Romuald Jończy. Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego w latach 2008 2010 oraz ich wpływ na opolski rynek pracy

ISBN 978-83-60455-18-0 Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego Departament Polityki Regionalnej i Przestrzennej www.osisg.opolskie.pl Prof. zw. dr hab. Robert Rauziński Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego Publikacja powstała w ramach projektu pn. Opolski System Informacji Społeczno-Gospodarczej, realizowanego w ramach poddziałania 8.1.4 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego w latach 2008 2010 oraz ich wpływ na opolski rynek pracy i sferę fiskalną samorządów terytorialnych Diagnoza i rekomendacje w kontekście rozwoju regionu Zasadniczą treść pracy stanowią wyniki badań przeprowadzonych po raz kolejny na obszarach wiejskich, dokumentujące pozytywne zmiany w zakresie migracji zarobkowej oraz zatrudnienia w kraju w okresie trudnych dla polskiego i opolskiego rynku pracy lat 2008 2010. Zawiera ponadto dwa nowe, obszerne, nie badane dotąd elementy. Pierwszym z nich są ustalenia dotyczące dużej emigracji zarobkowej za granicę dokonującej się z miast województwa opolskiego. Drugim elementem jest swoisty, fiskalny bilans pracy za granicą dokonany z perspektyw: regionalnej i centralnej. Jak wykazują autorzy, emigracji zarobkowej towarzyszy wzrost wpływów do budżetu centralnego, a zmniejszenie wpływów do budżetów samorządów, zwłaszcza gmin. Cennym elementem pracy jest jej część syntetyczno-rekomendacyjna, wskazująca problemy rozwojowe województwa i rekomendująca działania zaradcze. Pracę należy polecić wszystkim zainteresowanym rozwojem województwa opolskiego. Pozwala ona bowiem na zrozumienie tego specyficznego regionu, wielu zaistniałych w nim problemów i dokonujących się zmian w społeczeństwie i gospodarce. Pomaga zrozumieć Śląsk Romuald Jończy Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego w latach 2008 2010 oraz ich wpływ na opolski rynek pracy i sferę fiskalną samorządów terytorialnych Diagnoza i rekomendacje w kontekście rozwoju regionu OPOLE 2011

Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego w latach 2008 2010 oraz ich wpływ na opolski rynek pracy i sferę fiskalną samorządów terytorialnych Diagnoza i rekomendacje w kontekście rozwoju regionu

Romuald Jończy Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego w latach 2008 2010 oraz ich wpływ na opolski rynek pracy i sferę fiskalną samorządów terytorialnych Diagnoza i rekomendacje w kontekście rozwoju regionu Opole 2011

Recenzent: prof. zw. dr hab. Robert Rauziński Autorzy opracowania: Romuald Jończy przy pomocy Diany Rokity-Poskart Raport prezentuje wyniki badań pod tytułem Migracje zarobkowe w województwie opolskim w latach 2008 2010 oraz ich wpływ na opolski rynek pracy i sferę fiskalną samorządów terytorialnych analiza w oparciu o ilościowe badania terenowe oraz wiedzę ekspercką przeprowadzonych w ramach projektu Opolski System Informacji Społeczno-Gospodarczej realizowanego przez Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego w ramach poddziałania 8.1.4 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego Departament Polityki Regionalnej i Przestrzennej ul. Piastowska 12, 45-082 Opole tel. +48 77 54 16 610, fax. +48 77 54 16 612 umwo@umwo.opole.pl; drp@umwo.opole.pl www.umwo.opole.pl; www.osisg.opolskie.pl ISBN 978-83-60455-18-0 Raport do pobrania ze strony internetowej projektu: www.osisg.opolskie.pl Egzemplarz bezpłatny Nakład: 400 egz. Redakcja językowa, redakcja techniczna, korekta, łamanie i druk: Wydawnictwo i Drukarnia Świętego Krzyża ul. Katedralna 6, 45-007 Opole, tel. 77 44 17 140, fax 77 44 17 141 sekretariat@wydawnictwo.opole.pl www.wydawnictwo.opole.pl; www.drukujunas.eu Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Spis treści Wprowadzenie...77 Rozdział I. Cele, zakres i metodyka przeprowadzonych badań...11 1. Koncepcja realizacji badania...11 1.1. Uwagi wstępne...11 1.2. Cele i zakres badania...12 2. Metodyka badań...13 2.1. analiza kształtowania się zjawiska migracji zarobkowych w latach 2008 2010 w województwie opolskim................................................................................... 