ANALIZA PRZYDATNOŚCI PRÓBY ALTERNATYWNEJ W OCENIE UŻYTKOWOŚCI OGIERÓW ZIMNOKRWISTYCH dr inż. E. Jastrzębska 1, dr hab. A. Górecka-Bruzda 2, inż. M. Wolska 1 1 Katedra Hodowli Koni i Jeździectwa, UWM w Olsztynie 2 Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt, PAN w Jastrzębcu
Trochę historii Historia prób użytkowości koni zimnokrwistych sięga XIX w., gdy w Anglii właściciele najlepszych koni organizowali pokazy i zakłady pieniężne na jarmarkach, mające na celu wybranie najsilniejszych osobników. Polegały one na zaprzęganiu koni do rosnących dębów, a wygrywał ten farmer, którego koń wytrzymał w naprężeniu najdłużej, usiłując ruszyć z miejsca rosnące drzewo. Przez lata próby były zmieniane i udoskonalane. Powstawały różnorodne konstrukcje mające na celu ocenę siły uciągu koni, wprowadzały miarodajne metody i systemy oceny wartości użytkowej koni pociągowych..
Trochę historii W Polsce pierwsze sprawdziany dla koni pociągowych zainicjował porucznik A. Krauz, który skonstruował urządzenie do mierzenia siły uciągu u koni artyleryjskich i taborowych armii Królestwa Polskiego w latach 1828-1829. W latach następnych udoskonalano metody oceny, jednakże momentem przełomowym był skonstruowany przez Prof. Sasimowskiego aparat oporowy wprowadzony do użytku w 1964 r. Umożliwiał on automatyczne stopniowanie oporu, była to więc oryginalna metoda przeprowadzania prób maksymalnej siły uciągu..
Trochę historii Zasadnicze znaczenie dla zmodyfikowania prób miały badania Prof. Budzyńskiego, który w latach 1964-1966 analizował parametry ruchu osobników dokonując podziału ogierów na grupy rasowe. Przez wiele lat próbom dzielności zaprzęgowej poddawane były wyłącznie ogiery 4-letnie i starsze. Jednak reproduktory w tym wieku były już wykorzystywane rozpłodowo i często posiadały liczne potomstwo, a ich użytkowość sprawdzana była zbyt późno. Zachodziła więc potrzeba przeprowadzania prób dzielności również dla ogierów młodszych..
Próba użytkowości pkz Od roku 1999 ogiery zimnokrwiste obowiązkowo poddawane są dwukrotnie próbom użytkowości zaprzęgowej: tzw. wstępna - dla ogierów w wieku ok. 2,5 lat tzw. właściwa dla ogiery w wieku 4-6 lat Obie próby przeprowadzane są w odmienny sposób i oceniają różne elementy (próba szybkości w kłusie, stępie oraz próba ciągnięcia oraz zachowania się konia podczas ruszania i ciągnięcia)..
Zmiany w próbie użytkowości Od 1 lipca 2013 r. w Programie hodowli koni zimnokrwistych słusznie zdecydowano, iż w próbie ogierów młodych nie będzie sprawdzana siła uciągu konia przy założonych podkładkach oporowych, gdyż w wieku 2,5 roku wymaga się od zwierzęcia sprawdzenia innych elementów próby (m.in. posłuszeństwa wobec człowieka, spokojnego stania z zaprzęgiem, ciągnięcia nieobciążonego zaprzęgu)..
Próby młodych ogierów Czy próby użytkowości młodych ogierów są niezbędne i celowe?
Co oceniają dotychczasowe próby Przeprowadzane dotychczas próby użytkowości koni zimnokrwistych sprawdzają w pewnym zakresie: siłę pociągową, szybkość ruchu w stępie i kłusie, przygotowanie konia do użytkowania zaprzęgowego, natomiast w bardzo ograniczonym stopniu oceniają cechy psychiczne osobnika. Dla uzyskania odpowiednio przydatnego potomstwa kluczowym zagadnieniem jest ocena temperamentu, ponieważ w hodowli i użytkowaniu pożądane są osobniki zrównoważone..
