PRAWIDŁOWY I OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY W ŚWIETLE LITERATURY. I. Prawidłowy rozwój mowy

Transkrypt

1 PRAWIDŁOWY I OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY W ŚWIETLE LITERATURY I. Prawidłowy rozwój mowy Mowa jest procesem złoŝonym, obejmującym zarówno rozumienie tego, co mówią inni, jak i umiejętność mówienia w sposób zrozumiały dla otoczenia. Opanowanie mowy determinuje splot wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych. NaleŜą do nich m.in. zdolności ogólne i specjalne, preferowane przez dziecko formy aktywności, płeć i ogólne warunki społeczno-wychowawcze we wczesnym dzieciństwie. DuŜe znaczenie posiada tutaj aktywność dziecka oraz doświadczenia, których nabywa w relacjach interpersonalnych z otoczeniem. Mowa stanowi podstawowe narzędzie w komunikowaniu się, zdobywaniu informacji oraz w nawiązywaniu kontaktów społecznych. Tylko człowiek posiada zdolność komunikowania się za pomocą słów i tylko człowiekowi dana jest zdolność mówienia, słuchania, rozumienia i reagowania na przekazywane treści (Balejko A, 1994). Prawidłowy rozwój mowy stanowi podstawę kształtowania się osobowości dziecka. Jeśli proces jej rozwoju przebiega bez zakłóceń, dziecko prawidłowo myśli, rozwija swoje słownictwo, myślenie abstrakcyjne oraz poprawnie stosuje reguły gramatyczne. Wszyscy teoretycy i badacze rozwoju mowy dzieci są zgodni co do faktu, iŝ proces uczenia się mowy ma przebieg stadialny. Rozwój mowy przebiega zatem określonymi etapami, których niezmienność oraz następstwo w prawidłowym rozwoju jest charakterystyczne i łatwe do uchwycenia. Jednak tempo rozwoju mowy oraz przebieg danego

2 procesu mogą być odmienne u dzieci i uzaleŝnione od wielu czynników takich jak: stopień rozwoju narządów artykulacyjnych, funkcjonowanie ośrodków odbiorczo-nadawczych w mózgu, rozwój czynności psychicznych oraz procesu socjalizacji. Istotę zjawiska, jakim jest rozwijanie się mowy dziecka, starali się wyjaśnić m.in. psycholodzy, którzy traktowali mowę jako jeden ze składników rozwoju psychicznego (J. Piaget, B.F. Skinner, L.S. Wygotski), językoznawcy, skoncentrowani na opisie i wyjaśnianiu rozwoju jednostki (P. Smoczyński 1955, M. Zarębina 1965, 1980), badacze opisujący kształtowanie się mowy w aspekcie moŝliwości wpływania na jej przebieg (L. Kaczmarek ) oraz psycholingwiści, którzy badali opanowanie języka przez dziecko jako proces uniwersalny, uwarunkowany biologicznie (np. R. Brown, E. H. Lenneberg). Bez względu na przyjęte załoŝenia teoretyczne, słuŝące do wyjaśnienia mechanizmu nabywania umiejętności językowych, stadialność tego procesu, zwłaszcza wtedy, gdy nic go nie zaburza i nie powoduje odstępstw od normy, wydaje się być aksjomatem, którego nie trzeba udowadniać (K. Krakowiak 1995). PoniŜej przedstawię etapy prawidłowego rozwoju mowy według wybitnego znawcy problemu profesora Leona Kaczmarka. Na określenie kolejnych stadiów kształtowania się mowy, wymieniony autor przyjmuje podwójne nazwy. Po okresie przygotowawczym, który trwa od 3. Do 9. miesiąca Ŝycia płodowego, następują okresy: melodii (sygnału apelu), wyrazu (sygnału jednoklasowego), zdania (sygnału dwuklasowego) i swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych). W przyjętych nazwach okresów Kaczmarek wskazuje na dominujące elementy, funkcjonalne w strukturze wypowiedzi, kolejno pojawiające się w rozwoju mowy i na kategorie znaków, które dziecko stopniowo opanowuje.