14 2.1.1. Badania na obszarach wiejskich...14 2.1.2. Wstępne badania terenowe dotyczące skali migracji w miastach...17 2.2. Skutki zagranicznej migracji zarobkowej dla sfery fiskalnej...18 2.3. Prognoza trendów w odniesieniu do zjawiska migracji zarobkowych w województwie opolskim oraz ich wpływ na opolski rynek pracy....................................................... 19 2.4. Rekomendacje działań w odniesieniu do zjawiska migracji zarobkowych i ich wpływ na sytuację społeczno-gospodarczą regionu oraz sferę fiskalną samorządów terytorialnych................................................................................. 19 3. Czasokres, harmonogram i przebieg badania...19 Rozdział II. Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego w świetle przeprowadzonych badań...23 1. Sytuacja demograficzna i zatrudnienie w układzie kraj/zagranica w badanych miejscowościach na obszarach wiejskich...23 1.1. Sytuacja demograficzna w badanych miejscowościach oraz nierejestrowana emigracja stała.................................................................................................. 23 1.1.1. Dane meldunkowe a rzeczywista mieszkańców...23 1.1.2. ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i popro duk cyjnym...26 1.2. zatrudnienie w kraju i za granicą wśród ludności w wieku produkcyjnym badanej populacji ludności wiejskiej...................................................................... 30 1.2.1. udziały poszczególnych form zatrudnienia w kraju i za granicą oraz pozostawania bez pracy w badanej populacji ludności wiejskiej............................................... 30 1.2.2. udziały poszczególnych form zatrudnienia w kraju i za granicą oraz pozostawania bez pracy w badanej populacji ludności wiejskiej w grupie ludności z podwójnym obywatelstwem........................................................... 34 1.2.3. udziały poszczególnych form zatrudnienia w kraju i za granicą oraz pozostawania bez pracy w populacji ludności wiejskiej w badanej grupie ludności z wyłącznie polskim obywatelstwem.............................................................................. 38 2. Skala emigracji zarobkowej z wybranych miast województwa opolskiego...41 2.1. Ogólna charakterystyka badanej populacji...41 2.2. udział osób podejmujących pracę za granicą w badanych grupach respondentów...43 2.3. zróżnicowanie w udziale osób podejmujących pracę za granicą w podziale na ludność posiadającą podwójne oraz jedynie polskie obywatelstwo.......................................... 46 3. Szacunek skali migracji zarobkowej z obszaru województwa opolskiego...49 3.1. Skala emigracji zarobkowej na obszarach wiejskich...49 3.2. Skala emigracji zarobkowej w miastach...50 3.3. Skala migracji zarobkowej z całego województwa...51 Rozdział III. Zmiany w zakresie zatrudnienia w kraju i za granicą na obszarach wiejskich w latach 2008 2010...53 1. zmiany w zatrudnieniu w kraju i za granicą w latach 2008 2010...53 2. zmiany w strukturze zatrudnienia ludności w kraju i za granicą w grupach płci i wieku w latach 2008 2010...71

Rozdział IV. Skutki migracji zarobkowej w sferze wpływów do budżetów samorządów terytorialnych i państwa...81 1. Szacunek transferu dochodów z migracji...81 2. Sposób redystrybucji zarobków transferowanych do kraju wraz z szacunkiem kwot przeznaczanych na poszczególne grupy wydatków...87 3. Próba szacunku kwot podatków pośrednich wpływających dodatkowo do budżetu państwa dzięki emigracji zarobkowej z województwa...89 4. Próba szacunku ubytków we wpływach do budżetów samorządów terytorialnych w województwie, powodowanych niezatrudnieniem migrujących w kraju i niepłaceniem przez nich podatku dochodowego...93 5. Próba porównania wywołanych migracją fiskalnych strat i zysków w regionie z resztą kraju...97 Rozdział V. Wnioski z prac analitycznych dotyczące zmian w charakterze migracji, wpływu kryzysu makroekonomicznego i perspektyw na przyszłość...101 1. Przemiany jakościowe w procesie migracji zagranicznej z Opolszczyzny cechy najnowszej poakcesyjnej migracji.............................................................................................101 2. zmiany w zakresie migracji i jej oddziaływania na sytuację w regionie spowodowane kryzysem gospodarczym...106 2.1. Wpływ kryzysu gospodarczego na proces migracji zagranicznej..................................106 2.2. Stabilizujący wpływ zagranicznej migracji zarobkowej na spowolnienie gospodarcze w regionie i w kraju...........................................................................................108 