Aktywni obywatele świadome społeczeństwo Prawo pracy zagadnienia ogólne Rzeszów 2012 1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ul. Fredry 4/58 35-959 Rzeszów tel/fax (0-17) 86 20 122 porso@poczta.onet.pl www.porso.cba.pl Broszura opracowana przez Magdalenę Grześkiewicz Publikacja finansowana przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej 2
STOSUNEK PRACY Stosunek pracy jest to stosunek prawny, na mocy którego pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Pracodawca jest zatem obowiązany nie tylko wypłacać pracownikowi stosowną pensję, lecz również zapewniać mu pracę wynikającą z wiążącej ich umowy o pracę. Cechami charakterystycznymi stosunku pracy są: podporządkowanie pracownika kierownictwu pracodawcy, odpłatność wykonywanej pracy, wykonywanie pracy osobiście przez pracownika, wykonywanie pracy w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. 3
UMOWA O PRACĘ Umowa o pracę powinna zawierać: określenie stron tejże umowy, jej rodzaj (np. na okres próbny, na czas określony), datę jej zawarcia, warunki pracy i płacy, czyli przede wszystkim: rodzaj pracy, czyli stanowisko, na jakim pracownik będzie zatrudniony, bądź funkcję, jaką będzie pełnił, czy też czynności, które będzie wykonywał, miejsce wykonywania pracy, wysokość wynagrodzenia ze wskazaniem jego składników, czyli np. wynagrodzenie zasadnicze, premia uznaniowa itd., wymiar czasu pracy (np. pełen etat 1/2 etatu), termin rozpoczęcia pracy. 4
INNE INFORMACJE NA TEMAT WARUNKÓW PRACY I PŁACY Pracodawca, nie później niż w terminie 7 dni od zawarcia umowy o pracę, ma obowiązek przekazać pracownikowi pisemną informację o: dobowej i tygodniowej normie czasu pracy, częstotliwości wypłaty wynagrodzenia za pracę, 4 urlopie wypoczynkowym, długości okresu wypowiedzenia umowy o pracę, układzie zbiorowym pracy, którym pracownik jest objęty. Pracodawca, który nie ma obowiązku ustalenia regulaminu pracy, musi w ww. piśmie zawrzeć dodatkowo informację o: porze nocnej, miejscu, terminie i czasie wypłaty wynagrodzenia, przyjętym sposobie: potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności w pracy, usprawiedliwiania nieobecności w pracy. 5
Pracodawca, u którego został ustalony regulamin pracy, powyższe informacje zawiera w tym regulaminie. INFORMACJE, JAKIE MOŻE ŻĄDAĆ PRACODAWCA OD KANDYDATÓW NA PRACOWNIKÓW ORAZ NOWO ZATRUDNIONYCH PRACOWNIKÓW Pracodawca może żądać od osoby ubiegającej się o dane stanowisko przedstawienia jedynie następujących danych: imię (imiona) i nazwisko, imiona rodziców, miejsce zamieszkania, data urodzenia, wykształcenie, przebieg dotychczasowego zatrudnienia. Od pracownika, oprócz powyższych danych pracodawca może żądać również: 6
innych danych osobowych, a także imion i nazwisk oraz dat urodzenia dzieci, jeżeli podanie takich danych jest konieczne ze względu na korzystanie przez pracownika ze szczególnych uprawnień przewidzianych w prawie pracy, numeru PESEL. Powyższe dane pracownik składa w formie oświadczenia. Pracodawca ma jednak prawo żądać udokumentowania tych informacji. 7
RODZAJE UMÓW O PRACĘ Umowa na okres próbny to umowa zawierana na czas nieprzekraczający 3 miesięcy. Dzięki tej umowie zarówno pracownik, jak i pracodawca mogą podjąć świadomą decyzję co do dalszej współpracy. Po upływie tego okresu strony mogą nawiązać umowę na czas określony, na czas nieokreślony, na czas wykonania określonej pracy lub tzw. umowę na zastępstwo. Mogą także podjąć decyzję o zakończeniu współpracy. Nie mogą natomiast zawrzeć kolejnej umowy na okres próbny. Mają prawo jednak przedłużyć dotychczasową umowę na okres próbny, np. z dwóch tygodni do miesiąca, nie więcej jednak niż do trzech miesięcy łącznie. Umowa na czas określony - koniec obowiązywania tej umowy musi być wskazany w treści umowy i nie podlega żadnym ograniczeniom wynikającym z przepisów prawa. Może być on określony bezpośrednio przez wskazanie konkretnej daty, albo pośrednio poprzez wskazanie przyszłej okoliczności, np. uzyskania dyplomu studiów wyższych. 8