3 O. Etap przygotowawczy obejmuje okres od miesiąca Ŝycia płodowego. W tym czasie wykształcają się narządy mowne oraz rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Mówiąc o narządach mowy Kaczmarek ma na myśli zarówno organy nadawcze tj. organizujące informację (obszary myślowe), produkujące substancję (ośrodki i drogi nerwowe, nasada, krtań, płuca) i kontrolujące (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i wzrokowe, obszary myślowe) (Kaczmarek 1977, 50). W fazie Ŝycia prenatalnego dziecko rozpoczyna przyswajanie cech fonetycznych mowy oraz innych dźwięków. Tworzone są podstawy pod późniejszy rozwój mowy. W tym okresie dojrzewają kompetencje w zakresie aktywności, poznawania i komunikacji przedjęzykowej, będące warunkiem koniecznym, chociaŝ nie wystarczającym do późniejszego ukształtowania się w pełni rozwiniętej mowy. 1. Okres melodii (sygnału apelu) - od urodzenia do 1. roku Ŝycia; Odpowiednimi formami prewokalnymi są: głuŝenie miesiąc Ŝycia (przypadkowe dźwięki wydawane przez niemowlę przy prostowaniu nóŝek, wyrzucaniu rączek, skrętach główki itp.) oraz gaworzenie miesiąc Ŝycia (polegające na produkowaniu dźwięków, wsłuchiwaniu się w nie, powielaniu ich). Faktorem ich jest melodia, która rozumiana jest jako modulacja głosu czyli operowanie tonami w róŝnej wysokości. Na głuŝenie nie ma wpływu ani słuch ani naśladownictwo. GłuŜą takŝe dzieci głuche od urodzenia (przestają około 18. miesiąca Ŝycia). Od 6. miesiąca Ŝycia głuŝenie przekształca się w gaworzenie. Dziecko, bawiąc się wytwarzaniem dźwięków, wymawia prawie wszystkie samogłoski i wiele spółgłosek. Według I. Styczek są to: (p, b, t, d, k, g, n, l, ł, r języczkowe, n tylnojęzykowe i dźwięki nie naleŝące do polskiego systemu fonologicznego, np. mlaski. Wg Kaczmarka są to spółgłoski m, b, n, t, d). Ok. 7 8 miesiąca Ŝycia

4 prawidłowo rozwijające się dziecko zaczyna reagować na mowę. Początkowo głównie na jej melodię. W czwartym kwartale 1. roku Ŝycia rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną. Dziecko jest juŝ w stanie zidentyfikować kilka słów, skojarzyć je z przedmiotami, zrozumieć proste polecenia. W 12. miesiącu Ŝycia dziecko rozumie znaczenie kilkunastu słów i zwrotów w określonych sytuacjach. Zaczyna sygnalizować pierwsze wyrazy. 2. Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego) - trwa od 1. do 2. roku Ŝycia. Sygnały jednoklasowe reprezentują obszerną wypowiedź. Są zbudowane albo z ułamka wyrazu (sygnał strzępkowy), albo jednego wyrazu (sygnał jednosymbolowy), albo z wielu, ale bez zastosowania reguł gramatycznych (sygnał wielosymbolowy). Wg. L. Kaczmarka dziecko w tym okresie potrafi uŝywać wszystkich samogłosek ustnych (a więc: i, y, e, a, o, u). Brak na razie jeszcze samogłosek nosowych (ą, ę). Spółgłoski wymawiane poprawnie to p, b, m, t, d, ń, ś, k j, n. Inne są zastępowane przez spółgłoski o zbliŝonym miejscu artykulacji. Występuje teŝ wtedy przejściowe wymawianie k, g zamiast t, d w przeciwieństwie do zazwyczaj występującej odwrotnej zamiany. Bardzo często występuje teŝ zjawisko upraszczania grup spółgłoskowych. W wieku miesięcy wzbogaca się zasób słownictwa dziecka. Początkowo kaŝde słowo kojarzy się ściśle z konkretnym przedmiotem. Wyraz pełni funkcję całej wypowiedzi. Dziecko powoli zaczyna jednak uŝywać słów na oznaczenie przedmiotów, które są nieobecne. Pod koniec tego okresu, słownik dziecka zawiera kilkadziesiąt wyrazów. Wypowiadane słowa są dość mocno zniekształcone pod względem brzmieniowym. MoŜe wystąpić wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu.

