PROJEKT REALIZUJE KONSORCJUM:

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Projekt WND-POIG 01.01.01-00-009/09 ODPADY NIEORGANICZNE PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO FORESIGHT TECHNOLOGICZNY Konferencja Koocowa PROJEKT REALIZUJE KONSORCJUM: Instytut Nawozów Sztucznych Oddział Chemii Nieorganicznej w Gliwicach lider Instytut Ochrony Środowiska Fundacja Progress and Business Terminy: styczeo 2010 marzec 2012

Realizatorzy Instytut Nawozów Sztucznych Oddział Chemii Nieorganicznej IChN w Gliwicach www.ichn.gliwice.pl 44-100 Gliwice ul. Sowioskiego 11, Instytut Ochrony środowiska PIB w Warszawie www.ios.edu.pl 00-548 Warszawa ul. Krucza 5/11d, Fundacja Progress and Business Kraków www. pbf.pl Strona Projektu 30-041 Kraków www.inorganicwaste.eu ul. Miechowska 5B 2

Foresight 3 Według definicji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego: Foresight to systematyczny, przyszłościowy sposób docierania do informacji w celu budowania średniolub długookresowej wizji rozwojowej, jej kierunków i priorytetów, a w tym kontekście podejmowanie bieżących decyzji i mobilizowanie wspólnych działao. Foresight technologiczny zdefiniować można zatem jako systematyczny proces generowania alternatywnych właściwości znanych obecnie i pojawiających się w przyszłości technologii, ścieżek ich ewolucji i potencjalnego oddziaływania tych technologii na zmiany społecznogospodarcze w przyszłości. Proces foresight oparty tak na analizie jakościowej jak i ilościowej, ma charakter aktywny: sprawdza, jakie decyzje i czynniki zewnętrzne mogą prowadzić do określonych następstw i jakie opcje wyboru działania doprowadzą do alternatywnych scenariuszy rozwoju przyszłości Elementy foresightu technologicznego: Identyfikacja kluczowych technologii w przyszłości; Ocena szans i zagrożeń dla technologii; Identyfikacja działań, które należy podjąć w celu rozwoju technologii; Budowa scenariuszy rozwoju 3

Dlaczego odpady są problemem branży? Polski przemysł nieorganiczny i nawozowy produkuje przede wszystkim bazowe chemikalia i nawozy mineralne. Korzysta przy tym z naturalnych zasobów mineralnych, z których wykorzystuje przydatne składniki pozostawiając nieprzydatne jako odpady. Zapotrzebowanie na produkty chemiczne rośnie wraz ze wzrostem zamożności społeczeństw. Produkty nieorganiczne, chociaż mniej znane konsumentom, stanowią niezbędną bazę surowcową dla budownictwa, rolnictwa i wielu innych przemysłów przetwórczych. Zrównoważone wykorzystanie zasobów w długim horyzoncie czasowym wymaga zapewnienia bezpieczeństwa dostaw surowców mineralnych, ale także ochrony ekosystemów. Celem zapobiegania powstawaniu odpadów zgodnie z polityką Unii Europejskiej należy: zredukować emisje, ograniczyć obecność niebezpiecznych substancji w strumieniach materiałów i ich rozpraszanie, poprawić efektywność wykorzystania zasobów naturalnych. Wytworzone przez ten przemysł nieorganiczny odpady stałe może nie są najgroźniejsze wśród emisji przemysłowych, ale pozostawione w środowisku naturalnym na długo w postaci składowisk, są łatwo zauważalnym przez społeczeństwa lokalne negatywnym skutkiem działalności przemysłu chemicznego. Gospodarka tymi odpadami jest ważnym zagadnieniem dla firm chemicznych, administracji państwowych i samorządowych różnych szczebli oraz dla społeczeństw lokalnych. 4

Cel Projektu Celem Projektu jest opracowanie alternatywnych scenariuszy rozwoju dla gospodarki odpadami nieorganicznymi powstającymi w przemyśle chemicznym oraz wskazanie nowych kierunków badań w zakresie przyjaznych ekologicznie technologii nieorganicznych. Określenie wizji rozwoju w perspektywie do roku 2030. Wyniki badań będące rezultatem Projektu powinny być wykorzystane : do tworzenia, a następnie realizacji, polityki naukowej i innowacyjnej państwa w zakresie objętym badaniem, w polityce przedsiębiorstw chemicznych - do usprawnienia zarządzania odpadami, w polityce społeczno gospodarczej administracji państwowej i samorządowej - pomóc w określeniu polityki rozwoju łączącej interesy przedsiębiorstw, środowiska naturalnego i społeczności lokalnych. Strona Projektu www.inorganicwaste.eu 5