Co oceniają dotychczasowe próby Zachowanie się koni, na które wpływ mają wrodzone cechy temperamentu i czynniki środowiskowe, odgrywają bardzo ważną rolę w użytkowaniu i obsłudze tych zwierząt. Zdarza się, iż z powodu nadmiernie pobudliwego czy lękliwego temperamentu, konie posiadające znakomite warunki fizyczne mogą okazać się nieprzydatne w eksploatacji, dlatego ocena cech psychicznych koni powinna być jednym z podstawowych kryteriów selekcyjnych różnych ras koni..
Próba alternatywna
Warunki próby Próbę należy przeprowadzić w miarę ujednoliconych warunkach polowych, nie wcześniej niż po około godzinie od momentu przybycia konia na miejsce prób użytkowości. Testy powinny się odbywać w pewnym oddaleniu od innych koni, ale też nie za daleko, żeby koń miał możliwość widzieć inne osobniki. Właściciel konia oraz Inspektor dokonujący oceny konia nie mogą używać głosu wobec konia podczas testów..
Schemat próby Część 1 testy oceniające zachowanie konia Część 2 testy oceniające posłuszeństwo konia wobec człowieka Część 3 testy oceniające zachowanie konia na trasie z przeszkodami
Cz. 1. Koń w uździe ocena zachowania test luźnej lonży koń z założoną uzdą (ogłowiem bez wodzy) i na lonży zostaje podprowadzony przez Właściciela do wskazanego przez Inspektora środka okręgu. Właściciel staje w środku koła o promieniu 3 m i wypuszcza konia na luźną lonżę. Koń ma możliwość (nie wolno go do tego przymuszać) swobodnego ruchu na lonży dookoła Właściciela przez 1 min.
Cz. 1. Koń w uździe ocena zachowania test spokojnego stania koń ma skróconą lonżę, a Właściciel trzyma ją LUŹNO przy pysku. Koń stoi przez 30 s.
Cz. 1. Koń w uździe ocena zachowania test reakcji na człowieka pasywnego koń zostaje odprowadzony na 3 m od środka okręgu i w tym czasie Inspektor zajmuje miejsce Właściciela w okręgu. Na komendę Inspektora, Właściciel podprowadza konia do okręgu na odległość 2 m od nieruchomego Inspektora. Koń ma luźną lonżę i czas 1 min. na podejście do nieruchomego Inspektora lub Właściciela.
Cz. 1. Koń w uździe ocena zachowania test reakcji na człowieka aktywnego - Inspektor dotyka ucha konia, przytrzymując je przez 5 s. Inspektor ma maksymalnie 3 próby na dotknięcie ucha w ciągu 1 minuty.
Cz. 2. Koń w uździe ocena posłuszeństwa test podnoszenia nóg koń stoi trzymany przez Właściciela, a Inspektor podchodzi i podnosi w prawidłowej kolejności wszystkie kończyny konia, przytrzymując każdą 5s. Inspektor ma maksymalnie 3 próby na wykonanie testu.
Cz. 2. Koń w uździe ocena posłuszeństwa test cofania Inspektor prowadzi konia w ręku na lonży przez 3 m, a następnie cofa o dwa kroki. Koń musi dać się prowadzić na luźnej lonży oraz cofnąć po ucisku na klatkę piersiową (używając dłoni lub siły ciała). Nie wolno cofać konia używając wędzidła.
Cz. 2. Koń w uździe ocena posłuszeństwa test wchodzenia i wychodzenia z trajlera Właściciel wprowadza, a następnie wyprowadza konia z trajlera. Właściciel ma maksymalnie 3 minuty na wykonanie testu.
