OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH OSOBY PRAWNEJ W POLSKIM PRAWIE PRYWATNYM MIĘDZYNARODOWYM

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Instytut Prawa Międzynarodowego Nikodem Rycko OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH OSOBY PRAWNEJ W POLSKIM PRAWIE PRYWATNYM MIĘDZYNARODOWYM (autoreferat) Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dra hab. Jerzego Poczobuta w Katedrze Międzynarodowego Prawa Prywatnego i Handlowego Warszawa, 2017 r.

2 1. Przedmiot i cel pracy Przedmiotem pracy jest zagadnienie ochrony dóbr osobistych osoby prawnej w polskim prawie prywatnym międzynarodowym. Dziedzina ta jest rozumiana jako system norm rozgraniczających w sprawach z zakresu prawa prywatnego sfery działania systemów prawa materialnego poszczególnych państw poprzez określenie, które z nich należy stosować. Zakres rozprawy został zatem ograniczony do problematyki ustalania prawa właściwego, a podstawowym przedmiotem prowadzonych analiz są normy kolizyjne. Regulacje innego rodzaju są omawiane wyłącznie w niezbędnym zakresie, podporządkowanym zasadniczemu przedmiotowi i celowi rozważań. Przez prawo polskie na potrzeby pracy rozumiane są wyłącznie normy stanowione przez polskiego ustawodawcę. Mające przed nimi pierwszeństwo postanowienia umów międzynarodowych są rozważane w celu wyznaczenia zakresu zastosowania norm polskiego prawa wewnętrznego oraz zaprezentowania rozwiązań alternatywnych wobec tych, które w nich przyjęto. Zawarte w tytule pracy pojęcia ochrony dóbr osobistych oraz osoby prawnej są rozumiane zgodnie z ich znaczeniem w prawie prywatnym międzynarodowym. Próba ustalenia tego znaczenia jest podejmowana w ramach prowadzonych rozważań. Celem pracy jest analiza polskich regulacji prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych osób prawnych, ich ocena oraz sformułowanie uwag de lege lata i de lege ferenda. 2

3 2. Uzasadnienie wyboru tematu pracy Głównym powodem wyboru tematu rozprawy była treść regulacji przyjętej przez polskiego ustawodawcę w obowiązującej kodyfikacji prawa prywatnego międzynarodowego. Problematyka ochrony dóbr osobistych osób prawnych została w niej unormowana w sposób niejednoznaczny, sprawiający że ustalenie treści obowiązujących norm kolizyjnych na podstawie ustanowionych przez ustawodawcę przepisów oraz ich zastosowanie mogą wymagać skomplikowanych zabiegów interpretacyjnych. Do podjęcia przedstawionej problematyki skłania również nowość ustawowej regulacji prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych i niewielka liczba poświęconych jej wypowiedzi doktryny. W szczególności brak jest całościowego, monograficznego opracowania problematyki ochrony dóbr osobistych osób prawnych w polskim prawie prywatnym międzynarodowym. Potencjalna wartość naukowa pracy związana jest przede wszystkim z analizą oryginalnych rozwiązań przyjętych przez polskiego ustawodawcę. Rozprawa nie ma jednak wyłącznie charakteru teoretycznego. Zawarte w niej rozważania mają znaczenie dla kwestii ustalania prawa właściwego przez polski sąd w sprawach cywilnych określonego rodzaju. W literaturze przedmiotu często podkreśla się stale rosnącą, praktyczną doniosłość ochrony dóbr osobistych. Zakres pracy został ograniczony wyłącznie do problematyki osób prawnych. Wynikało to przede wszystkim z podjęcia w pracy kwestii rozgraniczenia zakresu zastosowania poszczególnych norm kolizyjnych. W przypadku osób fizycznych konieczne byłoby w związku z tym obszerne analizowanie zagadnień związanych z regulacją prawa właściwego dla ochrony nazwiska, wizerunku i autorskich praw osobistych. 3