Analiza literaturowa stanu wiedzy, analiza ilości odpadów u źródła, analiza ograniczeo prawnych Raport wiedzy I wersja Nabór ekspertów Baza ekspertów Dyskusje panelowe ekspertów panel główny, panel środowiskowy, panel technologiczny Dyskusje panelowe Panel główny panel ekonomiczny I runda ankiety delphi Wyniki ankiety Zamówione ekspertyzy specjalistyczne Raport wiedzy II wersja, poprawiona Dostosowanie metodologii Raport metodologiczny II runda ankiety delphi Wyniki dwóch rund Opracowanie wyników Scenariusze rozwoju Raport koocowy Prezentacja wyników Konferencja koocowa -Raport Koocowy publikacja książkowa Scenariusze i rekomendacje Działania Projektu Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego foresight technologiczny

Obszar badań i wpływy Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego foresight technologiczny 7

Tysiące ton Inwentaryzacja odpadów nieorganicznych 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Fosfogipsy 06 09 80 Odpady o kodzie 06 09 81 Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków inne niż wymienione w 06 05 02 Odpadowy siarczan żelaza Kwas siarkowy i siarkawy Ilości wytworzone w latach, *tys. t+ 8

Ilośd odpadów, tys. t % odzysku Gospodarka odpadami nieorganicznymi 4000 100 90 3000 80 70 60 2000 50 40 1000 30 20 10 0 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Wytwarzanie Odzysk Unieszkodliwianie % odzysku 9

Gospodarka odpadem na przykładzie siarczanu żelaza odpadu z produkcji bieli tytanowej (tys. Ton) 10

Kluczowe technologie analiza SWOTC Silne strony Dostępnośd surowców na rynku lokalnym Wieloletnie doświadczenie techn. 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Ustalona marka producentów/zaufanie odbiorców; Własne lub tanie i dostępne zaplecze badawczo rozwojowe; Ustabilizowana pozycja na rynku krajowym; Stały i przewidywalny rynek zbytu; kwas fosforowy kwas siarkowy soda gips biel 11

Kluczowe technologie analiza SWOTC Słabe strony kwas fosforowy kwas siarkowy soda gips biel Wysokie koszty/opłaty środowiskowe Koniecznośd składowania lub unieszkodliwiania odpadu 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Brak opłacalnej technologii / procesu odzysku odpadów Wysokie koszty dostosowania instalacji do nowych standardów emisyjnych Szkodliwe oddziaływanie na środowisko Techniczne zużywanie się istniejących instalacji 12

Kluczowe technologie analiza SWOTC Szanse Nowe, innowacyjne technologie 10 Wzrost świadomości ekologicznej społeczeostwa Nowe instalacje produkcyjne o niższym reżimie środowiskowym poza Europą 8 6 4 2 0 Dostępny krajowy potencjał badawczowdrożeniowy związany z technologią Koniunktura popytu na bazowe chemikalia spowodowana zmianami na rynku produktów rynkowych (konsumenckich) Wdrażanie nowych BAT kwas fosforowy kwas siarkowy soda gips biel 13

Kluczowe technologie analiza SWOTC Zagrożenia Zaostrzenie prawa środowiskowego w UE 12 Nowe instalacje produkcyjne o niższym reżimie środowiskowym poza Europą 10 8 6 4 2 0 Coraz mniej dostępnych obszarów na składowanie odpadów Konkurencja krajów rozwijających się (Azja, Rosja, Ameryka Południowa) Wzrost kosztów środowiskowych Zaostrzenie kryteriów emisji z instalacji (nowe BAT) kwas fosforowy kwas siarkowy soda gips biel 14

Kluczowe technologie analiza SWOTC Wyzwania Konkurencja krajów rozwijających się 8 Zaostrzenie kryteriów emisji z instalacji (nowe BAT) 6 4 2 Polityka gospodarcza Paostwa, w tym wysokośd podatków (VAT) 0 Wdrażanie nowych BAT Koniunktura popytu na bazowe chemikalia spowodowana zmianami na rynku produktów rynkowych (konsumenckich) Wzrost kosztów środowiskowych kwas fosforowy kwas siarkowy soda gips biel 15