2.3. oddziaływanie dwustronne pomiędzy kryzysem, emigracją i imigracją zarobkową...110 3. długookresowe, pokryzysowe perspektywy dalszego kształtowania się procesów migracji zewnętrznych z województwa...110 Rozdział VI. Synteza diagnozy strategicznej wnioski i rekomendacje w kontekście przygotowania nowej strategii rozwoju województwa...117 1. Punkt wyjścia: scenariusze migracji dobrej i złej z perspektywy rozwoju regionalnego województwa...117 2. Kluczowe wnioski diagnostyczne i związane z nimi problemy dla rozwoju województwa...119 3. Główne problemy regionu związane z procesami migracji zagranicznych i wynikające z nich zadania strategiczne. Rekomendowane działania..................................................128 3.1. Główne problemy rozwojowe regionu związane z migracjami zagranicznymi...128 3.2. zadania strategiczne w regionie. Rekomendowane działania...129 3.3. Najważniejsze sfery działań na poziomie indywidualnym, lokalnym, centralnym...137 Rozdział VII. Streszczenie i podsumowanie...141 1. Cele i zakres badań...141 2. Metodyka badań...142 3. Wyniki badań empirycznych dotyczących obecnej skali migracji...143 4. zmiany w skali i strukturze migracji na obszarach wiejskich...145 5. Efekt dochodowo-popytowy migracji oraz migracyjny bilans fiskalny województwa...146 6. Przemiany w charakterze migracji oraz wpływ kryzysu...147 7. Kluczowe problemy związane z migracjami i ich skutkami...149 8. Zadania strategiczne...150 Rozdział Viii. Wyniki badań dotyczące zatrudnienia w kraju i za granicą w poszczególnych miejscowościach...153 Aneks...167 Kwestionariusz wywiadu...167 Ankieta...170 Bibliografia...173

Wprowadzenie 7 Podstawowym powodem, dla którego zlecono i podjęto pracę nad niniejszym opracowaniem jest istnienie sporych luk w wiedzy na temat migracji zagranicznych, w tym zarobkowych, dotyczącej również ich skutków i determinant, z drugiej zaś strony istotnych zmian, jakie w zakresie migracji są obserwowane w ostatnim okresie. Zmiany te wynikają m.in. z kryzysu gospodarczego w Europie i zmian na rynku pracy, ale również ze zmian relacji makroekonomicznych determinujących opłacalność pracy za granicą. Ze względu na to, że powszechnie dostępne dane statystyczne, spisowe i urzędowe, (nadal) nie zawierają żadnych danych dotyczących osób zatrudnionych za granicą, prowadzone są od dłuższego czasu badania naukowe, które jednak również nie dostarczają pełnej, a nawet kompleksowej wiedzy na temat migracji 1. Najbardziej potrzebne do analizy migracji dane empiryczno-ilościowe, charakteryzujące migrację, pochodzą prawie wyłącznie z badań autora prowadzonych w ramach różnych projektów badawczych w latach: 2009 2, 2006 2008 3, 2004 2006 4, 2001 2002 5 i 1998 1999 6. Badania te jednak, choć dokładne i rozległe jak na badania migracyjne, zasadniczo ograniczają się (badania ilościowe) do obszarów wiejskich. Szczególnie cennych wniosków, dotyczących skali poszczególnych form migracji i dokonujących się zmian, dostarczają badania prowadzone w identycznych populacjach ludności wiejskiej na koniec lat 2004, 2006 i 2008, pozwalające na szczegółowe ustalenia w zakresie dokonujących się zmian w strukturze i rozmiarze migracji. W sumie z prowadzonych dotychczas badań można wyciągnąć istotne wnioski co do dwóch grup migrantów zagranicznych z województwa. Po pierwsze, że za granicą przebywa stale i od przynajmniej kilkunastu lat co najmniej 90 tys. osób zamel- 1 Oprócz autora, zwłaszcza badania Roberta Rauzińskiego i Krystiana Heffnera, a także Brygidy Solgi i ostatnio Diany Rokity-Poskart. 2 Zob. np. R. Jończy (red.), D. Rokita, Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego. Stan i tendencje, Opole 2009. 3 Zob. R. Jończy, Migracje zagraniczne z obszarów wiejskich województwa opolskiego po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wybrane aspekty ekonomiczne i demograficzne, Opole Wrocław 2010. 4 Zob. R. Jończy, Wpływ migracji zagranicznych na dysharmonię rozwoju województwa opolskiego (ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy), Opole 2006. 5 Zob. R. Jończy, Migracje zarobkowe ludności autochtonicznej z województwa opolskiego. Studium ekonomicznych determinant i konsekwencji, Opole 2003. 6 Zob. R. Jończy, Migracje zarobkowe z regionu opolskiego do Niemiec. Aspekty ekonomiczne, Warszawa 1999.

