BIULETYN INFORMACYJNY

Transkrypt

1 BIULETYN INFORMACYJNY NR 1/2014, KWARTALNIK DEKADA WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ W POLSCE RYNKI ZAGRANICZNE ALGIERIA

2 W 2014 roku nowe bloki tematyczne w Biuletynie Informacyjnym ARR Biuletyn Informacyjny ARR od 1991 roku dostarczał czytelnikom informacji o funkcjonowaniu rynków rolnych, poruszając rozmaite ich aspekty: od omówienia instrumentów oddziałujących na rynki, przez analizy i prognozy cen, po prezentację rozwoju i osiągnięć uczestników sektora produkcji rolno-spożywczej. Wszystkie treści przedstawiane na łamach Biuletynu służyły wsparciu przedsiębiorców, wskazywaniu szans i możliwości rozwoju ich działalności. Także dziś staramy się odpowiadać na wzrastające zainteresowanie czytelników konkretnymi obszarami, proponując najświeższe informacje w nowym ujęciu: Eksport ARR od wielu lat aktywnie wspiera polskich przedsiębiorców w zdobywaniu nowych rynków zbyt i umocnieniu pozycji na istniejących. W roku 2014 przedstawimy cykl artykułów o priorytetowych rynkach polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych. W publikowanych tekstach znajdą się informacje o wielkości każdego z rynków, ich potencjale, konkurujących na nich producentach, miejscowych zwyczajach handlowych, produktach poszukiwanych przez konsumentów, procedurach dopuszczenia towarów do obrotu. Rynki rolne grupy produktów Opracowania poruszające tematykę rynków i grup produktów pozwalają na wskazanie szans rozwoju, zrozumienie zależności zróżnicowanych czynników, odnalezienie istniejących nisz dla określonej działalności gospodarczej. W tym roku omówimy wybrane grupy produktów stanowiące mocne strony naszej produkcji rolno-spożywczej. Przedstawimy informacje rynkowe na ich temat, omówimy procesy produkcji, a także możliwości wykorzystania w kuchni polskiej. Pierwsza dekada Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce Dziesięciolecie uczestnictwa Polski w zjednoczonej Europie to okres, w którym można już prześledzić konkretne zmiany, które zaszły w poszczególnych obszarach gospodarki wskutek wdrażania polityk unijnych. Na łamach Biuletynu postaramy się podsumować, jaką ewolucję przeszły rynki rolne, jaką rolę pełniły instrumenty WPR i w jaki sposób Agencja Rynku Rolnego starała się działać, aby wesprzeć rozwój uczestników sektora produkcji rolno-spożywczej. Przedstawimy wachlarz najskuteczniejszych działań ze wskazaniem wielkości środków finansowych, które zostały w tym czasie zainwestowane lub przekazane polskim przedsiębiorcom. Jakość i bezpieczeństwo żywności W obliczu coraz większej konkurencji produktów rolno-spożywczych na rynkach światowych szczególnego znaczenia nabierają gwarancje jakości i bezpieczeństwa oferowanych wyrobów. Funkcjonujące w naszym kraju zaawansowane systemy kontroli i certyfikacji produkcji oraz kampanie zwalczające nieuczciwe praktyki są najlepszym, choć nie zawsze znanym potwierdzeniem jakości polskiej żywności. Postaramy się przedstawić obiektywne fakty, które powinny pomóc kontrahentom i konsumentom w podejmowaniu świadomych wyborów w trakcie nawiązywania współpracy handlowej i w trakcie zwykłych zakupów. Stale dostępne informacje Oprócz nowych bloków tematycznych w Biuletynie nie zabraknie informacji chętnie wykorzystywanych dotychczas przez naszych czytelników. Poruszać będziemy tematykę: analiz i prognoz dotyczących sytuacji na rynkach rolnych, opatrzonych komentarzem ekspertów, promocji polskiej żywności na rynku UE i innych rynkach zagranicznych, z uwzględnieniem nowych kampanii promocyjnych, zmian w zasadach uczestnictwa w najważniejszych mechanizmach WPR, z których korzystają przedsiębiorcy rolni współpracujący z ARR.

3 SPIS TREŚCI Agencja rynku rolnego polska dekada wspólnej polityki rolnej Radosław Szatkowski Korzyści z członkostwa w Unii Europejskiej dla polskiego rolnictwa Andrzej Kowalski Kształt PRAWNY WSPÓŁCZESNEJ WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ Katarzyna Razik Algieria rynek ogromnych możliwości Maciej Kowalski System bezpieczeństwa żywności ochrona żywności w prawie polskim i unijnym Małgorzata Korzycka-Iwanow, Paweł Wojciechowski Prognoza cen rynkowych Biuletyn Informacyjny ARR kwartalnik ISSN nakład 8000 egz. Wydawca: Agencja Rynku Rolnego ul. Nowy Świat 6/ Warszawa Redakcja: Biuro Promocji Żywności tel faks biuletyn@arr.gov.pl Wydawnictwo bezpłatne Redakcja wyraża zgodę na przedruk materiałów z podaniem źródła. Projekt graficzny, opracowanie i druk: Garski Multimedia

4 biuletyn informacyjny ARR 2 Agencja Rynku Rolneg0 polska dekada wspólnej polityki rolnej Funkcjonowanie polskiego rolnictwa i całego sektora rolno-spożywczego zaczęły od 1 maja 2004 r. określać zasady wspólnej polityki rolnej. Rozpoczął się także kolejny etap działalności funkcjonującej od 1990 r. Agencji Rynku Rolnego, która stała się unijną agencją płatniczą realizującą powierzone zadania w ramach tej polityki. Zakres przedmiotowy zadań ARR nie zmienił się zasadniczo po akcesji i nadal dotyczył ważnego obszaru funkcjonowania rynków rolnych, w tym w szczególności działań na rzecz zapewnienia stabilności tych rynków. Na początku XXI wieku polski rynek żywnościowy, po raz kolejny w najnowszej historii, po zmianach ustrojowych, musiał dostosować się do nowych warunków funkcjonowania tym razem w ramach jednolitego rynku wspólnotowego. W minionym 10-leciu funkcjonowania ARR i całego krajowego sektora rolno-spożywczego w ramach określonych zasadami WPR do działań stabilizacyjnych o najbardziej bezpośrednim oddziaływaniu na rynki rolno-żywnościowe należały zakupy i sprzedaż interwencyjna produktów na rynkach: zbóż, cukru, odtłuszczonego mleka w proszku i masła. Grupą mechanizmów WPR o charakterze podobnym do zakupów interwencyjnych były dopłaty do prywatnego przechowywania produktów rolno-spożywczych. Administrując handlem zagranicznym z krajami trzecimi, ARR wystawiała również pozwolenia na wywóz/ przywóz produktów rolno-spożywczych. Do zadań powierzonych Agencji należy także realizacja stosowanego w ramach WPR w odniesieniu do niektórych rynków instrumentu stabilizacyjnego, jakim jest kwotowanie produkcji. ARR rozpoczęła wprowadzanie systemu kwotowania w sektorze cukru oraz mleka już w okresie poprzedzającym przystąpienie Polski do UE. Szczególnym wyzwaniem, wymagającym podejmowania szybkich działań mających na celu wsparcie producentów i przywrócenie równowagi rynkowej, są nierzadkie w sektorze rolnym sytuacje o charakterze kryzysowym, spowodowane niestabilnością rynków rolnych, anomaliami klimatycznymi, chorobami zwierząt, zakażeniami i skażeniami produktów itp. ARR posiada duże doświadczenie w tym zakresie, gdyż w ciągu ostatnich dziesięciu lat wspierała producentów warzyw w związku z kryzysem spowodowanym bakterią Escherichia coli, wypłacała szczególne środki wspierania rynku mleczarskiego oraz dopłaty do materiału siewnego z tytułu szkód powstałych w gospodarstwach rolnych w wyniku powodzi i suszy. Wspierała także producentów jaj i drobiu, rekompensując straty spowodowane ptasią grypą. W sferze produkcyjnej do mechanizmów stymulujących popyt na surowce (półprodukty), poprzez poprawę opłacalności wytwarzania produktów z nich uzyskanych, należały na przykład premie produkcyjne na rynku skrobi, dopłaty do przetwórstwa słomy lnianej i konopnej na włókno czy dopłaty do produkcji suszu paszowego. W największej skali wsparcie mające na celu zwiększenie opłacalności produkcji było udzielane przez Agencję producentom surowca tytoniowego i plantatorom ziemniaków skrobiowych w ramach tzw. krajowych uzupełniających płatności bezpośrednich. W związku z procesem restrukturyzacji przemysłu cukrowniczego ARR udzielała wsparcia finansowego dla producentów cukru i plantatorów buraków cukrowych, a także w ramach Krajowego Programu Restrukturyzacji przekazując pomoc finansową umożliwiającą zmianę profilu produkcji na inny niż uprawa buraka cukrowego. Branżą, której wspieranie w ramach WPR ma charakter pośredni, ale ostatecznie służący rozwojo-