Ankieta Delphi tematy 1 nowa ustawa o odpadach 2 REACH - odpady 3 dyrektywa IPPC -IED 4 opłaty za korzystanie ze środowiska 5 stosowanie surowców z odpadów 6 odpady nieorganiczne w środowisku 7 ekstrakcyjny kwas fosforowy 8 zamknięcie składowiska Wiślinki 9 substancje biogenne 10 zagospodarowanie fosfogipsu z produkcji 11 składowiska fosfogipsu 12 alternatywne źródła fosforu 13 produkcja nawozów w Polsce 14 odpady z produkcji sody 15 soda, technologie 16 chlorek wapnia 17 biel tytanowa, odpady 18 biel tytanowa, pigment 19 kwas siarkowy 20 odpady niebezpieczne 21 osady ściekowe 22 skutki zdrowotne zakładów nieorganicznych 23 społeczna odpowiedzialnośd biznesu 24 lokalizacja zakładów 25 likwidacja zakładów 26 wzrost cen produktów z przyczyn środowiskowych 27 środowiska lokalne, opiniowanie 28 rekultywacja składowisk 29 składowiska, gospodarka 30 biotechnologia 31 nanotechnologie 32 technologie produktów alternatywnych 33 nowoczesne techniki separacji 34 innowacyjnośd 35 małe i średnie firmy w gospodarce odpadami 36 zrównoważony rozwój I runda :428 pytań; II runda 59; odpowiedzi ok.3000 16

I runda M 60% Ankieta Delphi on-line K 40% Eksperci wg płci II runda M 68% K 32% bd 4% do 30 lat 10% bd 3% do 30 lat 8% powyżej 50 lat 43% 41 50 14% 31 40 29% Eksperci wg wieku powyżej 50 lat 49% 41 50 11% 31 40 29% Org. Pozarząd. 8% Nauka 48% Biznes i gosp. 32% Adm. Adm. Paostw. Samorz. 4% 7% Eksperci wg działalności Org. Pozarząd. 11% Nauka 47% Adm. Paostw. Adm. 0% Samorz. Biznes i 3% gosp. 39% Media 1% Media 0% 17

OBSZAR/Y DZIAŁAO EKSPERTA ZWIĄZANY/E Z TEMATEM PROJEKTU I runda II runda Technologia i inżynieria chemiczna 40 (56%) 26 (68%) Technologie środowiskowe 28 (39%) 14 (37%) Pozostałe działy techniki 4 (6%) 0 (0%) Chemia 25 (35%) 17 (45%) Ekonomia i gospodarka 5 (7%) 2 (5%) Organizacja i zarządzanie w biznesie 5 (7%) 2 (5%) Ochrona środowiska/przyrody 39 (54%) 20 (53%) Nauczanie 6 (8%) 4 (11%) Inne 11 (15%) 4 (11%) 18