5 3. Okres zdania (sygnału dwuklasowego) - od 2. do 3. roku Ŝycia; W tym okresie ustala się system fonologiczny, choć na razie pasywnie. W wieku ok. 3 lat dziecko wymawia wszystkie samogłoski w tym nosowe (ę, ą). Wymawia takŝe: spółgłoski wargowe (p, b, m), spółgłoski wargowo zębowe (f, w), spółgłoski środkowo językowe (ś, ź, ć, dź, ń) tylno językowe (k, g) spółgłoskę szczelinową (h), spółgłoski przedniojęzykowe zębowe (t, d, n) spółgłoskę przedniojęzykowo dziąsłową (l). Sporadycznie wg Kaczmarka pojawiają się syczące - s, z, c, dz, a nawet szumiące - sz, Ŝ, cz, dŝ. Zdarza się wymowa r. Głoski często w wymowie odchylają się od normy, są zastępowane przez zupełnie inne lub podobne brzmieniowo. Zamiast głoski r dzieci wymawiają często l, ł, lub i, głoskę w zastępują głoską f, a zamiast h wymawiają f lub odwrotnie. Bardzo istotna jednak dla tego okresu jest świadomość wymawiania głosek. Dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć prawidłowo i od innych osób Ŝąda wypowiedzi poprawnych. W tym okresie gwałtownie wzbogaca się zasób leksykalny. Zarówno czynny, jak i bierny słownik dziecka wzrasta znacząco pod koniec 2. roku Ŝycia do ok. 300 wyrazów. Natomiast pod koniec 3. r. Ŝ. - do ok Do końca 3 r. Ŝ. wyłaniają się poszczególnie kategorie gramatyczne. Następuje zróŝnicowanie słownictwa na części mowy, czyli odrębne grupy znaczeniowe i formalne wyrazów, które odzwierciedlają róŝne kategorie rzeczywistości, a więc: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki, przyimki i spójniki. Z rozwojem funkcji wiąŝe się ściśle rozwój składni. Początkowo dziecko zestawia dwa wyrazy w sposób luźny, bo nie potrafi jeszcze nadać im odpowiedniej formy gramatycznej (zlepki wyrazowe). W ostatnim kwartale 2. r. Ŝ. dziecko

6 uŝywa juŝ prostych zdań lub ich równowaŝników. Budowane w tym okresie przez dziecko dłuŝsze wypowiedzi nie są jeszcze całkowicie spójne logicznie i w pełni komunikatywne. Pod koniec 3 roku Ŝycia wzrasta umiejętność mówienia dłuŝszymi zdaniami w sposób sensowny, o bardziej logicznej strukturze. 4. Okres swoistej mowy dziecięcej (okres swoistych form językowych) - trwa od 3. do 7. roku Ŝycia. W tym okresie dziecko prowadzi juŝ swobodne rozmowy. W wieku lat, według Kaczmarka, dziecko opanowuje wymowę systemu fonologicznego języka polskiego. I tak ok. 3 4 lat utrwalają się spółgłoski przedniojęzykowo zębowe, syczące (s, z, c, dz). Pod koniec 4. roku Ŝycia zostaje opanowana spółgłoska przedniojęzykowo dziąsłowa (r), a między 4. i 5. rokiem Ŝycia utrwalają się występujące juŝ wcześniej spółgłoski szumiące, szczelinowe (sz, Ŝ) i zwarto- szczelinowe (cz, dŝ). Wielu autorów uwaŝa, Ŝe normalnie rozwijające się dziecko opanowuje technikę mówienia ok. 5 roku Ŝycia i w tym wieku powinno poprawnie wymawiać wszystkie głoski. W tym okresie dziecko posługuje się juŝ rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi. Układ zasad ich budowania nie jest jeszcze w pełni utrwalony, stąd dziecko konstruuje liczne twory językowe drogą analogii, asymilacji (upodobniania), kontaminacji (szczególny sposób łączenia wyrazów), metatezy (przestawianie głosek lub sylab) itd. (Kaczmarek 1977, 51-52). W trakcie okresu przedszkolnego dziecko stopniowo poszerza swój słownik i operuje coraz sprawniej regułami fonetyki i gramatyki języka polskiego. Wyrazy uŝywane przez dziecko w mowie czynnej odzwierciedlają krąg spostrzeganych, wyobraŝanych przez nie przedmiotów i zjawisk rzeczywistości.