5 3 Polska dekada WPR POMOC ŻYWNOŚCIOWA DLA NAJUBOŻSZYCH DANE ZA LATA 2004 CO ROKU KIEROWANA DO 3 MLN OSÓB 300 MLN LITRÓW MLEKA 6 MLN LITRÓW OLEJU RZEPAKOWEGO 630 TYS. TON INNYCH ARTYKUŁÓW SPOŻYWCZYCH 2,4 MLD ZŁ WARTOŚĆ GOTOWYCH ARTYKUŁÓW PRZEKAZANYCH NA POMOC ŻYWNOŚCIOWĄ wi ważnej dla całego rolnictwa działalności, jest pszczelarstwo. Realizując mechanizm wsparcia rynku produktów pszczelich, ARR w całości lub częściowo finansuje działania określone w trzyletnich krajowych programach wsparcia pszczelarstwa w Polsce. Kolejnym działaniem służącym wspieraniu produkcji rolniczej, poprzez wykorzystanie postępu biologicznego do zwiększenia efektywności tej produkcji i poprawy jakości żywności, jest realizowany od 2007 r. mechanizm dopłat do materiału siewnego. Nie mniej ważne jest poszukiwanie możliwości zbytu na rynkach krajów pozaunijnych. Wszystko to spowodowało, że zasadniczego znaczenia nabrały działania promocyjne, istotne z punktu widzenia producentów krajowych. Docenione zostały również w skali unijnej i uwzględnione wśród instrumentów WPR. Agencja z dużym zaangażowaniem uczestniczy w realizacji działań wspierających promocję produktów rolno- -spożywczych, prowadząc je w pięciu obszarach. Przez 10 lat, we współpracy z przedstawicielami poszczególnych branż, zrealizowała 23 krajowe i zagraniczne kampanie promocyjno-informacyjne. Agencja obsługuje również 9 branżowych funduszy promocji, utworzonych m.in. w celu wspierania marketingu rolnego i zwiększenia spożycia produktów. Inną formą wsparcia promocji żywności są prowadzone, m.in. za pośrednictwem Oddziałów Terenowych ARR, działania w zakresie promocji produktów rolnictwa ekologicznego, regionalnych i tradycyjnych oraz innych wytwarzanych w ramach uznanych systemów gwarantowanej jakości żywności. Od r. ARR wspiera także w ramach branżowego programu promocji polskich specjalności żywnościowych promocję polskich marek, poprzez stworzenie przedsiębiorcom możliwości prezentacji ich produktów za granicą, przede wszystkim na targach międzynarodowych. Nieco odmienną funkcję, w porównaniu z pozostałymi działaniami Agencji, pełnią realizowane z powodzeniem w placówkach oświatowych programy Mleko w szkole (od roku szkolnego 2004/2005) i Owoce w szkole (od roku szkolnego 2009/2010). Od przystąpienia Polski do UE Agencja każdego roku realizowała także, ważny ze społecznego punktu widzenia, mechanizm WPR służący poprawie bytu osób najuboższych w UE poprzez dostarczanie im gotowych artykułów spożywczych. Realizacja WPR wymaga prowadzenia działań o charakterze administracyjnym. Są to najczęściej działania związane z rejestracją beneficjentów oraz zadania o charakterze technicznym i kontrolnym, wynikające z realizacji różnych mechanizmów funkcjonujących w ramach polityki rolnej (WPR i krajowej). Niekiedy jednak wykraczają one poza wspomniany zakres. Do działań Agencji wpisujących się w politykę energetyczną UE odnośnie do wykorzystania alternatywnych źródeł energii (w szczególności wykorzystania biomasy na cele energetyczne) należy monitorowanie rynku biokomponentów i biopaliw ciekłych oraz Źródła wsparcia przekazanego przez ARR na rzecz sektora rolno-żywnościowego (maj 2004 grudzień ) Wydatki finansowane z budżetu UE Wydatki finansowane z budżetu krajowego Źródło: dane ARR. 7,6 mld zł 67,1% 3,7 mld zł 32,9%