Ocena kompetencji ekspertów: samoocena i weryfikacja samooceny Technologia chemiczna - praktyka ocena znormalizow ana Technologi a chemiczna - teoria ocena znormalizow a na Ekonomika - praktyka ocena znormalizow a na Ekonomik a - teoria ocena znormalizow ana Ochrona i inżynieria środowiska - praktyka ocena znormalizow an a Ochrona i inżynieria środowiska - teoria ocena znormalizow a na Badania Badania społeczno-ekol - społecznoekol - praktyka teoria ocena znormalizow ana ocena znormalizow ana Badania i rozwój - praktyka ocena znormalizow a na Badania i rozwój - teoria ocena znormalizo w ana 7-0,7520227-0,9989599 0,5103079 0,4491153-0,2891636 0,56299581-0,284255658-0,4583498-0,1464013-0,05525 3 0,913996815 1,76739054 0,5103079 1,3473459 0,65719 0,56299581 0,919650658 0,720263975 0,8118619 1,933881 6 0,08098706 Samoocenie -0,0768431 kompetencji -0,4565913 ekspertów -0,449115 w skali -2,1818708 od 1 do 5 przypisane -0,5629958 są -0,284255658 następujące określenia -0,4583498 werbalne: -0,1464013-0,05525 4 1,747006571 1. Nie interesuję 1,76739054 się tymi 0,5103079 zagadnieniami, 0,4491153 0,65719 0,56299581 0,919650658 0,720263975-0,1464013 0,939314 8-0,7520227 2. Posiadam -0,9989599 tylko ogólne -1,4234904 wiadomości -1,347346 na ten 0,65719 temat, 1,68898744 0,919650658 1,898877751 0,8118619-0,05525 7 0,913996815 3. Znam dobrze -0,0768431 tylko niektóre 0,5103079 zagadnienia 0,4491153 związane -0,2891636 z tym -0,5629958 tematem, -0,284255658-0,4583498 0,8118619 0,939314 3-1,58503245 4. Posiadam -1,9210767 aktualna wiedzę -1,4234904 z tej -0,449115 tematyki, -0,2891636 0,56299581-0,284255658 0,720263975-0,1464013-0,05525 3 0,913996815-0,0768431 1,477207 0,4491153 0,65719 0,56299581 0,919650658-0,4583498 0,8118619 0,939314 5. Jestem specjalistą w tej dziedzinie. 9 1,747006571 1,76739054 0,5103079-0,449115 0,65719 0,56299581 0,919650658 0,720263975 0,8118619 0,939314 4 0,08098706-0,0768431-1,4234904-1,347346 1,60354361 0,56299581-0,284255658-0,4583498-1,1046645-1,04982 1 0,913996815 0,84527374 0,5103079 1,3473459 Ocena -0,2891636 znormowana: 0,56299581 0,919650658 0,720263975 1,7701251 0,939314 2 0,913996815 0,84527374-0,4565913-1,347346 0,65719-0,5629958-0,284255658-1,63696358-1,1046645-2,04439 4-1,58503245-0,9989599-1,4234904-1,347346-0,2891636-0,5629958-1,488161973-1,63696358-1,1046645-0,05525 5 0,08098706 0,84527374-0,4565913 0,4491153 0,65719 0,56299581-0,284255658 0,720263975 0,8118619-0,05525 3 0,08098706 X to wartość, 1,76739054 którą -0,4565913 należy znormalizować 0,4491153 0,65719 1,68898744-0,284255658-1,63696358-0,1464013 0,939314 9 0,913996815 µ średnia 0,84527374 1,477207 1,3473459 1,60354361 1,68898744 0,919650658 0,720263975 0,8118619-0,05525 9 0,913996815 σ odchylenie -0,0768431 standardowe 1,477207 1,3473459-0,2891636 0,56299581-0,284255658-0,4583498 0,8118619 0,939314 1 1,747006571 0,84527374 1,477207 1,3473459 1,60354361 1,68898744 0,919650658 0,720263975 1,7701251 0,939314 Normowano w dziedzinach ekspertów I rundy; wtedy średnia ocena w grupie normowanej =0 0-1,58503245-1,9210767-0,4565913-0,449115-1,2355172-1,6889874 2,123556973 1,898877751-0,1464013-0,05525 5 1,747006571 1,76739054 2,4441061 2,2455765 0,65719 0,56299581 2,123556973 1,898877751 1,7701251 1,933881 4 0,913996815-0,9989599 0,5103079-0,449115-0,2891636-0,5629958-0,284255658 0,720263975-0,1464013 0,939314 9-0,7520227-0,0768431 Odpady -1,4234904 nieorganiczne -1,347346 przemysłu 0,65719 chemicznego 0,56299581-0,919650658 foresight technologiczny 0,720263975-0,1464013 19 0,939314 6 0,913996815 0,84527374 0,5103079 1,3473459 0,65719 0,56299581 0,919650658-0,4583498 0,8118619 0,939314

Polityka i ekologia Runda II teza 3 zaostrzenie roli BAT spowoduje w Polsce (wybierz jedną lub więcej odpowiedzi): Inwestycje modernizacyjne w zakresie aparatury i opomiarowania instalacji 21% Zwiększenie zapotrzebowania na usługi badawcze i projektowe od polskich podmiotów gospodarczych/naukowych 21% Zamknięcie wielu instalacji z powodu nieopłacalności 20% Rozwój badań nad technikami i technologiami spełniającymi ostre wymagania emisyjne 18% Zakup nowych technologii/linii technologicznych za granicą 15% Upadłość wielu zakładów chemicznych 5% Runda II- teza 3 W jakim horyzoncie czasowym będzie widoczny wskazany wyżej przez Pana/Panią wpływ na przemysł chemiczny spowodowany zaostrzeniem dopuszczalnych poziomów zanieczyszczeń? do 2020 2020-2030 >2030 42% 52% 6% 23 23

Polityka i ekologia Runda I (teza 6), Runda II (teza 16) Który z wymienionych czynników w największym stopniu wpłynie na poprawę jakości środowiska (w kontekście gospodarki odpadami 06)? Czynnik I runda II runda Eliminacja lub modernizacja przestarzałych technologii 15% 59% Podniesienie opłat środowiskowych 68 % 18% Zaostrzenie granicznych limitów emisji i uwolnień 11% 16% Inne, jakie? 5 % 7% 24 24