4 3. Źródła, literatura i metody badawcze Podstawowym materiałem normatywnym prowadzonych badań były przepisy ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1792, dalej: p.p.m.). Problematyka dóbr osobistych została uregulowana w jej rozdziale 2, zatytułowanym Osoby fizyczne. Zgodnie z art. 16 ust. 1 p.p.m. dobra osobiste osoby fizycznej podlegają jej prawu ojczystemu. Na podstawie art. 16 ust. 2 p.p.m. osoba fizyczna, której dobro osobiste jest zagrożone naruszeniem lub zostało naruszone może żądać ochrony na podstawie prawa państwa, na którego terytorium nastąpiło zdarzenie powodujące to zagrożenie naruszenia lub naruszenie, albo prawa państwa, na którego terytorium wystąpiły skutki tego naruszenia. Z kolei według art. 16 ust. 3 p.p.m. jeżeli do naruszenia dobra osobistego osoby fizycznej doszło w środkach społecznego przekazu, o prawie do odpowiedzi, sprostowania lub innego podobnego środka ochronnego rozstrzyga prawo państwa, w którym ma siedzibę albo miejsce zwykłego pobytu nadawca lub wydawca. Problematyka prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych osób prawnych została uregulowana poprzez odesłanie do powyższej regulacji. Według art. 20 p.p.m. do ochrony dóbr osobistych osób prawnych stosuje się odpowiednio przepisy art. 16. Z kolei na podstawie art. 21 p.p.m. przepisy art stosuje się odpowiednio do jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej. Ponadto w niezbędnym zakresie analizowane były również normy zawarte w innych aktach prawnych, przede wszystkim w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 864/2007 z 11 lipca 2007 r. dotyczącym prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych ( Rzym II ) (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40, dalej: rozp. rzym. II). Zgodnie z art. 1 ust. 2 lit. g rozp. rzym. II z zakresu jego zastosowania wyłączone są zobowiązania pozaumowne 4

5 wynikające z naruszenia prawa do prywatności i innych dóbr osobistych, w tym zniesławienie. Ze względu na przedmiot pracy, ograniczony do problematyki prawa polskiego, i oryginalność regulacji tego prawa na tle międzynarodowym, w pracy uwzględniono przede wszystkim literaturę polską. Podstawowe znaczenie miały publikacje dotyczące bezpośrednio prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych. Ich niewielka liczba sprawiła, że konieczne było uwzględnienie opracowań dotyczących zagadnień pokrewnych, w których kwestie podejmowane w pracy znajdują się na marginesie rozważań, albo nawet wynikają z nich jedynie pośrednio. Jedynie w niezbędnym zakresie powoływane są w pracy publikacje dotyczące innych dziedzin prawa. Podstawową metodą zastosowaną w pracy była metoda dogmatyczna, oparta na logiczno-językowej analizie tekstów prawnych na podstawie znaczenia zawartych w nich pojęć oraz relacji między nimi z uwzględnieniem poglądów doktryny i orzecznictwa. Metoda funkcjonalna znalazła równie szerokie zastosowanie ze względu na specyfikę dziedziny, jaką jest prawo prywatne międzynarodowe, w której podkreśla się szczególne znaczenie funkcji norm przy dokonywaniu ich wykładni. Elementy metody prawnoporównawczej zostały wykorzystane w ograniczonym zakresie. 5

6 4. Tezy pracy Na wstępie pracy zostały postawione następujące tezy badawcze: 1. Polskie normy kolizyjne dotyczące ochrony dóbr osobistych powinny być interpretowane w sposób spójny z rozporządzeniem rzymskim II i znajdują zastosowanie wyłącznie w przypadku zachowań polegających na rozpowszechnianiu informacji. 2. Prawo właściwe dla ochrony dóbr osobistych zostało określone przy pomocy dwóch równorzędnych łączników lokalnych, a wskazanie, który z nich będzie zastosowany, stanowi formę realizacji kolizyjnej autonomii woli przez osobę żądającą ochrony. 3. Odmienność regulacji ochrony dóbr osobistych osób fizycznych i prawnych zależy przede wszystkim od zakresu zastosowania statutu personalnego. 4. Rozwiązanie przyjęte przez polskiego ustawodawcę jest dobrze uzasadnione teoretycznie, może jednak wywoływać trudności praktyczne i nadmiernie faworyzować osobę żądającą ochrony. 5. Zasadne byłoby zastąpienie obowiązujących przepisów kolizyjnych dotyczących ochrony dóbr osobistych regulacją, według której do zobowiązań pozaumownych wynikających z naruszenia tych dóbr stosuje się przepisy rozporządzenia rzymskiego II dotyczące ogólnego statutu deliktowego. 6