6 biuletyn informacyjny ARR 4 PROGRAMY MLEKO W SZKOLE I OWOCE W SZKOLE POLSKA W CZOŁÓWCE KRAJÓW UE! MLEKO W SZKOLE (od roku szkolnego 2004/2005) 2,4 MLN DZIECI I UCZNIÓW (97% wszystkich dzieci ze szkół podstawowych) 1,6 MLD SZKLANEK MLEKA ZA 1 MLD ZŁ OWOCE W SZKOLE (od roku szkolnego 2009/2010) blisko 1 MLN DZIECI Z KLAS I III SZKÓŁ PODSTAWOWYCH (84% uprawnionych) 175 MLN PORCJI OWOCÓW I WARZYW ZA 162,4 MLN ZŁ produkcji biogazu rolniczego, a także pozyskiwanie oraz gromadzenie informacji dotyczących istniejącej, będącej w budowie lub planowanej do budowy infrastruktury służącej do wytwarzania biokomponentów i energii elektrycznej z biogazu rolniczego. ARR udziela również rolnikom i przedsiębiorcom wsparcia informacyjnego w postaci publikowanych systematycznie raportów o sytuacji na rynkach rolnych oraz prognoz cen produktów rolniczych. Podjęła także działania informacyjne mające na celu ułatwienie przedsiębiorcom z sektora rolno-żywnościowego nawiązywania kontaktów handlowych. W obecnej perspektywie (lata ) ARR kontynuować będzie realizację najważniejszych powierzonych jej w przeszłości działań, podejmie także nowe, zarówno dotyczące realizacji płatności dla beneficjentów administrowanych mechanizmów, jak i innych, związanych z funkcjonowaniem rynków rolnych. W częściowo zmienionej formie i zakresie prowadzona będzie interwencja rynkowa realizowana w drodze skupu produktów rolnych (interwencja publiczna) oraz dopłat do przechowywania produktów przez podmioty prywatne. W nowych regulacjach unijnych dotyczących wspólnej organizacji rynków rolnych usystematyzowano i rozszerzono istotne dla tych rynków działania, związane z zarządzaniem kryzysowym. W tym celu ustanowiono różne grupy środków wyjątkowych, które będą mogły być zastosowane w zależności od czynników wpływających destabilizująco na produkcję i rynek. Kontynuowana będzie realizacja programów na rzecz poprawy dostępu do żywności, mających na celu zarówno poprawę dystrybucji produktów rolnych, jak i polepszenie nawyków żywieniowych u dzieci, tj. programów: Mleko w szkole oraz Owoce i warzywa w szkole, które będą rozwijane i uatrakcyjniane. ARR będzie kontynuowała program pomocy dla sektora pszczelarskiego, przyznawanej przez Komisję Europejską na podstawie trzyletnich programów przygotowywanych przez państwo członkowskie. Wsparcie dla tego sektora jest bardzo ważne ze względu na niekwestionowaną rolę pszczół w środowisku przyrodniczym i ich znaczenie dla produkcji rolniczej (owadopylność wielu roślin, w tym większości roślin uprawnych) oraz występujące w pszczelarstwie zagrożenia (inwazje pasożytnicze, w tym w szczególności warroza, skażenie środowiska). Wobec odstąpienia w 2015 r. od kwotowania produkcji mleka do końca czerwca 2020 r. obowiązywać będą założenia tzw. pakietu mlecznego. Do zadań ARR należy m.in. wydawanie decyzji o uznaniu organizacji producentów i zrzeszeń organizacji producentów, prowadzenie rejestrów ww. podmiotów i kontrole. Kontynuowane będzie także monitorowanie skupu mleka w kraju. ARR będzie nadal wspierała rolników, realizując dopłaty do materiału siewnego dla producentów zużywających do siewu lub sadzenia elitarny lub kwalifikowany materiał siewny zbóż, roślin strączkowych i ziemniaków, w ramach pomocy de minimis w rolnictwie. Na wzrost zainteresowania rolników tymi dopłatami powinno wpłynąć zwiększenie limitu pomocy de minimis w okresie trzech kolejnych lat podatkowych z 7,5 tys. euro do 15 tys. euro na beneficjenta. W ramach realizacji mechanizmów unijnych regulujących funkcjonowanie rynków Agencja będzie administrować potencjałem produkcyjnym winorośli i wina, monitorować produkcję cukru i izoglukozy, a także kontrolować przetwarzanie cukru przemysłowego i rafinację cukru przywiezionego spoza UE. O kolejne mechanizmy administrowane przez ARR poszerzona zostanie również możliwość wypełnienia aplikacji on-line przez beneficjentów (e-wnioski).

7 5 Polska dekada WPR Nowa europejska polityka promowania produktów rolno-spożywczych, prowadzona w celu zwiększenia konkurencyjności rolnictwa UE, zakłada w ciągu siedmiu najbliższych lat stopniowe zwiększanie pomocy na działania informacyjne i promocyjne (do 200 mln euro w 2020 r.), wprowadzenie europejskiej strategii promocji, rozszerzenie zakresu stosowania środków promocyjnych, a także uproszczenie procedur administracyjnych. W ramach realizacji PROW na lata przewidziano dla Agencji zadania związane z wdrażaniem dwóch nowych działań. WSPARCIE (MLN ZŁ) PRZEKAZANE PRZEZ ARR NA RZECZ SEKTORA ROLNO-ŻYWNOŚCIOWEGO W LATACH PROGRAM MLEKO W SZKOLE 162 OWOCE W SZKOLE 144 WSPARCIE RYNKU PRODUKTÓW PSZCZELICH POMOC ŻYWNOŚCIOWA** OGÓŁEM 11,3 mld zł 90 DOPŁATY DO PRZETWÓRSTWA I PRODUKCJI REFUNDACJE WYWOZOWE RESTRUKTURYZACJA I DYWERSYFIKACJA RYNKU CUKRU 147 WSPARCIE PROMOCJI*** 499 DOPŁATY DO MATERIAŁU SIEWNEGO 163 POZOSTAŁE WSPARCIE PRODUCENTÓW ROLNYCH* UZUPEŁNIAJĄCE PŁATNOŚCI BEZPOŚREDNIE ZAKUPY I SPRZEDAŻ INTERWENCYJNA ORAZ DOPŁATY DO PRYWATNEGO PRZECHOWYWANIA * REKOMPENSATY ZA ZRZEKANIE SIĘ KWOT MLECZNYCH I POMOC DO PLANTACJI TRWAŁYCH. ** WYDATKI ARR NA REALIZACJĘ POMOCY ŻYWNOSCIOWEJ (BEZ WARTOŚCI TOWARÓW INTERWENCYJNYCH PRZEKAZANYCH NA WW. POMOC). *** BEZ WYDATKÓW Z FUNDUSZY PROMOCJI PRODUKTÓW ROLNO-SPOŻYWCZYCH (235 MLN ZŁ). Działanie Współpraca dotyczyć będzie wspierania w sektorze rolno-spożywczym rozwoju nowych produktów, praktyk, procesów i technologii, poprzez współpracę w ramach grup operacyjnych na rzecz innowacji. Działanie Systemy jakości produktów rolnych i środków spożywczych odnosi się do wspierania nowych uczestników systemów jakości żywności oraz wspierania działań informacyjnych i promocyjnych dotyczących produktów rolnych i środków spożywczych wytwarzanych w ramach systemów gwarantowanej jakości żywności przez tzw. zespoły promocyjne. Dziesięcioletni okres funkcjonowania Polski w strukturach unijnych przyniósł sektorowi rolno-żywnościowemu duże zmiany. Przez ten czas produkcja żywności stała się jednym z filarów polskiej gospodarki. Wartość polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych osiągnęła w r. rekordowy poziom prawie 20 mld euro, a dodatnie saldo handlu osiągnęło również nie notowany dotychczas poziom 5,7 mld euro. Aby w pełni wykorzystać i rozwijać ogromny potencjał polskiego sektora rolnego, potrzebna jest obok pogłębienia procesów konsolidacyjnych i rozwoju innowacyjności m.in. duża aktywność takich instytucji, jak Agencja Rynku Rolnego, która od 24 lat wspiera polski rynek rolno-spożywczy, a od dekady przyczynia się do jak najlepszej absorpcji środków finansowych pochodzących z budżetu unijnego. Radosław Szatkowski Prezes Agencji Rynku Rolnego 278 WSPARCIE KRYZYSOWE