8 Wprowadzenie dowanych w województwie opolskim, stanowiących nierejestrowaną emigrację stałą, nazwaną przez autora emigracją zawieszoną. Ta grupa to emigranci definitywni, którzy opuścili na stałe kraj najczęściej jeszcze w latach osiemdziesiątych lub na początku lat dziewięćdziesiątych, ale nie wymeldowali się z miejsca zamieszkania w Polsce. Tę emigrację zawieszoną tworzą zwłaszcza śląscy autochtoni 7, którzy w przeszłości masowo wyjeżdżali do Niemiec. Występowanie tej formy emigracji powoduje, że na obszarze zamieszkiwania ludności autochtonicznej są bardzo duże rozbieżności pomiędzy danymi meldunkowymi a faktyczną liczbą mieszkańców, sięgające nawet 45 w niektórych miejscowościach, i około 30 w niektórych gminach. Występowanie tej emigracji obejmującej najprawdopodobniej w sumie ponad 8 mieszkańców województwa jest przyczyną zafałszowania wszelkich danych liczonych w przeliczeniu na liczbę mieszkańców, dotyczących gmin i powiatów oraz całego regionu. Jednocześnie ta forma migracji ma mniejsze znaczenie dla gospodarki, na którą znacznie silniej oddziałuje również bezprecedensowo duża emigracja zarobkowa. Rozmiary emigracji zarobkowej były badane w odniesieniu do obszarów wiejskich regionu, gdzie kształtowały się na poziomie 61,3 tys. w 2006 roku i 54 tys. w 2008 roku. Z kolei rozmiary emigracji zarobkowej z miast województwa nie były przedmiotem badań o charakterze ilościowym, a skala tej emigracji była jedynie przedmiotem hipotez i bardzo nieprecyzyjnych szacunków. Skala migracji zagranicznej z miast województwa skupiających około 52, a w praktyce 8 najprawdopodobniej około 60 ludności regionu, pozostawała nieustalona. Wiele wskazywało na to, że skala migracji z miast była do 2004 roku znacznie mniejsza niż na obszarach wiejskich, potem jednak, po otwarciu się rynków pracy Europy Zachodniej, znacznie wzrosła. Badania prowadzone wśród mieszkańców obszarów wiejskich dowodzą, że większość pracujących za granicą jest tam zatrudniona stale (całorocznie), a dla około 3/4 z nich praca za granicą stanowi jedyne źródło utrzymania. Migrujący zarabiają w zależności od kursów walut od trzykrotności do siedmiokrotności przeciętnych polskich wynagrodzeń, z czego większość była i jest transferowana do kraju, przez co migracja i związany z nią transfer dochodów wywierają ogromny wpływ na sytuację ekonomiczną w województwie. Oddziaływanie migracji jest w wymiarze ekonomicznym silnie zauważalne głównie w sferach rynku pracy, dochodów rozporządzalnych oraz w sferze fiskalnej i w zakresie aktywności gospodarczej. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę wypełnienia kilku najważniejszych braków w wiedzy dotyczącej migracji zagranicznych z województwa. Braki te sprowadzały się do kilku sfer. Po pierwsze dotyczyły wiedzy na temat zmian, jakie do końca 2010 roku zaszły na obszarach wiejskich. Badania przeprowadzone przez autora przed dwoma laty wska- 7 Osoby miejscowego śląskiego pochodzenia, które w myśl przepisów prawa niemieckiego zachowały obywatelstwo niemieckie i dysponują możliwością jego potwierdzenia lub uzyskania. Po 1993 roku obywatelstwo niemieckie można potwierdzać bez opuszczania Polski na stałe. 8 Po uwzględnieniu nierejestrowanej emigracji stałej.