7 5. Struktura pracy Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów i zakończenia. Każdy z rozdziałów zamknięty jest odrębną jednostką redakcyjną, zawierającą wnioski wynikające z jego treści. W rozdziale pierwszym omówione zostały zagadnienia wprowadzające do zasadniczych rozważań, zawartych w dalszych częściach pracy. Treść tego rozdziału składa się przede wszystkim z przedstawienia określonych kwestii, w większości bez ich pogłębionego analizowania. W pierwszej kolejności omówiona jest w nim materialnoprawna problematyka ochrony dóbr osobistych osób prawnych w polskim prawie cywilnym. Następnie zaprezentowany został ogólny zarys ochrony wartości odpowiadających polskiemu rozumieniu wspomnianych dóbr w wybranych systemach prawa obcego. Dobór tych systemów uwarunkowany był dużym znaczeniem państw, w których obowiązują, w obrocie prawnym i nauce prawa, jak również zróżnicowaniem przedstawianych regulacji. W dalszej kolejności omówione zostało zagadnienie jurysdykcji krajowej sądów polskich w sprawach o ochronę dóbr osobistych. Ze względu na złożoność regulacji tego zagadnienia zaprezentowane zostały przede wszystkim rozwiązania prawa unijnego, w tym orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości UE, mogące mieć znaczenie również dla wykładni norm kolizyjnych. W dalszej części tego rozdziału omówione zostały poglądy doktryny dotyczące prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych w czasie obowiązywania ustaw z 1926 r. i 1965 r., a następnie prace legislacyjne dotyczące regulacji tej kwestii w polskiej ustawie z 2011 r. i w rozporządzeniu rzymskim II. Wreszcie, przedstawiona jest problematyka stosowania norm kolizyjnych zawartych w dwustronnych umowach międzynarodowych w przypadku ochrony dóbr osobistych osób prawnych. 7

8 Rozdział drugi poświęcony jest problematyce kwalifikacji. Przedstawiane jest rozumienie tego pojęcia i jego znaczenie w zakresie przedmiotowym pracy oraz przyjęta metoda kwalifikacji. Rozważana jest kwestia rozgraniczenia norm kolizyjnych dotyczących ochrony dóbr osobistych osób fizycznych i prawnych. Następnie analizie poddano wpływ rozporządzeń rzymskich na ustalenie zakresu zastosowania normy zawartej w art. 16 ust. 2 p.p.m. W dalszej kolejności rozważane jest, czy normę tę należy stosować do: ochrony firmy osoby prawnej, roszczeń z zakresu prawa prasowego oraz odpowiedzialności za działania i zaniechania organów władzy publicznej. W rozdziale trzecim analizowany jest mechanizm ustalania statutu ochrony dóbr osobistych. Dwa pierwsze podrozdziały dotyczą wskazania prawa właściwego. Kolejno rozważana jest: metoda wskazania prawa właściwego, wykładnia przyjętych łączników lokalnych, wpływ wielomiejscowości szkody na prawo właściwe oraz zagadnienia dotyczące wskazania prawa właściwego przez osobę żądającą ochrony. W trzecim podrozdziale analizie poddano znaczenie poszczególnych instytucji części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego w ramach mechanizmu ustalania prawa właściwego, w szczególności kwestię odstąpienia od stosowania prawa wskazanego na rzecz innego systemu prawnego. Łącznie z powyższymi instytucjami omówione zostało znaczenie norm dyrektywy o handlu elektronicznym. Chociaż nie są to regulacje polskiej ustawy, ich stosowanie również następuje już po ustaleniu prawa wskazanego, a więc zasadne wydało się omówienie ich w tej części pracy. W rozdziale czwartym analizowany jest zakres statutu przy założeniu, że ustalenie tego zakresu polega na określeniu, jakie kwestie materialnoprawne mu podlegają, a jakie powinny być rozstrzygane na podstawie prawa ustalonego według innych norm kolizyjnych. W pierwszej kolejności podejmowane jest zagadnienie, czy statutowi ochrony dóbr osobistych podlega również kwestia istnienia i treści tych dóbr oraz odpowiadających im praw. Następnie rozważane 8

9 są pozostałe elementy tego statutu, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia zasad bezpieczeństwa i postępowania obowiązujących w miejscu działania sprawcy naruszenia oraz problematyki przedawnienia i przelewu wierzytelności. Dwa ostatnio wymienione zagadnienia są omawiane łącznie, w odrębnym podrozdziale, ze względu na ich specyfikę związaną ze sposobem regulacji prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych. W rozdziale piątym podejmowana jest kwestia optymalnej regulacji prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych. Przedstawiane są regulacje wybranych państw europejskich z podziałem na te, w których ochrona dóbr osobistych podlega ogólnemu statutowi deliktowemu oraz te, w których przyjęto szczególne normy kolizyjne dotyczącego wspomnianego zakresu. Odrębnie omówione zostało prawo angielskie, którego normy w znaczącej części nie zostały wyrażone w ustawie, ale wynikają z orzecznictwa. Mając na uwadze, że praca dotyczy prawa polskiego, przedstawienie rozwiązań przyjętych w prawie obcym następuje w ograniczonym zakresie. Następnie rozważane są wybrane aspekty optymalnej regulacji prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych. Kolejno analizowana jest kwestia najbardziej odpowiedniego łącznika obiektywnego, dopuszczenia wyboru prawa właściwego oraz wprowadzenia klauzuli korekcyjnej ściślejszego związku. W zakończeniu podjęta została próba oceny analizowanych regulacji prawa polskiego na tle rozwiązań alternatywnych, obowiązujących w innych państwach i proponowanych w doktrynie. W zakończeniu sformułowane są również wnioski de lege ferenda. 9