8 biuletyn informacyjny ARR 6 do samoistnego dopływu kapitału prywatnego. Z tego powodu rolnictwo należy do gałęzi najbardziej wrażliwych na sytuację budżetu państwa. Wysokie obciążenia budżetu obsługą długu publicznego oraz wysoki deficyt ubezpieczeń ograniczały wzrost środków na restrukturyzację rolnictwa niezbędną dla poprawy konkurencyjności sektora żywnościowego. Dramaturgię wydarzeń zaostrzały propozycje Komisji Europejskiej. Widoczna była dysproporcja między prawami a obowiązkami. Państwa kandydujące musiały z dniem członkostwa przyjąć na siebie w dziedzinie rolnictwa wszystkie obowiązki wynikające z acquis communautaire. Natomiast pełne prawa miały być przyznane dopiero po dziesięcioletnim okresie przejściowym. Tak długi okres przejściowy, przy zaproponowanych warunkach, według wielu opinii stanowił realne zagrożenie dla zdolności konkurenkorzyści Z członkostwa w Unii Europejskiej dla polskiego rolnictwa Polscy rolnicy byli praktycznie jedyną liczącą się grupą społeczną, która wykazywała sceptycyzm wobec członkostwa w Unii Europejskiej. W okresie przedredreferendalnym według wielu sondaży przeciwko członkostwu było 70 80% rolników. Obawy rolników miały swoje źródło w uwarunkowaniach ekonomicznych i społecznych. Sytuacja polskiego rolnictwa była trudna. Ukształtowana równowaga produkcyjno-gospodarcza nie zapewniała satysfakcjonujących dochodów dla 4/5 rodzin związanych z rolnictwem. Źródło obaw ludności rolniczej wywodziło się ze specyfiki tego sektora gospodarki. Wieś i rolnictwo wykazują mniejszą niż inne sfery zdolność adaptacyjną do wymogów gospodarki rynkowej. Niedorozwój infrastruktury technicznej i społecznej, niski poziom kwalifikacji, niedorozwój obsługi biznesowej na terenach wiejskich, wszystko to zniechęca

9 7 Polskie rolnictwo w Unii Europejskiej Kwota transferów środków WPR do Polski (w mln euro) Rok Dopłaty bezpośrednie PROW Interwencje rynkowe Pozostałe transfery WPR Łącznie ,64 10, , ,67 662,10 166,66 10, , , ,55 181,89 11, , , ,88 62,43 5, , ,60 846,53 134,63 12, , , ,82 409,08 14, , , ,94 66,37 12, , , ,01 142,16 11, , , ,76 129,33 11, , , ,97 96,83 24, , , , ,16 114, ,55 Źródło: dane Ministerstwa Finansów. cyjnych wielu polskich gospodarstw towarowych, w tym przede wszystkim silnych ekonomicznie. Zwolennicy integracji zwracali uwagę na duże prawdopodobieństwo przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Wzrost gospodarczy, wywołujący zwiększenie i zmianę jakościową popytu na żywność, jest warunkiem niezbędnym długookresowego i trwałego rozwoju rolnictwa i całego sektora żywnościowego. Członkostwo w UE było niewątpliwie czynnikiem przyspieszającym wzrost gospodarczy nowych członków, w tym także Polski. W latach 2003 tempo wzrostu PKB umożliwiało przyspieszenie rozwoju krajowego popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego oraz popytu eksporterów. W tym okresie zwiększyły się one łącznie odpowiednio: spożycie indywidualne o 22,5%, inwestycje o 66%, eksport towarów o 141%. Są to wskaźniki rozwoju gospodarczego, skutkujące wzrostem krajowego popytu na żywność (o 14%) oraz bardzo dużym ożywieniem w handlu produktami rolno-spożywczymi, którego obroty zwiększyły się trzykrotnie. Szybki wzrost gospodarczy i dochodów ludności sprzyjał poprawie jakości wyżywienia, tj. poprawie struktury spożycia żywności i zwiększenia jej obudowy usługami przetwórczymi i handlowymi. W analizach potencjalnych korzyści i strat związanych z procesem integracji podkreślano fakt, że wspólna polityka rolna zapewnia producentom stabilne warunki produkcji w długim okresie. Dla polskich rolników, narażonych na częste zmiany polityki rolnej i konsekwencje zmian koniunktury na rynku rolnym, zapewnienie stabilnych warunków produkcji według wielu opinii miało okazać się osiągnięciem mającym równie duże znaczenie jak pomoc finansowa. Po stronie korzyści akcentowano głównie korzyści finansowe związane z akcesją. Jak się wydaje, wielkość środków finansowych dla wahających się rolników była argumentem decydującym za opowiedzeniem się w referendum o członkostwie w UE. Po przystąpieniu Polski do Unii już w latach mieliśmy otrzymać z UE na różne rodzaje polityk wspólnotowych ok. 20 mld euro. Sektor rolniczy w okresie członkostwa został wsparty z budżetu UE-27 kwotą blisko 30 mld euro (ponad 120 mld zł). Badania opinii społecznej wskazują, że po dziesięciu latach członkostwa ponad 60% rolników akceptuje

10 biuletyn informacyjny ARR 8 członkostwo w UE. Trudniejsza jest próba pogłębionej oceny makroekonomicznych skutków członkostwa Polski w UE. Uwarunkowania ekonomiczno-przyrodnicze polskiego sektora żywnościowego W Polsce w r. w użytkowaniu gospodarstw rolnych powyżej 1 ha UR było ponad 15,2 mln ha UR 1, w tym większość (94,7%, tj. 14,4 mln ha) była utrzymana w dobrej kulturze. Stanowiły one ok. 9% wszystkich takich UR, jakimi dysponuje rolnictwo UE-27. Jednak były to grunty o relatywnie niskiej jakości użytkowej z punktu widzenia prowadzonej działalności rolniczej. Zdaniem specjalistów z IUNG, biorąc pod uwagę całokształt stosunków przyrodniczo-klimatycznych, ich uwarunkowania w odniesieniu produkcji rolniczej w Polsce są o 25 30% gorsze niż w krajach zachodnioeuropejskich. W ostatnim dziesięcioleciu w polskim rolnictwie coraz silniej zaznaczają się procesy koncentracji, które po wejściu naszego kraju do UE uległy wzmocnieniu. W okresie 2002 średni obszar ogółu gospodarstw rolnych powyżej 1 ha UR w Polsce powiększył się o 15,6%. Ponad 80% tego wzrostu nastąpiło w latach Skalę proefektywnościowych przeobrażeń strukturalnych najlepiej obrazują zmiany w wielkości grupy gospodarstw mających szanse na rozwój i sprostanie konkurencji, za które w polskich warunkach przyjmuje się gospodarstwa 30-hektarowe i większe. W latach 2002 ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw o areale powyżej 1 ha UR zwiększył się z 6 do 9%, a obszar ziemi w ich dyspozycji z 26,5% w 2002 r. do 44,3% w r. W r. populacja wnosząca wkład pracy w działalność rolniczą prowadzoną przez indywidualne gospodarstwa rolne i nie otrzymująca za nią wynagrodzenia liczyła 3669,4 tys. osób 2, przy czym była to zbiorowość o 8,9% mniejsza niż 10 lat wcześniej 3. Wyrażając ich pracę w ekwiwalencie pełnego etatu, tj. pełnozatrudnionych 4, w latach 2003 zbiorowość ta zmniejszyła się z 2044,7 do 1769,9, zatem o 13,4%. Z badań empirycznych Instytutu wynika, że zwiększa się liczba osób z rodzin z użytkownikiem gospodarstwa rolnego powyżej 1 ha UR, którzy pracują wyłącznie poza rolnictwem. Ich liczebność oszacowano w r. na około 460 tys. osób, podczas gdy w 2003 r. było ich około 305 tys. Utrzymujące się, pomimo korzystnych trendów, rozdrobnienie agrarne jest konsekwencją wcześniejszych opóźnień rozwojowych, których niwelowanie nie zależy od zmian w sektorze rolniczym. Dalszy postęp w dywersyfikacji aktywności zawodowej osób z rodzin z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego w głównej mierze tkwi poza rolnictwem. Przygotowanie do pracy w sektorach nierolniczych systematycznie poprawia się, o czym świadczą zmiany w poziomie wykształcenia ogólnego ludności w wieku 15 i więcej lat z rodzin z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego 5. W latach 2003 odnotowano postęp w liczbie absolwentów szkół średnich i pomaturalnych (18 do 34%) oraz wyższych (z 3 do 13%). Ponadto, w tym czasie odsetek osób, które posiadały szkolne kwalifikacje nierolnicze, zwiększył się z 44 do 57%. Ocenia się, że w 1999 r tys. gospodarstw (5,2 8,7% ogółu) powiększało wartość posiadanego majątku trwałego. W r. natomiast cechą taką wyróżniało się już tys. gospodarstw (około 17% ogółu), które wytworzyły około 69% krajowej wartości produkcji rolniczej. Korzystnej zmianie uległy również technologie stosowane w produkcji rolniczej. W latach nastąpił wzrost udziału gospodarstw posiadających: ciągniki z 35,9 do 44,6%; kombajny z 4 do 6,5% opryskiwacze z 15,8 do 21,5%. 1 UR w Polsce stanowiły ok. 8,8% obszaru gruntów rolniczych UE-27. Większym odsetkiem ziemi rolniczej dysponowały: Francja (16,1%), Hiszpania (13,6%), Wielka Brytania (9,6%) i Niemcy (9,3%). 2 Wszystkie dane dla r. opracowano na podstawie wyników PSR 2002 i 2011, wyników reprezentacyjnego badania Struktura gospodarstw rolnych przeprowadzonego przez GUS w 2005 i 2007 roku oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2005 i 2011 r. 3 Przytaczane informacje dla 2003 r. określono na podstawie wyników PSR 2002 wyników reprezentacyjnego badania Struktura gospodarstw rolnych przeprowadzonego przez GUS w 2005 r. oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2000 i 2005 r. 4 Oznacza to, że 1 osoba pracuje w gospodarstwie rolnym 2120 godzin w ciągu roku, czyli pracowała w ciągu roku 265 dni roboczych po 8 godzin dziennie. Tak wyliczony odpowiednik pełnego etatu to jednostka pracy, co skrótowo oznacza się AWU, a w odniesieniu do członków rodziny rolniczej oznacza się FWU. 5 Zmiany w poziomie wykształcenia określona na postawie Spisu ludności i mieszkań 2002 i 2011 oraz panelowych badań terenowych zrealizowanych przez IERiGŻ-PIB w 2000, 2005 i 2011 r.