Pracodawca może podpisać z jednym pracownikiem tylko dwie kolejne umowy na czas określony. Trzecia powinna być umową na czas nieokreślony. Nakaz ten dotyczy jednak tylko tych umów, pomiędzy którymi przerwa nie przekracza 1 miesiąca. Gdy pracodawca zawarł kolejną umowę na czas określony, pomimo obowiązku zawarcia umowy na czas nieokreślony, wówczas taka umowa wywołuje skutki prawne jak umowa na czas nieokreślony. Tak więc pracownikowi przysługują wszystkie uprawnienia, jakie wynikają z treści umowy o pracę na czas nieokreślony. Umowa na czas wykonania określonej pracy - końcowy termin jej obowiązywania nie jest oznaczony poprzez wskazanie określonej daty, lecz przez wskazanie pracy, wraz z zakończeniem której strony ustalają rozwiązanie umowy, np. zbiór jabłek czy remont budynku itp. Umowa na czas nieobecności innego pracownika w pracy, czyli tzw. umowa na zastępstwo - termin zakończenia tejże umowy musi być wyznaczony przez termin powrotu zastępowanego pracownika do pracy, gdyż umowa ta jest 9
zawierana na czas usprawiedliwionej nieobecności w pracy innego pracownika. Umowa na czas nieokreślony jest umową bezterminową, czyli strony nie określają końcowego terminu jej trwania. Umowa ta najpełniej realizuje ochronę pracownika przed rozwiązaniem stosunku pracy i zapewnia stabilność zatrudnienia. Zawierana jest najczęściej po uprzedniej umowie na okres próbny oraz jednej lub dwu umowach na czas określony. 10
CECHY UMOWY O PRACĘ przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem, umowę o pracę zawiera się na piśmie, zmiana warunków umowy o pracę oraz jej rozwiązanie również wymaga formy pisemnej, postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy, umowę o pracę zawiera się na czas nie określony, na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, każda z umów, o których mowa może być poprzedzona umową o pracę na okres próbny, nie przekraczający 3 miesięcy, zawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony jest 11
równoznaczne z zawarciem umowy o pracę na czas nieokreślony, jeżeli poprzednio strony dwukrotnie zawarły umowę o pracę na czas określony o ile przerwa między rozwiązaniem poprzedniej a nawiązaniem kolejnej umowy o pracę nie przekroczyła l miesiąca, państwo określa minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę i prowadzi politykę zmierzającą do pełnego produktywnego zatrudnienia, pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę, warunki realizacji tego prawa określają przepisy prawa pracy oraz polityka państwa w dziedzinie płac, w szczególności poprzez ustalanie minimalnego wynagrodzenia za pracę, pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych, pracodawca, stosownie do możliwości i warunków, zaspokaja bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby pracowników, 12
nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy i Państwowa Inspekcja Sanitarna, pracownikowi przysługuje prawo odwołania do sądu pracy, w razie naruszeń przez pracodawcę przepisów prawa pracy. 13
ROZWIĄZANIE UMOWY O PRACĘ Umowa o pracę rozwiązuje się: na mocy porozumienia stron, przez oświadczenie jednej ze stron z zachowaniem okresu wypowiedzenia, przez oświadczenie jednej ze stron bez zachowania okresu wypowiedzenia, z upływem czasu, na który była zawarta, z dniem ukończenia pracy, dla której wykonania była zawarta. Każda umowa o pracę może ulec rozwiązaniu w drodze porozumienia stron. Wypowiedzenie umowy o pracę powoduje, że umowa rozwiązuje się po upływie okresu, zwanego okresem wypowiedzenia. Długość okresu wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieokreślony uzależniona jest od długości zatrudnienia pracownika u danego pracodawcy i wynosi: 14