Otoczenie ekonomiczne Runda II (teza 13) Jaki wpływ na gospodarkę kraju może mieć okresowe występowanie nadmiaru kwasu siarkowego wytwarzanego przy produkcji metali nieżelaznych. Sytuacja taka wystąpić może na przykład z powodu zmniejszenia produkcji nawozów fosforowych w Polsce. Czynnik II runda Koniecznośd pracy instalacji w warunkach nieoptymalnych, co powoduje szybsze jej zużycie Wzrost ilości odpadów stałych 25,8% 24% Koniecznośd poszukiwania innych zewnętrznych rynków zbytu poza Europą bez względu na koszty, 45,5% inny 4,5% Jaki inny? Ja bym się cieszył!! Tańszy kwas oznacza niższe koszty produkcji koagulantów i niektórych nawozów Możliwe są np. scenariusze obejmujące dalsze ograniczenie produkcji kwasu siarkowego w innych technologiach w przyszłości będzie zapotrzebowanie na nawozy siarkowe 25 25

Otoczenie społeczne Runda I (teza 6), Runda II (teza 16) Jakie problemy gospodarki odpadami nieorganicznymi przemysłu chemicznego są najbardziej uciążliwe dla lokalnych społeczności? Czynnik I runda II runda Szkody środowiskowe 43 % 25% Obniżenie wartości gruntu w pobliżu lokalizacji składowiska 13 % 25% Zagrożenie dla zdrowia 32 % 19% Transport odpadów 4 % 15% Uciążliwość zapachowa 3 % 14% Trudno powiedzieć 3 % 1% Inne 1 % 1% 26

Otoczenie społeczne Runda II (teza14) Jaki poziom wzrostu kosztów wymienionych produktów Pana/Pani zdaniem są w stanie zaakceptować konsumenci ze względu na stosowanie rozwiązań proekologicznych, w tym związanych z rezygnacją z technologii wykorzystujących produkty nieorganiczne przemysłu chemicznego? Produkt Wzrost ceny o: 0% 3% 5% 10% Produkty żywnościowe 18 47 26 9 Produkty odzieżowe 8 39 32 21 Środki czystości 10 40 45 5 Produkty kosmetyczne 8 24 42 26 27 27

Odpady jako produkty Runda I (teza 10) Czy uważa Pan/Pani, że zagospodarowanie całego lub większości (powyżej 50%) świeżego" fosfogipsu powstającego w procesie wytwarzania kwasu fosforowego jest w Polsce realne? TAK RACZEJ TAK NIE MAM ZDANIA RACZEJ NIE NIE 6% 19% 35% 28% 13% Runda I (teza 10) W jakim horyzoncie czasowym może nastąpić zagospodarowanie większości fosfogipsu (z procesu - nie ze składowiska) w Polsce? do 2020 2020-2030 >2030 33% 61% 6% 28 28

Technologie Runda I (teza 7), runda II ( teza 6) Czy Pana/Pani zdaniem w Polsce należy utrzymać produkcję kwasu fosforowego ekstrakcyjnego (przynajmniej do 2030r)? Odpowiedzi I runda II runda TAK 22% 32% RACZEJ TAK 22% 58% NIE MAM ZDANIA 42% 8% RACZEJ NIE 11% 0% NIE 3% 2% 30

Rynek Runda I (teza 7) Jakie względy gospodarcze decydują o podtrzymaniu produkcji kwasu fosforowego w Polsce? (można wybrać więcej niż jedną odpowiedź) Import kwasu lub nawozów uzależnia rynek nawozowy i rolny od czynników zewnętrznych 41% Istnieje infrastruktura przemysłowa, którą trzeba wykorzystać 26% Koszty likwidacji instalacji kwasu, utrzymania składowiska odpadów, zmiany profilu. produktowego są za dużym obciążeniem dla przemysłu 17% Produkcja jest dochodowa 9% Inne. Jakie są inne istotne czynniki gospodarcze? 7% 31

Technologie Runda I (teza 15) w warunkach Polski byłoby realne wdrożenie czystszej technologii produkcji węglanu sodu z importowanej i drogiej sody naturalnej (trony)? TAK RACZEJ TAK NIE MAM ZDANIA RACZEJ NIE NIE 6% 19% 46% 25% 4% Runda II (teza 9) Czy jest możliwe w Polsce w perspektywie do 2030 roku zastąpienie dobrze prosperujących zakładów, produkujących sodę metodą Solvay a, nisko odpadową produkcją sody z importowanej trony (sody mineralnej Na 3 (CO 3 )(HCO 3 ) 2H 2 O)? TAK RACZEJ TAK NIE MAM ZDANIA RACZEJ NIE NIE 3% 2% 29% 37% 29% 33