11 9 Polskie rolnictwo w Unii Europejskiej Zmiany zaszły także w pogłowiu zwierząt gospodarskich zarówno liczonych w sztukach fizycznych, jak i w sztukach przeliczeniowych. W odróżnieniu do okresów wcześniejszych od 2002 r. zwiększało się pogłowie zwierząt gospodarskich w sztukach przeliczeniowych i w r. było o 38% większe niż osiem lat wcześniej. Obsada zwierząt na 100 ha UR w r. wynosiła 67,4 SD, gdy w 2002 r. było to 45 SD. Wzrost pogłowia zwierząt był sytuacją korzystną, albowiem przyczynił się do poprawy poziomu nawożenia gleby nawozami organicznymi. W ostatnich latach rosły również nakłady chemicznych środków ochrony roślin, nawozów mineralnych, a to oznacza, że postępował wzrost intensywności produkcji roślinnej. Zużycie nawozów mineralnych liczone w kilogramach NPK w r. wyniosło około 130% poziomu z 2000 r., a analogiczny wskaźnik odnoszący się do środków chemicznej ochrony roślin stanowił około 217%. Zwiększeniu intensywności produkcji roślinnej towarzyszył wzrost plonów roślin uprawnych. Tylko w latach 2004 plony rzepaku i rzepiku powiększyły się o około 48%, buraków cukrowych o około 37%, pszenicy o 21%, a roślin strączkowych pastewnych uprawianych na nasiona o 15%. W produkcji zwierzęcej odnotowano również wzrost wydajności jednostkowej zwierząt. Średnie roczne tempo przyrostu wydajności mlecznej wynosiło blisko 82 litry w przeliczeniu na krowę w całym tym okresie, a produkcja żywca wieprzowego w przeliczeniu na sztukę średniego stanu rosła, w średnim rocznym tempie około 2 kg. W konsekwencji średni roczny udój mleka od 1 krowy wyniósł 4618 l, a produkcja żywca wieprzowego w wadze żywej 155,8 kg w przeliczeniu na 1 ha UR. Było to konsekwencją postępu genetycznego w chowie zwierząt, zmianie sposobu ich żywienia, poprawie jakości pasz własnych i kupowanych. Podkreślić należy, że w latach 2004 wzrosła wielkość produkcji rolniczej. Z danych GUS wynika, że wartość globalnej produkcji polskiego rolnictwa w cenach bieżących w r. wynosiła ,7 mln zł. Liczona w cenach stałych była o 16,2% wyższa niż w 2000 r., a o 9,8% w stosunku do 2005 r. Tym samym średnio roczny realny wzrost wartości produkcji latach 2005 wynosił 1,63%, podczas gdy w latach było to 1,47%. Polska produkuje ok. 12,7 mln ton mleka i jest czwartym producentem w UE. Produkcja jest stabilna, gdyż rosnąca mleczność rekompensuje spadek pogłowia. Mleko w coraz większym stopniu jest przetwarzane na produkty o dużym udziale wartości dodanej (sery dojrzewające, jogurty, itp.). Eksport netto produktów mleczarskich stanowi ok. 1,3 mln ton w przeliczeniu na mleko, a jego wartość 950 mln euro. Polska stała się też dużym eksporterem serów (ok. 185 tys. ton). Polska jest trzecim producentem cukru w UE. Potencjał produkcyjny sektora po restrukturyzacji nieznacznie zmniejszył się do ok tys. ton, ale znacznie przekracza zapotrzebowanie rynku wewnętrznego (1600 tys. ton). Spadek powierzchni uprawy buraków cukrowych do 185 tys. ha zrekompensował wzrost plonów do 630 dt/ha. Modernizacja przemysłu cukrowniczego i jego bazy surowcowej wpłynęła na efektywność produkcji i przetwórstwa buraków cukrowych. Branża jest eksporterem netto ok tys. ton. Od początku XXI w. produkcja drobiu w Polsce zwiększyła się trzykrotnie do ok tys. ton. Konsumpcja wzrosła dwukrotnie do ponad 26 kg/os./rocznie. Stanowi to 37% całkowitego spożycia mięsa. Eksport jest aż jedenastokrotnie większy niż w 2000 r. i przekracza 530 tys. ton, co stanowi 33% produkcji. Obecnie Polska jest czwartym w UE producentem mięsa drobiowego i trzecim jego eksporterem. W r. wartość tego eksportu wyniosła ok. 1,2 mld euro. Zdobywamy nowe rynki zbytu w Azji i Afryce.