2 tygodnie, jeżeli okres zatrudnienia jest krótszy niż 6 miesięcy, 1 miesiąc, jeżeli okres zatrudnienia wynosi co najmniej 6 miesięcy, 3 miesiące, jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 3 lata. Długość okresu wypowiedzenia umowy zawartej na okres próbny wynosi: 3 dni robocze, jeżeli okres próbny nie przekracza 2 tygodni, 1 tydzień, jeżeli okres próbny jest dłuższy niż 2 tygodnie, 2 tygodnie, jeżeli okres próbny wynosi 3 miesiące. Długość okresu wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieobecności innego pracownika w pracy wynosi zawsze 3 dni robocze. Umowa zawarta na czas określony dłuższy niż 6 miesięcy może być wypowiedziana z zachowaniem 2-tygodniowego okresu 15
wypowiedzenia tylko wtedy, gdy strony zapisały taką możliwość w tejże umowie. Umowa na czas określony zawarta na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy nie może zaś być wypowiedziana w ogóle. Taka umowa kończy się bowiem wraz z upływem czasu, na który została zawarta. Z upływem czasu rozwiązują się także wszystkie inne umowy terminowe, które nie zostały wcześniej wypowiedziane. Okres wypowiedzenia umowy o pracę obejmujący tydzień lub miesiąc, albo ich wielokrotność kończy się odpowiednio w sobotę lub w ostatnim dniu miesiąca. Okres wypowiedzenia to czas, w którym pracodawca ma obowiązek zapewnić takiemu pracownikowi pracę. Jeśli jednak zwolni go z obowiązku świadczenia pracy, to mimo tego za czas wypowiedzenia przysługuje temu pracownikowi normalne wynagrodzenie. 16
Rozwiązanie umowę o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia, czyli ze skutkiem natychmiastowym jest możliwe w przypadku: ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych, popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem, zawinionej przez pracownika utraty uprawnień kierowniczych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika nie może nastąpić później niż po upływie 1 miesiąca od uzyskania przez pracodawcę wiadomości o okoliczności uzasadniającej rozwiązanie umowy. 17
ŚWIADECTWO PRACY Świadectwo pracy musi zawierać informacje dotyczące: okresu i rodzaju wykonywanej pracy, zajmowanych stanowisk, trybu rozwiązania albo okoliczności wygaśnięcia stosunku pracy (z podaniem podstawy prawnej), inne informacje niezbędne do ustalenia uprawnień pracowniczych i uprawnień z ubezpieczenia społecznego, czyli informacje o: wymiarze czasu pracy, urlopie wypoczynkowym wykorzystanym w roku kalendarzowym, w którym ustał stosunek pracy, wykorzystaniu dodatkowego urlopu lub świadczenia przewidzianego przepisami prawa pracy (np. dodatkowego urlopu dla niepełnosprawnych), okresie korzystania z urlopu wychowawczego oraz urlopu bezpłatnego i podstawy prawnej jego udzielenia, 18
liczbie dni, za które pracownik otrzymał wynagrodzenie chorobowe w roku, w którym ustał stosunek pracy, wykorzystaniu zwolnienia od pracy na opiekę nad dzieckiem, okresie, za który wypłacono odszkodowanie z tytułu skrócenia wypowiedzenia, okresach nieskładkowych uwzględnianych przy ustalaniu prawa do emerytury, okresie wykonywania pracy w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, należności ze stosunku pracy uznanych i z braku środków finansowych niezaspokojonych przez pracodawcę do dnia ustania stosunku pracy. Świadectwo pracy powinno zawierać informację o ewentualnym zajęciu wynagrodzenia, np. przez komornika. Następny pracodawca zobowiązany jest na tej podstawie poinformować komornika o zawarciu z nim umowy przez tego pracownika. 19
Tylko i wyłącznie na żądanie pracownika pracodawca zobowiązany jest do podania w świadectwie pracy informacji o wysokości i składnikach wynagrodzenia oraz o uzyskanych przez pracownika kwalifikacjach. W razie potrzeby pracodawca zobowiązany jest do wydania odpisu tego dokumentu. 20
ZATRUDNIANIE MŁODOCIANYCH Młodocianym jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 roku życia. Zasadniczo niedozwolone jest zatrudnianie na podstawie umów o pracę osób, które nie ukończyły 16 roku życia. Również co do zasady pracodawca może zatrudnić tylko takiego młodocianego, który ukończył co najmniej gimnazjum i przedstawił świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża jego zdrowiu. Młodociany, który nie posiada kwalifikacji zawodowych, może być zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego, a jego umowa o pracę zawarta w tym celu musi w szczególności określać: rodzaj przygotowania zawodowego (nauka zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy), czas trwania i miejsce odbywania przygotowania zawodowego, 21