7 II. Opóźniony rozwój mowy Rozwój mowy dziecka postępuje równolegle z jego fizycznym i umysłowym rozwojem oraz z rozwojem sprawności narządów artykulacyjnych. Mówienie to czynność, którą dziecko opanowuje poprzez skoordynowanie aktywności wielu układów. Określenie opóźnionego rozwoju mowy jest bardzo trudne. Zazwyczaj róŝni autorzy posługują się tym terminem, gdy pewien etap rozwoju mowy nie pojawia się we właściwym, dla ogólnego rozwoju, czasie. Ponadto istnieją dość duŝe róŝnice indywidualne. Jak podkreśla E. Stecko,,[...] kaŝde dziecko w tej samej kolejności przechodzi przez wszystkie etapy rozwojowe, jednakŝe w róŝnym tempie (w róŝnym wieku) i często obserwuje się dysharmonię między funkcjami." Według E. Diling Ostrowskiej opóźnienie rozwoju mowy wynikać z wielu róŝnorodnych czynników: moŝe braku sposobności mówienia; upośledzenia słuchu; niskiego poziomu inteligencji; opóźnionego dojrzewania układu nerwowego; uszkodzenia mózgu; zaburzeń psychicznych; dysfunkcji ruchowych; uszkodzeń obwodowego narządu mowy; nieodpowiednich warunków środowiskowych; zaburzeń emocjonalnych; zaburzeń wzroku; z powodu wcześniactwa, przy niskiej wadze urodzeniowej.

8 Wg T. Gałkowskiej i E. Ferstena za czynniki warunkujące i mogące wpływać na opóźnienie rozwoju mowy moŝna uznać: poziom inteligencji; przebieg rozwoju ruchowego; stopień dojrzałości i sprawności ośrodkowego układu nerwowego; wpływ środowiska rodzinnego. Natomiast E. Hurlock, oprócz niskiego poziomu inteligencji, uniemoŝliwiającego dziecku naukę mowy na poziomie jaki obserwuje się u rówieśników o inteligencji przeciętnej lub wyŝszej, kładzie nacisk na brak motywacji, brak stymulacji i złe nawyki. O opóźnionym rozwoju mowy wg B. Sawy, mówimy wtedy,,[...] gdy słownictwo dziecka (czynne i bierne), jest znacznie poniŝej normy przewidzianej dla danego wieku. MoŜe ono wiązać się w późniejszym okresie z róŝnego rodzaju zaburzeniami w artykulacji, nieprawidłowościami semantycznymi czy nawet złym rozumieniem poleceń." W przypadku trudności z uchwyceniem czynnika etiopatogennego opóźnienie mowy określa się jako proste lub zwykłe. Przy nie zaburzonym rozwoju percepcji słownej zazwyczaj wyrównuje się ok. 5 roku Ŝycia. Opóźniony rozwój mowy moŝna podzielić na: 1. Prosty opóźniony rozwój mowy, zwany teŝ samoistnym opóźnieniem rozwoju mowy (SORM) występuje z róŝnych, nie zawsze wyjaśnionych przyczyn. MoŜe być uwarunkowany dziedzicznie lub być następstwem zaniedbań wychowawczych i wpływu środowiska. W końcowej fazie

9 rozwojowej mowa zwykle osiąga swój prawidłowy poziom. Okres fizjologicznej niemowy moŝe trwać do 3. roku Ŝycia, zasób słów jest ubogi, występują liczne zaburzenia artykulacji, dłuŝsze wyrazy są redukowane do dwóch, trzech sylab. MoŜna wyróŝnić: globalny SORM (obejmuje mówienie i rozumienie), parcjalny SORM (dotyczy wybiórczo rozumienia, słownictwa, gramatyki, artykulacji). Przyczynę moŝe stanowić: opóźniony proces mielinizacji włókien nerwowych narządów artykulacyjnych, brak odpowiedniej stymulacji werbalnej, trudności poznawcze i emocjonalne. 2. Niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM), towarzyszący: głuchocie, niedosłuchowi, zaburzeniom wzroku, upośledzeniu umysłowemu, zaburzeniom psychicznym, uszkodzeniom ośrodkowego układu nerwowego, jąkaniu 3. Opóźniony rozwój mowy czynnej występuje dość często; charakteryzuje się opóźnionym rozwojem artykulacji, przy prawidłowym rozumieniu mowy i sprawnych ruchowo mięśniach artykulacyjnych. Na początku moŝe przejawiać się w późniejszym gaworzeniu, późniejszym wymawianiu pierwszych słów, następnie w ubóstwie słownictwa biernego i czynnego, w późniejszym pojawianiu się zdań i dłuŝszym utrzymywaniu się nieprawidłowości gramatycznych. Dziecko z opóźnionym rozwojem mowy czynnej, potrafi wymówić w izolacji prawie wszystkie głoski, czasem takŝe sylaby, jednak nie potrafi złoŝyć ich w słowo i wypowiedzieć w odpowiednim tempie. Poziom umysłowy dzieci z opóźnionym rozwojem mowy czynnej jest zgodny z wiekiem. Dzieci