12 biuletyn informacyjny ARR 10 Polska jest trzecim co do wielkości producentem zbóż w UE. W ostatniej dekadzie średnia wielkość zbiorów wyniosła 27 mln ton. Aczkolwiek występowały wahania ich wielkości (21,7 29,7 mln ton), które wynikały z czynników losowych. Od wielu lat Polska była importerem netto zbóż i w zasadzie, nie licząc pojedynczych lat, nadal nim pozostaje. Jednakże po wejściu do UE sytuacja w tym względzie znacznie się zmieniła. Przed akcesją eksportowaliśmy niewielkie ilości zbóż, a większe tylko w latach dużego urodzaju. Jednocześnie import również podlegał wahaniom w zależności od sytuacji rynkowej. Natomiast po wejściu do UE niezależnie od wielkości zbiorów eksportujemy przynajmniej 1 mln ton w sezonie, a często powyżej 2 mln ton (rekord 4,5 mln ton w sezonie /13). Jednocześnie import ustabilizował się w granicach 1,5 2,5 mln ton. Polska jest jednym z największych w Europie producentów, przetwórców i eksporterów rzepaku. Przy produkcji przekraczającej 2 mln ton ma 11% udział w produkcji rzepaku w UE i zajmuje z Wielką Brytanią trzecią lokatę w produkcji. Pozycję liczącego się producenta i eksportera rzepaku Polska utraciła w latach 90., a odzyskała ją po wejściu do UE. Polityka UE w zakresie biopaliw dała silny impuls dla rozwoju uprawy. W latach 2004 zbiory wzrosły z 1 mln ton w latach do 2,1 mln ton w ostatnim pięcioleciu. Produkcja rzepaku stała się najszybciej rozwijającym się działem produkcji roślinnej. Przy wzroście produkcji i wolno rosnącym krajowym zapotrzebowaniu na olej rzepakowy, Polska stała się liczącym eksporterem rzepaku. Rozwija eksport oleju rzepakowego i zwiększa też wywóz śruty rzepakowej i margaryn. Wartość eksportu oleistych wzrosła w latach krotnie, a importu 4-krotnie. Pomimo rozwoju eksportu, Polska, podobnie jak cała UE, pozostaje trwałym importerem netto oleistych, a ujemne saldo wymiany handlowej pogłębia się. Wynika to z ograniczonych możliwości rozwoju produkcji roślin oleistych, przy dynamicznie rosnącym krajowym popycie na biopaliwa i pasze wysokobiałkowe. Polska jest czwartym po Hiszpanii, Włoszech i Francji producentem świeżych produktów ogrodniczych w krajach rozszerzonej Wspólnoty. Polska jest największym w UE producentem: jabłek, wiśni, porzeczek, agrestu, malin oraz kapusty, marchwi i buraków czerwonych oraz drugim we Wspólnocie producentem truskawek, ogórków i cebuli. Wzrasta udział w unijnych zbiorach większości warzyw mniej liczących się w krajowej produkcji tj.: brokułów, warzyw dyniowych, porów czy warzyw sałatowych. Udział Polski nadal nie przekracza nadal 5% unijnych zbiorów tych warzyw. Przy stabilnej produkcji nie zmienia się i oscyluje wokół 45 50% udział naszego kraju w unijnej produkcji zagęszczonego soku jabłkowego. Z udziałem przekraczającym 50% jesteśmy czołowym w UE producentem mrożonych owoców (truskawek, wiśni, malin, porzeczek, agrestu, śliwek) i soków zagęszczonych z owoców miękkich. Już w drugim roku obecności w UE staliśmy się największym po Belgii producentem we Wspólnocie mrożonych warzyw. Jesteśmy również, przy niewielkich zmianach udziału w unijnej produkcji, największym we Wspólnocie i jednym z największych w Europie producentem kiszonej kapusty, kiszonych ogórków i suszonej marchwi. W łącznej produkcji przetworów owocowych i warzywnych w UE udział Polski zwiększył się z ok. 5% przed akcesją do ok. 10% średnio w latach 2010.

13 11 Polskie rolnictwo w Unii Europejskiej Po akcesji Polska umocniła się na pozycji największego spośród krajów Wspólnoty dostawcy na rynek unijny soków zagęszczonych, mrożonek owocowych oraz kierowanych do przetwórstwa owoców miękkich (głównie truskawek, wiśni, malin i porzeczek) i drugiego po Belgii dostawcy mrożonych warzyw. Polska jest największym w świecie producentem porzeczek i agrestu, a w ostatnich latach także malin. Zajmujemy czwarte miejsce w świecie w produkcji jabłek i piąte w produkcji truskawek, wiśni i marchwi. Polska jest drugim w świecie (po Chinach) producentem zagęszczonego soku jabłkowego i trzecim w świecie (po USA i Chinach) producentem mrożonych owoców i zagęszczonych soków wytwarzanych z owoców miękkich. Znajdujemy się w grupie 5 największych światowych producentów mrożonych warzyw. Jesteśmy pierwszym w świecie eksporterem mrożonych owoców, zagęszczonych soków z owoców miękkich i drugim w świecie eksporterem zagęszczonego soku jabłkowego. W ostatnich latach staliśmy się drugim (po Chinach) eksporterem jabłek (w sezonie /13 eksport z Polski tych owoców przekroczył eksport z Chin). Dynamika dochodu z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w rolnictwie w cenach stałych (2005 = 100) Źródło: Eurostat, Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa UE-27 Polska 2010 Sytuacja dochodowa rolnictwa Wsparcie rolnictwa funduszami publicznymi (UE i krajowymi) wpłynęło na poprawę sytuacji dochodowej polskich rolników, głównie za sprawą płatności bezpośrednich. Korzystne dla rolników i środowiska było wspieranie gospodarstw na obszarach ONW. Pozytywnie należy ocenić także działanie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych, wśród których największy zasięg miały działania chroniące wodę i gleby. Natomiast za nieistotny uznano zasięg oddziaływania rent strukturalnych, programu zalesień i działań dostosowawczych do standardów Unii Europejskiej, a nade wszystko program wspomagania gospodarstw niskotowarowych. Dochody rolnicze charakteryzują się dużą zmiennością. Zmienność ta bezpośrednio powiązana jest z wahaniami cen produktów i środków produkcji oraz wolumenu produkcji. W warunkach postępującej integracji rynków rolnych obserwowane wahania cen produktów rolnych podporządkowane są zmianom w wolumenie produkcji na rynku globalnym. W konsekwencji możliwy jest wzrost cen płaconych producentom rolnym na rynku lokalnym któremu towarzyszy zwiększenie wolumenu krajowej produkcji rolnej. W takim wypadku obserwujemy silny wzrost dochodów rolniczych. Odwrotnie, silny spadek cen światowych i lokalnych w przypadku spadku wolumenu produkcji krajowej prowadzi do gwałtownego pogorszenia się sytuacji dochodowej rolników. Wahania dochodów rolniczych, zwłaszcza w drugim z omawianych przypadków stabilizowane są za pośrednictwem dopłat bezpośrednich. Dopłaty te mogą mieć charakter długookresowego planowego, jak też doraźnego wsparcia dochodów. Ta pierwsza forma wsparcia może budzić wątpliwości w warunkach wzrostu dochodu rolniczego wynikającego z równoczesnej poprawy warunków wymiany i wielkości produkcji rolniczej. W takiej sytuacji wsparcie jest dodatkowym czynnikiem prowadzącym do zwiększenia amplitudy wahań dochodów rolniczych. Po akcesji do Unii Europejskiej dynamika wzrostu dochodów gospodarstw domowych rolników była wyższa niż w pozostałych grupach społeczno-ekonomicznych. W latach 2004 nominalny dochód