Badania i rozwój Runda I (teza 30) Czy w Polsce nastąpi taki rozwój biotechnologii, że w istotny sposób wpłynie na popyt na nawozy i na zmianę struktury popytu? TAK RACZEJ TAK NIE MAM ZDANIA RACZEJ NIE NIE 15% 31% 32% 18% 4% Runda II (teza 15) Czy nawozy o przedłużonym działaniu posiadające właściwość wydłużonego czasu uwalniania składników aktywnych dla roślin, przy jednoczesnym ograniczonym ich uwalnianiu do środowiska znajdą zastosowanie w rolnictwie wielkotonażowym w perspektywie do 2030 roku? TAK RACZEJ TAK NIE MAM ZDANIA RACZEJ NIE NIE 26% 47% 5% 16% 5% 34 34

Polityka i ekologia Ciekawsze uzasadnienia ekspertów Odpady z grupy 06 stanowią niewielki udział w grupie odpadów przemysłowych. Ponad 80% masy odpadów z tej grupy to fosfogipsy o bardzo niskiej stawce opłaty za składowanie... należy przewidywać znaczny spadek ilości składowanego fosfogipsu spowodowany zmniejszając się produkcją kwasu fosforowego i to może mieć największy wpływ na globalną ilość odpadów z grupy 06. To co nie będzie opłacalne nie znajdzie zastosowania rynkowego. Uregulowania prawne mogą dodatkowo wpływać niekorzystnie na opłacalność np. poprzez konieczność wykonywania dodatkowych kosztownych analiz. Działania proekologiczne przedsiębiorstw powinny być objęte precyzyjnym systemem podatkowym, pozwalającym na kompensację wyższych kosztów. Moim zdaniem ulgi podatkowe powinny być wprowadzone w każdym kierunku wykorzystania odzyskanych odpadów. Zwiększyłoby to bardzo stopień odzysku. 35

Ciekawsze uzasadnienia ekspertów Polska posiada dobre warunki do rozwijania gospodarstw ekologicznych stosujących nawozy naturalne. Rynek europejski ekologicznej żywności rozwija się i jest to ogromna szansa zwłaszcza dla małych i średnich gospodarstw. Uważam, że ten kierunek umożliwia zmniejszenie bezrobocia i powrót do czasów, kiedy każdy kawałek ziemi był wykorzystany. Przy rosnących cenach żywności byle jakiej, możemy mieć zdrową i własną zmniejszając pogłowie zwierząt hodowlanych nie widzących nigdy trawy i słońca. Najlepsze nawozy to wysoko przyswajalne, ale z otoczką zapewniająca uwalnianie przez cały okres wegetacji. Sypanie nawozów takich jak: częściowo rozłożone fosforyty, mielone fosforyty to marnotrawienie drogiego surowca. Surowce krajowe (zazwyczaj) nie są podatne na zawirowania polityczne; pewność dostawy jest większa, poza tym uważam, że takie działania powodują zwiększenie PKB. Jeśli dostępne są surowce o wysokiej jakości i umiarkowanej cenie, to często bardziej opłacalne jest wykorzystanie tych surowców. Konieczne są zatem zachęty do stosowania surowców odpadowych w procesach produkcyjnych. 36

Uzupełniające badania eksperckie- dyskusje panelowe TEMATY DYSKUSJI Aspekty środowiskowo-społeczne związane z gospodarką odpadami nieorganicznymi i z działalnością przemysłu chemicznego, Odpady jako wyzwanie dla przemysłu chemii nieorganicznej, Analiza kluczowych technologii generujących główne odpady nieorganiczne Współczesna rola tradycyjnych technologii nieorganicznych dla przemysłu, także dla innych branż i w charakterze technologii sanitarnych dyskusja z udziałem młodzieży akademickiej i młodych pracowników Wydziału Chemii Politechniki Śląskiej, Podsumowanie badaniom delfickich przed przystąpieniem do opracowania scenariuszy rozwoju gospodarki odpadami nieorganicznymi w Polsce. 37

Panel młodych pracowników nauki i studentów Pozytywny wpływ 100 1 80 6 60 40 20 2 1 Czynnik Rozszerzenie Dyrektywy IPCC (IED) wzmocnienie roli BAT 5 0 3 2 REACH- Wykorzystanie składowisk odpadów do 3 pozyskania surowców Społeczna odpowiedzialność biznesu 4 (np. Odpowiedzialność i Troska ) przemysł chemiczny 4 jakośd środowiska 5 Edukacja ekologiczna społeczeństwa Dynamika popytu na produkty 6 nieorganiczne społeczna akceptacja gospodarka odpadami 38