sposób dokształcania teoretycznego, wysokość wynagrodzenia. Pracownik młodociany może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę przy wykonywaniu prac lekkich, ale tylko takich, które nie mogą powodować zagrożenia dla życia i zdrowia psychofizycznego młodocianego oraz nie mogą mu utrudniać wypełniania obowiązku szkolnego. 22
UMOWY CYWILNOPRAWNE Umowa o dzieło (ogólna charakterystyka): imowa o dzieło polega na tym, iż jedna ze stron tej umowy zobowiązuje się wykonać oznaczone dzieło, a druga zapłacić za wykonania tego dzieła wynagrodzenie. przedmiotem umowy jest dzieło. Dzieło może mieć charakter materialny oraz niematerialny. W wypadku dzieł niematerialnych powinno zostać w jakiś sposób utrwalone. umowa o dzieło jest bardzo korzysta dla zamawiającego dzieło. W przeciwieństwie do umowy o pracę, jest ona umową rezultatu (przyjmujący zamówienie ponosi odpowiedzialność za efekty swojej pracy, na drugi plan schodzi sam proces jej wykonywania), a ponadto wykonywana jest bez kierownictwa oraz nie musi być realizowana osobiście (chyba, że np. co innego wynika z umowy); 23
umowa o dzieło jest umową rezultatu, to znaczy, że ważne jest osiągnięcie określonego efektu końcowego, wytworzenie dzieła, sama praca nie jest istotą umowy. przy umowie o dzieło nie ma obowiązku ubezpieczeniowego, także nie odprowadza się składek ZUS. Zaliczki na podatek dochodowy płaci przedsiębiorca, jeżeli wykonawcą dzieła nie jest przedsiębiorca, jeżeli wykonawcą jest przedsiębiorca on sam będzie zobowiązany do rozliczenia się z urzędem skarbowym. umowa o dzieło pozostawia zamawiającemu dzieło dużą swobodę ingerencji w wykonywanie zobowiązania przez twórcę dzieła. jeżeli dzieło ma wady, zamawiający może żądać ich usunięcia. w razie zwłoki w wykonaniu dzieła zamawiający może od umowy odstąpić bez wyznaczenia terminu do wykonania dzieła. zamawiający nie może odmówić zapłaty wynagrodzenia mimo niewykonania dzieła, jeżeli przyjmujący 24
zamówienie był gotów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego. Umowa zlecenia (ogólna charakterystyka): sposób ukształtowania relacji pomiędzy stronami zależy w przeważającej części od ustaleń samych stron. przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie (zleceniobiorca) zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (zleceniodawcy); umowa zlecenia jest tzw. umową starannego działania. umowa zlecenia jest z reguły umową odpłatną. Jeżeli ani z umowy, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. Jeżeli strony nie ustaliły w umowie wysokości wynagrodzenia za wykonanie zlecenia, zleceniobiorcy należy się wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy. przyjmujący zlecenie powinien udzielać dającemu zlecenie potrzebnych wiadomości o przebiegu sprawy, a po 25
wykonaniu zlecenia lub po wcześniejszym rozwiązaniu umowy złożyć mu sprawozdanie. Powinien mu wydać wszystko, co przy wykonaniu zlecenia dla niego uzyskał, chociażby w imieniu własnym wypowiedzenie umowy zlecenia. Zlecenie może wypowiedzieć każda ze stron, jest to bowiem stosunek oparty na wzajemnym zaufaniu. 26
Wzór umowy o pracę Pełna nazwa pracodawcy data numer NIP, adres (pieczątka pracodawcy) Miejscowość, Umowa o pracę zawarta w dniu... w. pomiędzy zwanym dalej Pracodawcą, reprezentowanym przez..., a. zwanym dalej Pracownikiem 1 Pracodawca zatrudnia Pracownika na stanowisku. 2 Umowa zostaje zawarta na czas 3 Miejscem wykonywania pracy będzie 4 Praca będzie wykonywana w wymiarze.. 27
5 Do obowiązków Pracownika będzie należało: a)... b)... 6 Za pracę Pracownik otrzyma wynagrodzenie w wysokości... za miesiąc płatne z dołu do... dnia każdego miesiąca. 7 Pracownik rozpocznie pracę dnia... 8 Umowę sporządzono w trzech jednobrzmiących egzemplarzach, z których jeden otrzymał Pracownik. 28