Cz. 3. Koń na trasie z przeszkodami ocena zachowania Koń z założoną uzdą porusza się stępem obok ustawionych na torze obiektów. Właściciel prowadzi konia z lewej strony trzymając za lonżę lub długie wodze. Tor powinien mieć długość ok. 50 m, co 15 m powinny być rozstawione przeszkody. Tor musi zostać pokonany dwukrotnie. Po przejściu toru po raz pierwszy, Właściciel prowadzi konia w lewo po okręgu, tak pokonać tor zaczynając od testu 3.1 (by nie przechodzić po torze pod prąd ). Koń ma na pokonanie każdego elementu tej części testu 3 min..
Cz. 3. Koń na trasie z przeszkodami ocena zachowania test nowego obiektu kolorowy karton lub plastikowy pojemnik w żywych barwach, o wym. ok. wys. 100 cm, szer. 40 cm, gł. 30 cm. Obiekt powinien znajdować się w odległości 2 m od trasy, po której porusza się koń.
Cz. 3. Koń na trasie z przeszkodami ocena zachowania test nowej powierzchni przejście konia przez kolorową matę (np. niebieską), powierzchnia maty, szer. 2m, dł. 2,5 m. Właściciel MUSI przejść po macie, koń jeśli nie da się wprowadzić, może przejść obok.
Cz. 3. Koń na trasie z przeszkodami ocena zachowania test zaskoczenia gdy koń będzie znajdował się w odległości ok. 2m od tej przeszkody pomocnik Inspektora stojący w oddaleniu 2 m od trasy, po której porusza się koń otwiera kolorową, dużą parasolkę.
Wyniki przeprowadzonych badań Testom poddano łącznie 51 młodych ogierów z rocznika 2011, których Właściciele wykazali chęć takiej oceny swoich koni: Janów k./ Sokółki - 27 koni, Kętrzyn 14 sztuk, Nowe Jankowice (oddział Szarnoś) 10 sztuk. Podczas wykonywania testów obserwowane było zachowanie i stopień posłuszeństwa koni. Każdy koń podczas testów był nagrywany i fotografowany, a następnie jego zachowanie było poddane ocenie punktacyjnej (w przedziale od 0 do 2 pkt.)..
Cel próby alternatywnej Zastosowane testy miały na celu ocenę trzech podstawowych parametrów: przydatności psychicznej konia do pracy zaprzęgowej (ocena lękliwości, pobudliwości, wrażliwości na dotyk oraz bodźce zewnętrzne), stopnia zaangażowania Właściciela w pracę z koniem w celu odpowiedniego przygotowania go do próby, ocenę dobrostanu konia w swoim otoczeniu, ponieważ odpowiednio traktowany i pielęgnowany koń będzie ufny, przyjazny, spokojny i posłuszny także w nowym miejscu..