zały wprawdzie na zachodzące w sferze migracji i reemigracji zmiany, niemniej jednak wykazały, że migranci w 2008 roku nie zareagowali jeszcze na wpływ europejskiego kryzysu ekonomicznego. W badaniach tych uznano, że dopiero w 2010 roku będzie można ocenić wpływ zawirowań koniunkturalnych na migracje i regionalny rynek pracy. Po drugie związane były z brakiem jakiejkolwiek wiedzy na temat rozmiarów i charakteru migracji w miastach województwa. Wcześniejsze obserwacje i prowadzone badania dotyczące rynku pracy pozwalały sądzić, że rozmiary emigracji z miast po akcesji Polski do UE znacznie się zwiększyły, dotyczy to zwłaszcza zachodniej części województwa. Ponadto braki dotyczą innego obszaru wiedzy, istotnego zwłaszcza z punktu widzenia samorządów terytorialnych oraz polityki regionalnej. Obszarem tym jest sfera fiskalna, w której doszło do interesującego, choć niekorzystnego (z punktu widzenia województwa) zjawiska wpływu migracji na zmniejszenie się wpływów do budżetów samorządów regionalnych i lokalnych. Jednocześnie migracja, poprzez transfer dochodów i zwiększenie popytu regionalnego, wpłynęła na zwiększenie wpływów z podatku VAT do budżetu państwa. Niniejsze opracowanie stanowi próbę wypełnienia wymienionych luk w wiedzy i powstało na zlecenie Departamentu Polityki Regionalnej i Przestrzennej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego. Konstrukcja pracy jest wynikiem wymogów sformułowanych przez Zamawiającego i odbiega nieco od struktury stosowanej przez autora w dotychczasowych opracowaniach. Nie ulega też wątpliwości, że niektóre zawarte w raporcie wyniki badań mogły być analizowane wężej lub szerzej, a także w innych niż przedstawione płaszczyznach. Na ograniczoną głębokość analiz w zakresie niektórych zagadnień wpłynął decydująco krótki czas na przygotowanie i przeprowadzenie badań oraz przygotowanie raportu, wynoszący niecałe trzy miesiące. Raport składa się z ośmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera szczegółowy opis zakresu i metodyki przeprowadzonych badań empirycznych i bazujących na nich szacunków i analiz. Kolejne trzy rozdziały prezentują wyniki badań empirycznych, mają zatem charakter prezentacyjno-diagnostyczny. W rozdziale drugim Zagraniczne migracje zarobkowe z województwa opolskiego w świetle przeprowadzonych badań zawarto wyniki badań dotyczących skali migracji. W przypadku obszarów wiejskich były to rezultaty szczegółowych badań ilościowych prowadzonych także w takich płaszczyznach, jak: formy zatrudnienia, wiek, płeć i obywatelstwo; w przypadku miast są to rezultaty wstępnych rozpoznawczych badań mających na celu wstępne rozpoznanie skali zatrudnienia za granicą. Rozdział kończą szacunki dotyczące skali zatrudnienia za granicą ludności z obszaru województwa opolskiego. W rozdziale trzecim Zmiany w zakresie zatrudnienia w kraju i za granicą na obszarach wiejskich w latach 2008 2010 przedstawiono tendencje zmian, jakie w badanej popula- Wprowadzenie 9

10 cji ludności wiejskiej w układzie analizowanych cech (płci, wieku, obywatelstwa i formy zatrudnienia) dokonały się w okresie 2008 2010. Następnie biorąc pod uwagę tendencje demograficzne, makroekonomiczne oraz zmiany strukturalne na rynku pracy zarysowano perspektywy na przyszłość oraz związane z tym zagrożenia. W rozdziale czwartym Skutki migracji zarobkowej w sferze wpływów do budżetów samorządów terytorialnych i państwa przedstawiono efekt transferowo-popytowy, generowany przez migrację na obszarze odpływu oraz dokonano analizy wpływu migracji zarobkowej za granicę na wpływy do budżetów samorządów terytorialnych w województwie opolskim oraz na wpływy z tytułu VAT do budżetu państwa. Rozdział piąty Wnioski z prac analitycznych dotyczące zmian w charakterze migracji, wpływu kryzysu makroekonomicznego i perspektyw na przyszłość ma charakter analityczno-wnioskowy oraz prognostyczny. Przedstawiono w nim zmiany, jakie zaszły w charakterze migracji zagranicznych od akcesji Polski do Unii Europejskiej, przedstawiono wzajemne oddziaływanie kryzysu na migracje oraz zarysowano perspektywy kształtowania się tego zjawiska w przyszłości. Szósty rozdział Synteza diagnozy strategicznej wnioski i rekomendacje w kontekście przygotowania nowej strategii rozwoju województwa stanowi syntezę przeprowadzonych badań i analiz oraz wykorzystano w nim również inne, nie prezentowane w poprzednich rozdziałach, wyniki badań autora. Dokonano tam syntetycznego podsumowania ustaleń badawczych i wyciągnięto wnioski diagnostyczne w kontekście przygotowania nowej strategii rozwoju województwa, a również sformułowano rekomendacje i postulaty dla polityki regionalnej oraz polityki rynku pracy. Siódmy rozdział Streszczenie i podsumowanie zbiera w skompensowanej formie najważniejsze ustalenia badawcze, analityczne i rekomendacyjne z poprzednich rozdziałów. Integralną częścią raportu jest rozdział ósmy Wyniki badań dotyczące zatrudnienia w kraju i za granicą w poszczególnych miejscowościach, w którym zawarto nie prezentowane w zasadniczej części pracy zestawienia. W Aneksie znajduje się dokumentacja badawcza. Wprowadzenie

