyka ekotoksykologiczna mniszka pospolitego na wybranych obszarach południowej Polski. Rozprawa doktorska 3. Lee P., Touray J., Baillif P. i wsp.: Heavy metal contamination of settin particles in aretention pond along the A 71 motorway in Sologne France.Sci.Total Environ.1997, 201, Muller G.:Schwermetal in den Sedimenten des Rheins Veranderungen seit Umschau 1979, 79, Kwapuliński J., Kowol J., Bogunia M. i wsp.: Ekotoksykologia wybranych roślin leczniczych z obszaru Ziemi Cieszyńskiej.Problemy ekologi,6, 3, Kwapuliński J., Bogunia M., Bogunia M., i wsp.: Współwystępowanie wybranych metali w niektórych roślinach na terenie Ziemi Cieszyńskiej. Acta Universitatis Wratislaviensis No 2317, Prace botaniczne LXXIX, Kwapuliński J., Mirosławski J., Wiechuła D. I wsp.:wykorzystanie współczynnika wzbogacenia oraz indeksu geokumulacyjnego do oceny jakości obszarów pozyskiwania roślin leczniczych.bromat.chem.toksykol.4, ,

19 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Szanowni Państwo, W związku ze zbliżającym się terminem XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, który odbędzie się dniach września 2007 roku w Katowicach, serdecznie zapraszam wszystkich do wzięcia w nim udziału. Tak jak poprzednie zjazdy naukowe Towarzystwa, również ten zbliżający się będzie okazją dla środowiska akademickiego do prezentacji jego dorobku, dyskusji nad kierunkami i możliwościami rozwoju nauk farmaceutycznych, a dla Koleżanek i Kolegów pracujących w zawodzie do dyskusji nad zmieniającą się rolą farmaceuty w obecnej rzeczywistości. Będzie to również okazja do odnowienia starych i nawiązania nowych znajomości. Do zobaczenia w Katowicach. Prezes Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego prof. dr hab. Janusz Pluta Szanowni Państwo, Mam zaszczyt zaprosić Państwa do uczestnictwa w XX Naukowym Zjeździe Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, który odbędzie się w Katowicach, w dniach września 2007 roku. Organizatorami Zjazdu są Oddział Katowicki Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego oraz Wydział z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach. Konferencje i zjazdy farmaceutów pomimo wszechobecnych, medialnych środków rozpowszechniania informacji naukowej, stwarzają niezastąpioną możliwość osobistych spotkań przedstawicieli całego środowiska. Spotkania te są okazją do zaprezentowania aktualnego stanu badań naukowych, prowadzonych we wszystkich ośrodkach akademickich Polski, stanowiąc także forum dla dyskusji z przedstawicielami innych dziedzin i dyscyplin naukowych. Nadchodzący, XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego będzie sposobnością nie tylko do wymiany wiedzy o postępach nauk farmaceutycznych, ale i omawiania koncepcji realizowania szeroko pojętej opieki farmaceutycznej, czy też dyskusji o dostosowywaniu do unijnych standardów, metod i programu kształcenia przyszłych farmaceutów. Czerpiąc inspirację z minionych Zjazdów Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, zawsze udanych i wysoko ocenianych przez ich uczestników, organizatorzy XX Naukowego Zjazdu, szczególnie zaszczyceni honorem organizowania tego przedsięwzięcia jako Zjazdu Jubileuszowego, gorąco zapraszają do udziału w tym Zjeździe wszystkich, którym bliskie są zadania i problematyka polskiej farmacji. Wyrażam głęboką nadzieję, iż XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego będzie nie tylko owocnym spotkaniem naukowym, ale i sposobnością do podniesienia kwalifikacji zawodowych, sposobnością do miłego, wspólnego spędzenia czasu, oraz okazją do rozwoju przyjacielskiej współpracy farmaceutów naszego kraju. Przewodnicząca Komitetu Organizacyjnego Dziekan Wydziału Farmaceutycznego Śląskiej Akademii Medycznej Prof. dr hab. Krystyna Olczyk 22

20 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego WAŻNE DATY TY: 30 kwiecień 2007 rok Ostateczny termin przesyłania streszczeń 30 kwiecień 2007 rok Koniec I-go terminu rejestracji 15 czerwiec 2007 rok Koniec II-go terminu rejestracji. Ostateczny termin wpłaty umożliwiający druk streszczeń 25 wrzesień 2007 rok Uroczyste otwarcie XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego WAŻNE ADRESY: Komitet Organizacyjny XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego ul. Jedności Sosnowiec tel: (032) tel/fax: (032) biuro@ptfarmzjazd.pl sekretarz: dr Robert D. Wojtyczka tel: robert.wojtyczka@ptfarmzjazd.pl Komitet Naukowy XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego ul. Jedności Sosnowiec komitet_naukowy@ptfarmzjazd.pl Miejsca obrad Przedsiębiorstwo Widowiskowo Sportowe Spodek Sp. z o.o. w Katowicach Al. W. Korfantego 35 Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach ul. Bankowa 11b Zakwaterowanie i wycieczki Orbis Travel PBP Orbis Sp. z o.o. Oddział Katowice ul. Staromiejska 21, Katowice Wyżywienie Stołówka Studencka Uni Mensa S.J. Al. W. Roździeńskiego 12, Katowice sekretarze: dr Małgorzata Dołowy tel: (032) dr Justyna Zalewska-Rejdak tel: (032) mgr Anna Pawlik-Gałczyńska tel: (071)