Tab. 1. Wyniki testów zachowania się koni z uwzględnieniem miejsca przeprowadzonych badań Rodzaj testu Janów Kętrzyn Szarnoś Ogółem Test luźnej lonży 1,44 aa 2,00 bb 1,90 cab 1,69 Test stania 1,56 1,58 1,90 1,71 Test człowieka pasywnego 1,41 ab 0,79 a 1,50 b 1,25 Test człowieka aktywnego 1,74 1,93 1,90 1,82 AaBb wartości w wierszach oznaczone różnymi literami różnią się statystycznie, małe litery oznaczają istotność na poziomie ά= 0,05, duże na poziomie ά=0,01
Tab. 2. Wyniki testów posłuszeństwa koni z uwzględnieniem miejsca przeprowadzonych badań Rodzaj testu Janów Kętrzyn Szarnoś Ogółem Test podnoszenia nóg 1,41 1,79 1,80 1,56 Test cofania 0,93 ab 1,29 a 0,40 b 1,25 Test wchodzenia do trajlera 1,26 a 1,14 ab 0,60 b 1,10 AaBb wartości w wierszach oznaczone różnymi literami różnią się statystycznie, małe litery oznaczają istotność na poziomie ά= 0,05, duże na poziomie ά=0,01
Rys. 1. Średnia liczba punktów uzyskanych w teście nowego obiektu z uwzględnieniem miejsca przeprowadzonych badań oraz kolejności przejścia
Rys. 2. Średnia liczba punktów uzyskanych w teście nowej powierzchni z uwzględnieniem miejsca przeprowadzonego badania oraz kolejności przejścia
Rys. 3. Średnia liczba punktów uzyskanych w teście zaskoczenia z uwzględnieniem miejsca przeprowadzonego badania oraz kolejności przejścia
Tab. 3. Punktacja koni uzyskana w przeprowadzonych testach Rodzaj testu N Liczba koni, które uzyskały poszczególną liczbę punktów 0 1 2 Luźnej lonży 51 1,69 3 10 38 Stania 51 1,71 2 11 38 Człowieka pasywnego 51 1,25 14 10 27 Człowieka aktywnego 51 1,82 2 5 44 Podnoszenia nóg 51 1,71 2 17 32 Cofania 51 1,25 23 9 19 Wchodzenia do trajlera 51 1,10 12 22 17 Nowego przedmiotu (1) 51 1,86 0 7 44 Nowego przedmiotu (2) 51 1,84 0 8 43 Nowej powierzchni (1) 51 0,80 24 13 14 Nowej powierzchni (2) 51 0,84 26 7 18 Zaskoczenia (1) 51 1,53 0 24 27 Zaskoczenia (2) 51 1,45 3 22 26 x
Symulacja zaliczenia próby max liczba pkt. = 26 pkt. przy założeniu, iż ogier zalicza próbę zdobywając 14 pkt. (54%) 14 pkt. 17 pkt. ocena dostateczna 18 pkt. 21 pkt. ocena dobra 22 pkt. 24 pkt. ocena bardzo dobra 25 pkt. 26 pkt. ocena wybitna
Tab. 4. Średnie wyniki ogierów uzyskane w przeprowadzonych testach w 2013 r. Miejsce badań Liczba ogierów (szt.) Liczba zdobytych punktów (pkt.) Janów 27 17,9 Kętrzyn 14 19,7 Szarnoś 10 18,1 Średnia populacji 51 18,5
Tab. 5. Wyniki końcowe ogierów uzyskane w przeprowadzonych testach w 2013 r. Liczba punktów (pkt.) Liczba osobników (szt.) Udział procentowy (%) Ocena 11-13 4 7,8 n. zal. 14-17 15 29,4 dost. 18-21 24 47,1 db 22-23 6 11,8 bdb 25 2 3,9 wybitna
Podsumowanie Celem było sprawdzenie czy testy zaproponowane w alternatywnej próbie użytkowości będą źródłem wiedzy o zachowaniu i posłuszeństwie ogierów zimnokrwistych. Analizowano zachowanie konie podczas testów z uwzględnieniem czynności wyuczonych oraz niespodziewanych sytuacji. Stwierdzono powszechnie znany opis koni rasy zimnokrwistej. Są to zwierzęta niepłochliwe, nieagresywne w stosunku do ludzi, a podczas niespodziewanych sytuacji charakteryzują się umiarkowaną pobudliwością, co wpływa na bezpieczeństwo ludzi podczas pracy z nimi..
Podsumowanie Zaproponowane testy pozwoliły wychwycić różnice międzyosobnicze, co może mieć wpływ na selekcję koni wybieranych do hodowli lub różnych kierunków użytkowania. Ocenę przydatności testów zaproponowanych w alternatywnej próbie użytkowości ogierów zimnokrwistych można uznać za udaną, ponieważ w większym stopniu obrazuje zachowanie koni oraz stopień posłuszeństwa wobec człowieka niż obecnie stosowana polowa próba użytkowości..
Dziękuję za uwagę