Rozdział I Cele, zakres i metodyka przeprowadzonych badań 11 Romuald Jończy 1. Koncepcja realizacji badania 1.1. Uwagi wstępne Przystępując do przedstawienia zakresu i metodyki przeprowadzonych badań należy podkreślić, że zarówno zakres badań, jak i częściowo metodyka wynikają z pewnych subiektywnych i obiektywnych uwarunkowań. Najważniejszym z nich, wpływającym na ograniczony czasokres, a jednocześnie spory zakres i wielowątkowość badań, jest zamiar wykorzystania wyników tych badań w procesie przygotowania nowej strategii rozwoju województwa. Wynika z tego zarówno potrzeba dokonania ustaleń, co do stanu i zmian w zakresie badanej już wcześniej, (a głównie migrującej) ludności wiejskiej, jak również celowość uzyskania wstępnej wiedzy z zakresu takich zagadnień: jak skala emigracji zarobkowej z miast województwa opolskiego za granicę, czy fiskalny aspekt migracji. Zbliżający się proces przygotowania nowej strategii wymagał też dokonania ustaleń mogących być w niej wykorzystanymi zarówno przy diagnozie sytuacji społeczno-ekonomicznej, jak i bezpośrednio, jako wnioski i rekomendacje strategiczne. Perspektywa przygotowania nowej strategii uwarunkowała zatem zarówno czasokres badań, jak i ich cele, choć nie ulega wątpliwości, iż przeprowadzenie badań ilościowych w grudniu i styczniu byłoby właściwsze, a pochodząca z nich wiedza prawdopodobnie bardziej precyzyjna 1. Z pewnością również dłuższy, przynajmniej 6 8-miesięczny, czasokres badań wpłynąłby korzystnie na jakość analiz i wniosków. Wtedy jednak rezultaty badań nie mogłyby być wykorzystane w procesie przygotowania nowej strategii. 1 Mogły się zdarzyć takie osoby, które np. dopiero pod koniec listopada, po przeprowadzeniu badań, zdecydowały się na podjęcie pracy i w związku z tym badania nie zakwalifikowały ich właściwie. Jak dowodzą wcześniej prowadzone badania, przypadki takie, zwłaszcza w stosunku do pracy za granicą, są rzadkie niemniej jednak się zdarzają.

12 Warunkiem pozwalającym na podjęcie się przez autora i jego współpracowników przeprowadzenia badań w zamierzonym czasokresie i porze roku była stosunkowo bogata (jak na badania migracyjne i w porównaniu do innych regionów) wiedza na temat procesów migracyjnych i wcześniejsze wypracowanie metod badawczych nad specyficznym procesem migracji z Opolszczyzny. Pozwoliło to z jednej strony na wykorzystanie stosowanych już metod i prób badawczych a z drugiej na kompleksową ocenę badanego procesu przy pomocy już posiadanej wiedzy pochodzącej z badań prowadzonych w przeszłości 2. W sumie spowodowało to, że przeprowadzone badania składają się zarówno z precyzyjnych badań o profilu ilościowym mających ustalić zmiany w zakresie migracji ludności wiejskiej, jak również z dość ograniczonych rozmiarowo, a przez to raczej powierzchownych badań przeprowadzonych w miastach, które mają posłużyć do uzyskania wstępnego obrazu sytuacji w zakresie migracji. Dalsze analizy i szacunki ilościowe dotyczące m.in. transferu dochodów i podatków oraz poziomu wydatków oparte są w dużej mierze na szacunkach pochodzących z połączenia tych badań. Wyniki tych szacunków i analiz, łącznie ze zgromadzoną już wcześniej wiedzą, powinny wystarczyć do sformułowania kluczowych wniosków i rekomendacji, które posłużą w przygotowaniu nowej strategii. Równocześnie jednak nie ulega wątpliwości, że zwłaszcza w kontekście przedstawionych dalej doniosłych ustaleń badawczych emigracja zarobkowa, zwłaszcza z miast, wymaga dalszych znacznie bardziej precyzyjnych badań. 1.2. Cele i zakres badania Romuald Jończy Główny cel badań określony przez Zamawiającego brzmi: Analiza kształtowania się zjawiska migracji zarobkowych na terenie województwa opolskiego, jego skutków dla opolskiego rynku pracy (przy uwzględnieniu profilu wykształcenia, płci, wieku i miejsca zamieszkania obszary wiejskie i miejskie) oraz sfery fiskalnej samorządów terytorialnych, a także wypracowanie mechanizmów zaradczych w odniesieniu do wskazanych obszarów. Biorąc pod uwagę główny cel badań oraz kierując się celami wyznaczonymi w przygotowanej i zaakceptowanej ofercie badań, a także zaakceptowanymi założeniami badawczymi przyjęto, że badania powinny skupiać się na dostarczeniu odpowiedzi na następujące pytania: Jakie zmiany zaszły w latach 2008 2010 na obszarach wiejskich regionu w zakresie zarobkowej migracji za granicę oraz zatrudnienia w kraju? Jak przedstawia się skala migracji zarobkowej w miastach województwa opolskiego? Czy i jak migracja zarobkowa oddziałuje na wpływy podatkowe do budżetów samorządów? Jakie jest oddziaływanie transferu dochodów i zwiększenia popytu wewnątrz regionu na wpływy z podatku VAT do budżetu państwa? 2 Dotyczy opracowań wymienionych we Wprowadzeniu w przypisach 2 5, s. 7.