10 te słyszą dobrze i prawidłowo wykonują polecenia słowne, lecz nie mówią wcale lub mówią bardzo mało. W konsekwencji opóźnionego rozwoju mowy u dzieci tych występują trudności szkolne (m.in. opóźnienia w opanowaniu nauki czytania i pisania). Diagnoza przy opóźnionym rozwoju mowy u dziecka powinna obejmować badanie słuchu. W przypadku pozytywnego wyniku, naleŝy zbadać inteligencji dziecka za pomocą skal bezsłownych oraz sprawdzić poziomu rozumienia mowy. Gdy otrzymamy prawidłowe wyniki wszystkich wymienionych badań moŝna rozpoznać opóźnienie rozwoju mowy czynnej. U tych dzieci nie jest jeszcze w pełni dojrzały aparat wykonawczy mowy, przy prawidłowo rozwiniętych ośrodkach rozumienia mowy i prawidłowych czynnościach procesu poznawczego (myślenia słowno-pojęciowego). H. Spionek wyróŝnia trzy grupy dzieci, u których rozwój mowy przebiega nieprawidłowo: I grupa obejmuje dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem, ale ich wymowa od razu była prawidłowa, II grupa to dzieci, które zaczęły mówić we właściwym czasie, ale ich wymowa długo była nieprawidłowa, III grupa - to dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem i długo wymawiały róŝne dźwięki nieprawidłowo. Ustalenie stopnia opóźnienia rozwoju mowy konieczne jest dla celów diagnostycznych. Głębokość opóźnienia ustala się na podstawie badań testowych, wywiadu i obserwacji. Według wskaźników opracowanych przez H. Spionek naleŝy przyjąć, Ŝe powaŝny stopień opóźnienia rozwoju mowy jest wtedy, gdy mowa dziecka:

11 rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego (dziecko jedynie gaworzy), 2-letnie jest na poziomie mowy dziecka rocznego (wymania kilka słów), 3-letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5 rocznego (tworzy tylko równowaŝniki zdań, a słownik jest na poziomie dziecka 1,5 rocznego), 4-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2-letniego (buduje zdania proste, słownik czynny jest na poziomie dziecka 2-letniego, tj. około 300 słów), 5-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5-letniego (nadal zdania proste, słownictwo na poziomie dziecka w wieku 2,5 lat), 6-letniego jest na poziomie dziecka 3-letniego (pojawiają się zdania złoŝone, dziecko wymawia słów), 7-letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5-etniego. LŜejszy stopień opóźnionego rozwoju mowy jest wtedy, gdy występuje mniejsze odchylenie czasowe w pojawianiu się kolejnych stadiów rozwojowych mowy. Wg H. Spionek lekki stopień opóźnienia rozwoju mowy moŝna stwierdzić wówczas, gdy mowa dziecka 2-letniego jest na poziomie rozwoju dziecka 1,5 rocznego lub gdy u 7-8-latka rozwój mowy jest charakterystyczny jak u dzieci 5-6-letnich. Najczęściej powaŝne opóźnienia rozwoju mowy mają podłoŝe organiczne, wynikające z mikrouszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, które powstały pod wpływem biologicznych czynników patogennych, działających w okresie płodowych i okołoporodowym. Zdarza się teŝ, Ŝe jest ono następstwem zaniedbań pedagogicznych. Zaniedbania środowiskowe lub brak prawidłowych wzorców mowy równieŝ moŝe być przyczyną opóźnionego rozwoju mowy u dzieci.