14 biuletyn informacyjny ARR 12 rozporządzalny rolników wzrósł o 89,7% (realny o 64,3%), a w pozostałych grupach gospodarstw następująco: ogółem o 62,2% (38,7%), pracowników o 61,5% (39,3%), pracujących na własny rachunek (przedsiębiorców) o 57,0% (37,2%), emerytów i rencistów o 51,5% (26,2%). W okresie akcesji przeważały czynniki sprzyjające wzrostowi dochodów rolniczych, wśród których znaczącą pozycję zajmowały różne formy wsparcia finansowego w ramach WPR, skierowane do sektora rolno-spożywczego, gospodarstw rolników oraz na obszary wiejskie. Integracja Polski z UE zahamowała tendencję spadkową udziału dochodów z rolnictwa w dochodach ogółem. W latach 2004 zwiększył się w dochodzie rozporządzalnym ogółem udział dochodu z rolnictwa o 5,4 punktu procentowego (p.p.) oraz z pracy najemnej o 2,6 p.p.; zmniejszył się natomiast ze świadczeń społecznych i socjalnych o 6,0 p.p. oraz z pracy na własny rachunek o 0,8 p.p 6. Zmniejsza się także różnica dochodów z rolnictwa w Polsce w stosunku do rolników w UE-27, chociaż różnice wciąż są bardzo duże. Badania budżetów gospodarstw domowych wskazują na powolne zmniejszanie się dysproporcji dochodowych między mieszkańcami wsi i miast. W latach przewaga dochodów ludności miejskiej w porównaniu z wiejską zmniejszyła się z 51,4% do 41,1%; analogicznie: w miastach o liczbie mieszkańców 20 tys. i mniej z 24,6% do 16,0%, a w miastach 500 tys. i więcej ze 105,7% do 95,1% 7. Na zmiany te miał wpływ wyższy wzrost dochodów ludności zamieszkałej na wsi (wzrost o 58,8%) w porównaniu z mieszkańcami miast (wzrost o 48,0%), a także prawie dwukrotnie niższa na wsi liczba długotrwale bezrobotnych, tj. poszukujących pracy przez okres dłuższy niż 12 miesięcy. W gospodarstwach domowych rolników odnotowano w r. dalsze zmniejszenie się zagrożenia ubóstwem ekonomicznym, w tym skrajnym. W latach 2004 w gospodarstwach domowych rolników zmniejszył się odsetek osób znajdujących się poniżej: minimum egzystencji z 19,9% do 8,9%, relatywnej granicy ubóstwa z 32,3% do 25,9%, ustawowej granicy ubóstwa z 31,6% do 12,1%. W przypadku ustawowej granicy ubóstwa występuje od 2005 r. stałe zmniejszanie się odsetka osób o wydatkach poniżej tego progu. Wynika to częściowo z przyjętego mechanizmu ustalania kwot progowych uprawniających do korzystania ze świadczeń systemu pomocy społecznej. Po wejściu do Unii Europejskiej dobra i stabilna była sytuacja ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstw rolnych, zarówno produkcyjnych, jak i usługowych. W latach 2004 przedsiębiorstwa produkcyjne miały trwałą zdolność generowania zysków na poziomie ok. 5 10% wartości obrotów, usługowe 3-6% (ROE 6 15%), stale zwiększały przychody i wydajność pracy, osiągano poprawę płynności finansowej i wysoką stopę inwestowania. Wskaźniki bieżącej płynności finansowej, kształtujące się w przedziale 1,5 2,2 wskazują nawet na występowanie w części tych przedsiębiorstw wolnych zasobów kapitału własnego, a stopa inwestowania powyżej 1,5 oznaczała szybki proces modernizacji majątku trwałego przedsiębiorstw rolnych. W sferze zasilania rolnictwa w środki produkcji skutkiem integracji był przede wszystkim duży wzrost cen środków produkcji, towarów i usług kupowanych przez rolników. Ceny tych produktów w r. były o 40% wyższe od stanu z lat i o 33% wyższe niż w 2003 r. W okresie poakcesyjnym notowano stały wzrost zakupów (i zużycia) nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, pasz przemysłowych i usług, przy względnej stabilizacji dostaw materiału siewnego, czynników energetycznych czy też paliw. Rozwój realnego popytu na obrotowe środki produkcji, podobnie jak zużycia pośredniego, był więc umiarkowany i nieco niższy od przyrostu produkcji rolnej. Natomiast wyraźny, a nawet duży był wzrost popytu na maszyny rolnicze i inne dobra inwestycyjne. Średnio dwukrotny był w tym okresie wzrost sprzedaży głównych maszyn rolniczych i innych wydatków inwestycyjnych. W latach 2003 wartość inwestycji w rolnictwie zwiększyła się w cenach bieżących dwukrotnie (z 2 do 4 mld zł), a w cenach stałych o ok. 38%. Tak więc istotnym skutkiem wzrostu dochodów rolników, głównie w wyniku dopłat bezpośrednich, było duże ożywienie inwestycyjne w rolnictwie, umiarkowany rozwój rynku obrotowych 6 Budżety gospodarstw domowych, GUS. 7 Wyniki badań budżetów gospodarstw domowych GUS.

15 13 Polskie rolnictwo w Unii Europejskiej środków produkcji oraz przechwytywanie przez dostawców i producentów tych środków znacznej części dodatkowych dochodów tej grupy społecznej. Przyspieszenie wzrostu gospodarczego Polski, na co duży wpływ miało wejście do UE, wpłynęło na ożywienie produkcyjne w przemyśle spożywczym, poprawę stanu ekonomicznego tego działu gospodarki żywnościowej i zwiększenie aktywności inwestycyjnej. W latach 2004 średnie tempo rozwoju produkcji przemysłu spożywczego, mierzone jej wartością w cenach stałych, wynosiło 5,2% rocznie. W tym okresie tempo rozwoju tego sektora było podobne do wzrostu produktu krajowego brutto, ale o 2/5 niższe niż w latach poprzedniego ożywienia ( ) i o 1/3 wolniejsze niż produkcji całego polskiego przemysłu. Pod tym względem efekt integracji był w przemyśle spożywczym mniejszy od efektów procesów transformacji dokonanych w poprzedniej dekadzie. W okresie integrowania z UE zmniejszył się także udział produkcji żywności, napojów i wyrobów tytoniowych w całym polskim przemyśle. Równocześnie rozwój tej produkcji był ponad dwukrotnie szybszy niż produkcji rolniczej (ok. 1,8 2,6% rocznie) i 2,4 razy szybszy od wzrostu krajowego spożycia tych produktów (2,25% rocznie). Oznacza to, że po wejściu Polski do UE zwiększył się udział przemysłu spożywczego w zagospodarowywaniu produkcji rolniczej oraz w pokryciu krajowego popytu konsumpcyjnego. Istotnym źródłem wzrostu tego sektora był szybki rozwój eksportu produktów przemysłu spożywczego (w tempie 22,5% rocznie), czego skutkiem było to, że w latach 2003 około 55% przyrostu sprzedaży (w cenach stałych) ulokowano na rynkach zagranicznych, a udział eksportu w przychodach przemysłu spożywczego zwiększył się trzykrotnie (z 11% w latach do 31% w r.). Innym niezwykle ważnym źródłem rozwoju tego sektora było utrzymanie wysokiego tempa wzrostu przetwórstwa wtórnego, tj. produkcji żywności wysoko przetworzonej, napojów bezalkoholowych, przekąsek i deserów, która podobnie jak w całym minionym dwudziestoleciu zwiększała się w tempie ok. 7% rocznie. W okresie integrowania z Unią Europejską podobnie wysokie było tempo wzrostu produkcji używek (6,7% rocznie). Handel zagraniczny Najważniejszym czynnikiem rozwoju sektora rolno- -spożywczego w Polsce był niezwykle szybki rozwój eksportu żywności. Okres członkostwa Polski w Unii Europejskiej zaznaczył się także systematycznym wzrostem i poprawą wyników handlu produktami rolno-spożywczymi. Pozytywne zmiany widoczne były już w 2003 r., kiedy to Polska po raz pierwszy stała się eksporterem netto produktów rolno-spożywczych, uzyskując dodatnie saldo obrotów w wysokości 454 mln euro i odnotowując dwucyfrowe tempo wzrostu eksportu i importu. W roku akcesji obroty polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi były o blisko 30% większe niż w 2003 r. Obroty handlowe Polski produktami rolno-spożywczymi, dzięki utrzymującemu się wzrostowi wartości zarówno eksportu, jak i importu, zwiększały się także w kolejnych latach. Wyjątek stanowił jedynie rok 2009, gdy obroty zmalały o przeszło 5% w porównaniu z rokiem poprzednim. Od momentu przystąpienia Polski do UE dodatnie saldo wymiany handlowej produktami rolno-spożywczymi systematycznie wzrastało. Wyjątek stanowił rok 2008, gdy nadwyżka ta wyraźnie się zmniejszyła. W latach 2003 eksport produktów rolno-spożywczych zwiększył się pięciokrotnie, import czterokrotnie, a saldo handlu zagranicznego tymi produktami blisko trzynastokrotnie. W tym samym okresie skumulowany wskaźnik wzrostu PKB, wyrażonego w cenach stałych, wyniósł 146,9%. Dynamika eksportu i salda handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi znacznie przewyższała zatem dynamikę PKB, świadcząc o proeksportowym charakterze rozwoju tego sektora w Polsce. Powiązania handlowe polskiego sektora rolno-spożywczego z zagranicą od lat są asymetryczne, tj. dominującymi partnerami w tej wymianie pozostają kraje członkowskie. Jest to konsekwencją pełnej integracji z Unią Europejską i wprowadzenia wspólnej polityki rolnej i handlowej. Gospodarcza integracja regionalna jest zarówno etapem włączania się w procesy globalizacyjne, jak i formą wzmocnienia wewnętrznych sił, tak aby można było sprostać globalnej konkurencji i ochronić się przed negatywnymi skutkami globalnych przemian 8. Europejska integracja gospodarcza zakłada swobodny przepływ towa- 8 W. Szymański, Globalizacja. Wyzwania i zagrożenia, DIFIN, Warszawa 2001.