Jak wpływa na proces migracji z województwa opolskiego kryzys ekonomiczny odczuwalny zwłaszcza za granicą, ale i w kraju oraz regionie? Jakich zmian w zakresie migracji należy się spodziewać w najbliższych latach? Jakich skutków migracji dla regionu należy się spodziewać w najbliższych latach? Jakie działania zaradcze można podjąć, aby przekierować proces migracji zagranicznych do formy najbardziej pożądanej z perspektywy długookresowego zrównoważonego rozwoju województwa? Odpowiedź na wymienione pytania jest tożsama z realizacją celów badań. W związku z wielowątkowością badania wyodrębniono w nim cztery części składowe, z których pierwsza (1) mająca kluczowe znaczenie jest oparta na dwóch rodzajach badań empirycznych prowadzonych w terenie, tj. na obszarach wiejskich i w miastach, a kolejne trzy mają charakter komplementarny (2) lub są kontynuacją analiz i wnioskowania zapoczątkowanego badaniami empirycznymi, wykorzystując też inne źródła wiedzy (3 i 4). Te cztery wymienione części zgodne z wyszczególnionymi przez Zlecającego celami szczegółowymi to: 1) Analiza kształtowania się zjawiska migracji zarobkowych w latach 2008 2010 w województwie opolskim. 2) Zagraniczna migracja zarobkowa i jej skutki dla sfery fiskalnej a zwłaszcza kształtowania się wpływów do budżetów jednostek samorządu terytorialnego. 3) Prognoza trendów w odniesieniu do zjawiska migracji zarobkowych w województwie opolskim oraz ich wpływu na opolski rynek pracy. 4) Rekomendacje w odniesieniu do zjawiska migracji zarobkowych i ich wpływu na sytuację społeczno-gospodarczą regionu oraz sferę fiskalną samorządów terytorialnych. 13 2. Metodyka badań Do realizacji celów badań posłużyły zarówno badania empiryczne, realizowane w terenie, będące podstawą do realizacji pierwszego i najważniejszego celu cząstkowego, jak i inne źródła danych takie, jak: dane i wiedza pochodzące z wcześniej przeprowadzonych badań nad zjawiskiem migracji i opracowanych na ich podstawie raportów badawczych, wiedza ekspercka autora, w tym pochodząca z innych niż ww. prowadzonych przez niego badań i opracowywanych publikacji, dane makroekonomiczne, dane statystyczne oraz dane WUP, dokumenty i opracowania strategiczne. Opis metod badawczych służących realizacji wyszczególnionych celów/części składowych badania zamieszczono poniżej. I. Cele, zakres i metodyka przeprowadzonych badań

2.1. analiza kształtowania się zjawiska migracji zarobkowych w latach 2008 2010 w województwie opolskim 14 Romuald Jończy 2.1.1. Badania na obszarach wiejskich W zakresie badań na obszarach wiejskich przeprowadzono badania terenowe typu ilościowego identyczne pod względem metody i częściowo próby badawczej z badaniami przeprowadzonymi przed dwoma i przed czterema laty 3. Wypracowana przez autora już w 2001 roku metoda badawcza pozwala w tym zakresie na wyjątkowo dokładne (jak na badania migracyjne) i umożliwiające porównania z poprzednimi okresami ustalenia, dlatego też niecelowe wydawało się przeprowadzanie badań w inny sposób. W zakresie tych badań dokonano analogicznie jak we wcześniej prowadzonych badaniach ustaleń, co do formy i miejsca (kraj/zagranica) zatrudnienia ludności z uwzględnieniem jej wieku, płci i obywatelstwa. Osoby stanowiące próbę badawczą przyporządkowano do odpowiednich (wyszczególnionych w kwestionariuszu wywiadu) dziesięciu grup-form zatrudnienia w kraju i za granicą takich samych, jakie zastosowano we wcześniejszych badaniach. Pozwoliło to z jednej strony na uzyskanie