12 Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy moŝna podzielić na egzogenne (zewnętrzne) i endogenne (wewnętrzne). Do egzogennych zalicza się: brak bodźców do mówienia (dziecko wychowujące się bez towarzystwa ludzi moŝe w ogóle nie nabyć mowy), nadmiar bodźców słownych (moŝe zniechęcić do rozwijania mowy czynnej), niewłaściwa reakcja otoczenia dziecka na pierwsze wypowiedzi (np. zlekcewaŝenie), nieprawidłowe wzorce mowy u dorosłych. Wśród przyczyn endogennych wymienia się: uszkodzenia ośrodkowego lub obwodowego układu nerwowego, uszkodzenia narządu słuchu, uszkodzenia narządu wzroku autyzm. A. Pruszewicz rozróŝnia następujące rodzaje opóźnień mowy: Prosty opóźniony rozwój mowy gdy nie stwierdza się Ŝadnych przyczyn somatycznych lub psychicznych moŝe być warunkowany dziedzicznie lub jest następstwem zaniedbań wychowawczych i wpływu środowiska; Opóźniony rozwój mowy w następstwie uszkodzenia obwodowego narządu mowy (wady rozwojowe podniebienia lub przerost języka); Opóźniony rozwój mowy na skutek uszkodzenia narządu słuchu;

13 Opóźniony rozwój mowy spowodowany upośledzeniem umysłowym; Opóźniony rozwój mowy w następstwie braku motywacji do mówienia; Opóźniony rozwój mowy w następstwie uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego a - uszkodzenia korowych ośrodków mowy, b - uszkodzenia układu pozapiramidowego, c - minimalna dysfunkcja mózgu, Opóźniony rozwój mowy uwarunkowany rodzinnie; Opóźniony rozwój mowy spowodowany słuchoniemotą; Opóźniony rozwój mowy spowodowany agnozją akustyczną; Opóźniony rozwój mowy spowodowany schorzeniami przemiany materii. Jak wynika z przytoczonych przykładów istnieje wiele poglądów i wiele przyczyn opóźnionego rozwoju mowy u dzieci. WaŜne jest by kaŝdy przypadek był szybko zdiagnozowany i by dziecko mogło liczyć na szybka pomoc. Terapia opóźnionego rozwoju mowy w zaleŝności od przyczyny moŝe trwać nieraz bardzo długo. Powinna jednak umoŝliwić dziecku pokonanie trudności i nie dopuścić do głębokich psychologicznych następstw.

14 BIBLIOGRAFIA Balejko J., Jak usuwać wady wymowy, Białystok Brown R., Rozwój języka ojczystego [w:] Badania nad rozwojem języka dziecka, Wybór prac, Shugar G.W., Smoczyńska M. (red) Warszawa Dilling Ostrowska E., Rozwój i zaburzenia mowy u dzieci w zaleŝności od stopnia dojrzałości układu nerwowego.[w:] Szumska J., Zaburzenia mowy u dzieci", Warszawa Gałkowska T., Fersten E., Psychologiczne aspekty rozwoju i zaburzeń u dzieci [w:] Szumska J., Zaburzenia mowy dzieci", Warszawa Hurlock E. B.,Rozwój dziecka, Warszawa Jassem W.,Fonetyczne aspekty ontogenezy mowy [w:] Foniatria Kliniczna" pod red. Pruszewicz, Warszawa Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin Kornas Biela D., Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy [w:] Opieka logopedyczna od poczęcia" pod red. Rocławski B., Gdańsk Krakowiak K., Fonogesty jako narzędzie formowania języka dzieci z uszkodzonym słuchem [w:] Komunikacja językowa i jej zaburzenia, nr 9, Lublin Lenneberg E.H., Języka w kontekście rozwoju i dojrzewania [w:] Badania nad rozwojem języka dziecka, Shugar G.W., Smoczyńska M., (red) Warszawa Pruszewicz A., Foniatria kliniczna, Warszawa 1992.

15 Sawa B., Uwarunkowania i konsekwencje psychologiczne zaburzeń mowy u dzieci, Warszawa Spionek I., Psychologia rozwojowa, Warszawa Stecko E., Zaburzenia mowy dzieci wczesne rozpoznanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa Styczek I., Logopedia, Warszawa Zarębina M., Kształtowanie się systemu językowego, Wrocław 1986.