16 biuletyn informacyjny ARR 14 Eksport i import towarów rolno-spożywczych (w mld euro) eksport import saldo Źródło: opracowanie własne. rów, usług, kapitału oraz osób na obszarze Wspólnoty. Krajowi producenci żywności, którzy spełniają określone standardy sanitarne, weterynaryjne, fitosanitarne oraz dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska, uzyskali nieograniczony dostęp do ogromnego rynku zbytu, charakteryzującego się wysoką siłą nabywczą konsumentów. W r. udział krajów UE-27 w polskim eksporcie rolno-spożywczym wyniósł 76,9%, w tym 57,5% do krajów UE-15. Dodatnie saldo wymiany z krajami Unii wyniosło ponad 5,7 mld euro. Tak wysoki udział Unii Europejskiej w strukturze geograficznej wywozu oraz tak wysoka wartość salda obrotów z krajami Wspólnoty są kolejnym argumentem potwierdzającym tezę, że polski sektor żywnościowy jest konkurencyjny i odniósł sukces na wspólnym rynku. Liczącym się rynkiem zbytu polskiej żywności są także kraje WNP, których udział w polskim eksporcie rolno-spożywczym w r. wyniósł 11,3%. Udział krajów WNP w poszczególnych latach podlegał dużym wahaniom, wynikającym ze zmiennej polityki handlowej Rosji (odgrywającej wiodącą rolę gospodarczą w tej grupie państw). Rosja stosunkowo często wprowadzała różne ograniczenia w dostępie do swojego rynku, co negatywnie wpływało na wyniki w eksporcie oraz sytuację rynkową i ekonomiczną niektórych branż (np. mięsnej, owocowo-warzywnej). Rosja od r. jest członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO) i powinna przestrzegać w handlu zagranicznym reguł określonych przez tę organizację. Nie oznacza to jednak dla Polski łatwego sukcesu na tym rynku, gdyż rynek rosyjski jest coraz bardziej wymagający i charakteryzuje się coraz silniejszą konkurencją, a dodatkowo znajduje się pod wpływem uwarunkowań politycznych. W rosyjskim sektorze żywnościowym następują bowiem dynamiczne zmiany strukturalne, które są efektem napływu dużych inwestycji zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Z pozostałych krajów znaczącą pozycję w eksporcie żywności zajmują jeszcze państwa rozwijające się gospodarczo (6,8%). Kraje rozwinięte gospodarczo mają natomiast stosunkowo niewielki udział w eksporcie (3,1%), co wynika przede wszystkim z ich protekcjonistycznej polityki handlowej, na którą składają się wysokie stawki celne oraz bariery poza- i parataryfowe. Analiza ekonomicznych i społecznych efektów akcesji Polski w struktury UE upoważniają do konkluzji, że polski sektor żywnościowy jest jednym z głównych beneficjentów członkostwa. Nie potwierdziły się obawy, że Polska stanie się importerem netto żyw-

17 15 Polskie rolnictwo w Unii Europejskiej Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi (w mln euro) Strumień handlu Kierunek Ogółem 4 010, , , , , , ,9 Eksport UE , , , , , , ,7 UE , , , , , , ,0 UE , , , , , , ,7 Spoza UE , , , , , , ,2 Ogółem 3 556, , , , , , ,0 UE , , , , , , ,6 Import UE , , , , , , ,0 UE ,4 450,2 862,8 871, , , ,6 Spoza UE , , , , , , ,4 Ogółem 453, , , , , , ,9 UE , , , , , , ,1 Saldo UE , , , , , , ,0 UE ,7 677, , , , , ,1 Spoza UE-27 12,7-148,1-683,8-580,0-489,6-143,7-26,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi. Stan i perspektywy, nr 21 38, seria Analizy rynkowe z lat 2005, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW. ności, a polskie rolnictwo będzie jedynie zapleczem surowcowym dla zakładów przetwórczych zlokalizowanych w UE-15. Następuje profesjonalizacja zawodu rolnika. Zmniejszają się rozpiętości dochodowe i poziom życia ludności utrzymującej się z rolnictwa w stosunku do mieszkańców miast i rolników UE, chociaż pozostają one wciąż duże. Głównym problemem strukturalnym polskiego rolnictwa bardziej społecznym niż ekonomicznym pozostaje liczba gospodarstw samozaopatrzeniowych i o niewielkiej skali produkcji. Powyższe konstatacje zdają się potwierdzać badania opinii publicznej. Zdecydowana większość rolników i pozostałych mieszkańców wsi wskazuje więcej pozytywnych efektów członkostwa w UE niż negatywnych. Rozwój polskiej gospodarki żywnościowej ma trwałe podstawy. Tworzy je duży krajowy rynek zbytu, który wykazuje tendencje rozwojowe, a ożywienie gospodarcze będące efektem integracji wzmocniło te tendencje. Rozwój gospodarczy kraju poprawił strukturę konsumpcji i jakość wyżywienia społeczeństwa. Polska staje się także ważnym eksporterem żywności. Prof. dr hab. Andrzej Kowalski Dyrektor Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu Badawczego, Szkoła Główna Handlowa