Panel młodych pracowników nauki i studentów 6 5 Negatywny wpływ 100 80 60 40 20 0 1 2 3 1 2 Czynnik Ceny paliw i energii (gaz) Polityka eliminująca produkcję wysoko odpadowych chemikaliów - zakup za granicą Pakiet klimatyczny-limity emisji, koszty, 3 ograniczenia Interwencje gospodarcze: dopłaty/opłaty 4 środowiskowe Nowe instalacje produkcyjne o niższym 5 reżimie środowiskowym poza Europą, 6 Dynamika popytu na produkty nieorganiczne 4 przemysł chemiczny społeczna akceptacja jakośd środowiska gospodarka odpadami http://www.mii.org/pdfs/baby.pdf 39

Rezultaty Projektu scenariusze rozwoju i rekomendacje Metodyka obliczeo Do wyznaczenia scenariuszy wykorzystana została wiedza zgromadzona podczas realizacji projektu, w szczególności: wyniki badao delfickich, paneli ekspertów, wiedza dotycząca otoczenia ekonomiczno-społecznego przemysłu chemicznego. Scenariusze podstawowe powstają poprzez klasteryzację scenariuszy elementarnych. Źródłem scenariuszy elementarnych są: warianty przebiegu podstawowych zmiennych makroekonomicznych na podstawie oficjalnych prognoz wskazanych przez ekspertów, wpływ przewidywanych zdarzeo technologiczno-społeczno-prawnych na strumienie odpadów nieorganicznych i na możliwości ich wykorzystania, dynamika ekstrapolowanych zmiennych związanych z technologiami przemysłu chemicznego, stopniem wykorzystania odpadów nieorganicznych i dynamiką procesów ekologiczno-społecznych. 40

Rezultaty Projektu scenariusze rozwoju i rekomendacje Metodyka obliczeo Podstawą teoretyczną badania zależności pomiędzy zdarzeniami jest teoria systemów zdarzeń dyskretnych z nadzorem (tzw. supervisory control, por. Ramadge i Wonham, 1987; Skulimowski, 1991, 1996, rozdz. 8). System zdarzeń dyskretnych definiowany jest jako automat P=(Q,V,,Q 0,Q m ) gdzie: Q - zbiór dopuszczalnych stanów systemu, V - skończony zbiór operacji, : S Q Q - funkcja przejścia pomiędzy stanami, Q 0 - zbiór potencjalnych stanów początkowych procesu, Q m - wyróżniony zbiór stanów (z reguły planowanych do osiągnięcia lub koocowych). Szczegóły modelu obliczeniowego: A.M.J. Skulimowski, B. Cichy, Wyznaczenie scenariuszy odpadów nieorganicznych przemysłu chemicznego W Polsce do roku 2030 na podstawie wyników analizy delfickiej; w B. Cichy (red.), Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego Foresight technologiczny, 2012, Cursiva, ISBN 978-83-62108-12-1. 41

Rezultaty Projektu scenariusze Metodyka obliczeo W kroku pierwszym obliczane są sumy ważona wiarygodnościami środka przedziału wystąpienia podawanego w odpowiedziach ekspertów: gdzie: n-liczba ekspertów odpowiadająca na pytanie odp(i) wartość odpowiedzi (tak 1, nie 0, raczej tak- 0,75, raczej nie 0,25). wr(i) wiarygodność i-tego eksperta Horyzonty czasowe: gdzie :p(t j ) prawdopodobieństwo, że zdarzenie zajdzie w przedziale czasowym t j, odp(e i,tj) = 1, gdy i-ty ekspert podaje, że zdarzenie zajdzie w i-tym przedziale czasowym w innym przypadku odp(e i,t j )=0. w(e i )- wiarygodność i-tego eksperta. n-liczba ekspertów która udzieliła odpowiedzi na to pytanie. Szczegóły modelu obliczeniowego: A.M.J. Skulimowski, B. Cichy, Wyznaczenie scenariuszy odpadów nieorganicznych przemysłu chemicznego W Polsce do roku 2030 na podstawie wyników analizy delfickiej; w B. Cichy (red.), Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego Foresight technologiczny, 2012, Cursiva, ISBN 978-83-62108-12-1. 42