10 6. Główne wnioski z przeprowadzonych badań Prawo właściwe dla ochrony dóbr osobistych osób prawnych zostało uregulowane w art. 20 p.p.m. poprzez nakaz odpowiedniego stosowania przepisów art. 16 p.p.m. Normę kolizyjną, która stanowi podstawę wskazania prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych osoby prawnej, można sformułować następująco. Osoba prawna, której dobro osobiste jest zagrożone naruszeniem lub zostało naruszone, może żądać ochrony na podstawie prawa państwa, na którego terytorium nastąpiło zdarzenie powodujące to zagrożenie naruszenia lub naruszenie, albo prawa państwa, na którego terytorium wystąpiły skutki tego naruszenia. Prawu wskazanemu na podstawie powyższej normy podlega w zasadzie całokształt przesłanek ochrony. Odmienne rozwiązanie, zgodnie z którym istnienie dobra osobistego i związanego z nim prawa podmiotowego należy ocenić według statutu personalnego osoby prawnej, chociaż bardziej uzasadnione z punktu widzenia wykładni językowej, wydaje się nietrafne ze względów celowościowych. Dla rozgraniczenia zakresu zastosowania powyższej normy od innych norm kolizyjnych zasadnicze znaczenie ma okoliczność, że stanowi ona wypełnienie luki przewidzianej w art. 1 ust. 2 lit. g. rozp. rzym. II. Ze względu na zasadę pierwszeństwa prawa unijnego, w sytuacjach objętych zakresem zastosowania norm kolizyjnych tego prawa nie mogą być stosowane polskie normy kolizyjne. Mając na uwadze orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz przyczyny pozostawienia powyższej luki w rozporządzeniu, można przyjąć, że do jej zakresu należą wyłącznie skutki zachowań polegających na rozpowszechnianiu informacji. Również takie zachowania mogą jednak w pewnych okolicznościach podlegać normom 10

11 kolizyjnym rozporządzenia, w szczególności dotyczącym nieuczciwej konkurencji. Przepisy rozporządzeń rzymskich oraz dotyczące ich poglądy doktryny i orzecznictwo powinny również zostać wzięte pod uwagę przy wykładni łączników zawartych w art. 16 ust. 2 p.p.m. Należy także uwzględnić wnioski płynące z treści orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (sprawy C-68/93 Shevill oraz C-509/09 i C-161/10 edate Martinez). Dokonywanie wykładni wspomnianych łączników w powyższy sposób nie powinno być jednak bezwzględne, gdyż ustawodawca określił je odmiennie, co wskazuje na możliwość interpretacji w sposób niezdeterminowany treścią prawa unijnego. Przy ustalaniu powiązania rozstrzyganej sprawy z poszczególnymi państwami zasadne jest jednak przyjęcie za punkt wyjścia interpretacji miejsca zdarzenia i miejsca skutku zgodnie z powołanymi wyrokami TSUE. Polski ustawodawca uregulował prawo właściwe dla ochrony dóbr osobistych posługując się metodą wskazania alternatywnego. Osoba żądająca ochrony może wybrać prawo wskazane jednym z dwóch równorzędnych łączników. Realizacja powyższej kompetencji ma charakter uprawnienia kolizyjnoprawnego. Przy ocenie dotyczących jej zagadnień szczegółowych należy odpowiednio stosować normy dotyczące wyboru prawa. W razie braku określenia prawa właściwego przez osobę uprawnioną, sąd powinien zastosować prawo najściślej związane. W przypadku wielomiejscowości deliktu, zasadne wydaje się przyjęcie, że ustalając miejsce zdarzenia powodującego naruszenie, należy wziąć pod uwagę wyłącznie jedno państwo. Jeżeli naruszenie zostało spowodowane zbiorem zdarzeń, które wystąpiły w wielu państwach, należy wziąć pod uwagę wyłącznie jedno z nich. Odmiennie, w przypadku wystąpienia skutków naruszenia na terytoriach wielu państw, zasadne wydaje się stosowanie poszczególnych 11