Rezultaty Projektu scenariusze rozwoju i rekomendacje SCENARIUSZ INTENSYWNY ROZWÓJ STABILNY WZROST Zakładany wzrost PKB, średnio rocznie 3,5-4,5% 2,0-3,0% Produkcja chemikaliów Biopaliwa i biomasa wzrost do 5- Spadek produkcji chemikaliów 7% rocznie nieorganicznych o 0,3-0,5% 1-2% wzrost nawozy i soda rocznie Pozostałe bazowe nieorganiczne na poziomie 2011r Wytwarzanie odpadów Do 2020 wzrost proporcjonalny Spadek szybszy niż tempo nieorganicznych/rok do produkcji chemikaliów wzrostu produkcji -3-5% rocznie bazowych; Od 2020 spadek o 2-4% rocznie Stopieo odzysku odpadów Wzrost stopnia odzysku Niewielki wzrost stopnia odpadów od roku 2020 odzysku(10-20% w stosunku do roku 2011) SCENARIUSZ TURBULENCJI SPOŁECZNO EKONOMICZNYCH Naprzemian cykle wzrostu (3-5% rocznie) i kryzysu (0 1,5%) Zmiany skokowe na przemian wzrosty i spadki; destabilizacja rynku; długoterminowo spadek produkcji chemicznej Spadek ilości wytwarzanych odpadów na skutek spadku produkcji proporcjonalnie do produkcji Bez większych zmian w stosunku do obrazu roku 2011 43

Rezultaty Projektu scenariusze rozwoju i rekomendacje SCENARIUSZ INTENSYWNY ROZWÓJ STABILNY WZROST SCENARIUSZ TURBULENCJI SPOŁECZNO EKONOMICZNYCH Technologie Rozwój biotechnologii, nanotechnologii, nawozy CRP Stabilizacja - brak istotnego rozwoju. Koncentracja środków na zapobieganiu emisjom; zmiany w energetyce firm chemicznych Brak rozwoju; Utrzymanie produkcji związanych z branżami mniej podatnymi na turbulencje społeczno-ekonomiczne, np. kwas siarkowy z produkcji metali nieżelaznych, instalacje sanitarnego oczyszczania spalin Polityka ekologiczna UE Ograniczone w stosunku do projektu wdrażanie Dyrektywy IED i ETS; Kontynuacja REACH i CLP; Monitoring odpadów przemysłowych Wdrażanie w pełnym zakresie, ETS bez ulg dla gospodarek opartych o energetykę węglową; IED przyjmuje wskaźniki emisyjne dla najlepszych instalacji bez względu na uwarunkowania społecznopolityczne Wdrażanie na zasadach uzgodnionych (w pełnym zakresie) 44

Rezultaty Projektu scenariusze rozwoju i rekomendacje SCENARIUSZ INTENSYWNY ROZWÓJ STABILNY WZROST SCENARIUSZ TURBULENCJI SPOŁECZNO EKONOMICZNYCH Zmiany w strukturze produkcji Koncentracja przemysłu chemicznego; wzrost potencjału Zamykanie niektórych instalacji; inwestycje w sprzęt kontrolnopomiarowy; Zamykanie niektórych zakładów z powodów ekonomicznych polskich grup kapitałowych Wzrost produkcji biopaliw i biomasy; wzrost produkcji nawozów (1-2% rocznie).i utrzymanie produkcji kwasu fosforowego w Polsce; utrzymanie produkcji sody ; zmniejszanie się ilości firm małych w wytwarzających chemikalia ściślejszy monitoring ekologiczny, zmiana struktury produkcji nawozów- rozwój nawozów o większej efektywności działania; Badania i rozwój Nakłady: 1,7%PKB do 2020 3% w 2030 Rozwój ośrodków naukowych w Polsce Suma środków 2011-2020 ok. 0,9 mld zł Krajowa oferta innowacyjnych technologii będzie niewystarczająca Ograniczenie środków na badania w latach kryzysowych. Ograniczenie badao, spadek zatrudnienia w krajowych ośrodkach badawczych 45

Rezultaty Projektu scenariusze rozwoju i rekomendacje Pełne wersje scenariuszy: Scenariusze; w B. Cichy (red.), Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego Foresight technologiczny, 2012, Cursiva, ISBN 978-83-62108-12-1; s. 401-416 oraz w: Scenariusze i rekomendacje; w B. Cichy (red.), Odpady nieorganiczne przemysłu chemicznego Foresight technologiczny, 2011, Cursiva, ISBN 978-83-62108-12-2 46

Police Biała Góra Fosfogips Wizów Fort Meade, Floryda Wiślinki Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 47