12 obowiązujących w nich praw każdego w odniesieniu do szkody występującej na danym terytorium. Wskazanie prawa właściwego na podstawie art. 16 ust. 2 p.p.m. powinno nastąpić bezpośrednio w odniesieniu do określonego systemu prawnego, bez uwzględnienia norm mających rozstrzygać konflikty interlokalne. Wynika to z celu normy zawartej w powyższym przepisie, którym jest realizacja autonomii woli osoby żądającej ochrony. Z tego samego powodu nie znajdą zastosowania normy dotyczące odesłania. Odstąpienie od zastosowania prawa wskazanego normą zawartą w art. 16 ust. 2 p.p.m. może nastąpić na podstawie regulacji zaliczanych do części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego. W szczególności można zwrócić uwagę na wyłączenie stosowania prawa obcego ze względu na rażące naruszenie przyjętych w Polsce norm dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej. Z kolei statut zastępczy może być stosowany przede wszystkim w postępowaniu zabezpieczającym. Ze względu na zapewnienie spójności polskiej regulacji prawa właściwego dla ochrony dóbr osobistych z prawem unijnym trafne byłoby zamieszczenie odpowiednich przepisów nie w rozdziałach dotyczących osób, ale w rozdziale 7 ustawy, poświęconym prawu zobowiązań. Nie wydaje się również, aby istniały przeszkody do opisania zakresu normy w sposób odpowiadający wyłączeniu przewidzianemu w art. 1 ust. 2 lit. g rozp. rzym. II. Największą wadą analizowanej regulacji jest wskazanie prawa właściwego przy pomocy dwóch równorzędnych łączników. Wynika stąd szereg problemów, wśród których można wymienić trudności występujące w sytuacji niewykonania uprawnienia przez osobę żądającą ochrony oraz niemożność ustalenia prawa właściwego poza postępowaniem sądowym. Nie rozstrzygnięto również kwestii terminu ani sposobu wykonania powyższego uprawnienia. 12

13 Krytycznie należy ocenić dopuszczalność żądania ochrony na podstawie prawa miejsca skutku naruszenia. W doktrynie zwraca się uwagę, że ewentualne uzależnienie stosowania tego prawa od kryterium przewidywalności dla sprawcy wymagałoby wyraźnej dyspozycji ustawowej, której w obowiązujących przepisach brak. Może to skutkować odpowiedzialnością na podstawie systemu prawnego, którego właściwości sprawca naruszenia nie był w stanie przewidzieć. Tymczasem właśnie w przypadku ochrony dóbr osobistych, która w wielu systemach prawnych jest niezależna od winy, negatywnym konsekwencjom omawianego rozwiązania trudniej jest przeciwdziałać na podstawie prawa materialnego. Wydaje się, że nie ma przeszkód, aby dla rozważanego zakresu dopuścić wybór prawa przez strony. W przypadku, gdy zarówno zdarzenie powodujące naruszenie dóbr osobistych, jak i jego skutki, występują w państwach obcych, sąd polski nie ma możliwości zastosowania własnego prawa, nawet w przypadku zgodnej woli powoda i pozwanego. Nie wydaje się również trafne zrezygnowanie z przyjętego w ustawie z 1965 r. pierwszeństwa wspólnego prawa personalnego stron. Najbardziej trafnym rozwiązaniem wydaje się rozciągnięcie przez polskiego ustawodawcę zakresu zastosowania rozporządzenia rzymskiego II również na zobowiązania wynikające z naruszenia dóbr osobistych. Unormowanie prawa właściwego dla zobowiązań wynikających z czynów niedozwolonych w powyższym rozporządzeniu oparte jest na łączniku miejsca szkody. Interpretacja tego łącznika jako miejsca publikacji prowadziłaby do przyjęcia kryterium, które nie jest idealne, ale ma stosunkowo najmniej wad. Pierwszeństwo przed nim miałoby wspólne prawo personalne stron. Ponadto dopuszczalne byłoby odstąpienie od stosowania prawa wskazanego powyższymi łącznikami na podstawie klauzuli korekcyjnej. Dzięki jej zastosowaniu możliwe byłoby poddanie temu samemu prawu odpowiedzialności umownej 13

14 i pozaumownej. Ponadto dopuszczalny byłby wybór prawa właściwego, przede wszystkim po naruszeniu dóbr osobistych. Obowiązywałby przepis rozstrzygający o znaczeniu reguł bezpieczeństwa i postępowania miejsca czynu. Przede wszystkim jednak dzięki przedstawionemu rozwiązaniu straciłyby na znaczeniu problemy związane z rozgraniczeniem zakresów zastosowania norm kolizyjnych prawa polskiego i unijnego. 14