dokładnych danych na temat aktualnego stanu w zakresie udziałów i liczebności wyszczególnionych form zatrudnienia w kraju i za granicą, z drugiej zaś umożliwiło szczegółową analizę zmian, jakie się dokonały w okresie ostatnich dwóch i ostatnich czterech lat. Początkowo planowano w tym celu wykorzystać jako próbę badawczą populację identyczną jak w badaniach porównawczych dotyczących lat 2008 i 2006 4. Porównywaną próbę badawczą w tych badaniach stanowiła ludność 16 wybranych i analizowanych w latach 2006 i 2008 miejscowości odpowiadająca swoimi cechami (pochodzenie/obywatelstwo ludności, płeć, wiek) całej populacji ludności wiejskiej województwa opolskiego. Miejscowości te to: Brzeziny, Brzęczkowice, Dzierżkowice, Głuszyna, Grabin, Idzikowice, Ligota Prószkowska, Łaziska, Łukowice Brzeskie, Narok, Pilszcz, Prądy, Staniszcze Wielkie, Wilemowice, Źlinice i Żużela. W związku z krótkim czasokresem przeznaczonym na badania wystąpiły jednak trudności z przeprowadzeniem ankiet w dwóch spośród wymienionych miejscowości. Początkowo rozważano możliwość zastąpienia ich innymi miejscowościami o podobnych cechach, to jednak implikowałoby brak możliwości porównań z wynikami wcześniejszych badań prowadzonych w latach 2006 i 2008. W rezultacie zdecydowano, że z próby 16 wsi wyłączy się, oprócz dwóch problemowych, jeszcze jedną miejscowość tak, aby populacja pozostałych 13 miejscowości odpowiadała pod względem kluczowych cech (wiek, płeć, obywatelstwo) wcze- 3 Chodzi o wyniki badań zawarte w pracach R. Jończy, Migracje zagraniczne z obszarów wiejskich województwa opolskiego po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wybrane aspekty ekonomiczne i demograficzne, Opole Wrocław 2010 oraz R. Jończy (red.), D. Rokita, Migracje zagraniczne i zatrudnienie na obszarach wiejskich województwa opolskiego w kontekście światowego spowolnienia gospodarczego. Stan i tendencje, Opole 2009. 4 Ibidem.

śniejszej próbie składającej się z 16 miejscowości 5. Konsekwencją tej decyzji było również wyłączenie populacji tych trzech miejscowości z baz danych dotyczących 2008 roku tak, aby w analizie zmian w latach 2008 2010 porównywać te same grupy (zawierające każdorazowo populację trzynastu tych samych miejscowości). Próbę stanowili, podobnie jak we wcześniejszych badaniach, wszyscy mieszkańcy wybranych miejscowości, w stosunku do których, przy pomocy osób autorytetów (znających wszystkich mieszkańców miejscowości), dokonywano ustaleń w zakresie cech wyszczególnionych w kwestionariuszu wywiadu (zob. aneks). W praktyce same wywiady kwestionariuszowe w poszczególnych miejscowościach przebiegały w sprawdzony już w poprzednich badaniach sposób. Przy pomocy lokalnych autorytetów najpierw dokonano weryfikacji liczby zameldowanych, ustalając rzeczywistych mieszkańców miejscowości, tworząc lub weryfikując ich spis. Ustalając faktycznych mieszkańców miejscowości (łącznie z pracującymi za granicą), wyodrębniono osoby nie będące już mieszkańcami miejscowości, które wyjechały na stałe, najczęściej za granicę, czyli stanowiące emigrację zawieszoną (nierejestrowaną emigrację stałą). Później dokonywano szczegółowych ustaleń w odniesieniu do mieszkających w danej miejscowości osób, kwalifikując każdą z nich do wyodrębnionej w kwestionariuszu badawczym grupy wieku, płci, obywatelstwa i do formy zatrudnienia w 2010 roku. Podobnie jak we wcześniejszych badaniach wyodrębniono dziesięć form zatrudnienia: 1) pracujący stale i wyłącznie w Polsce; 2) pracujący stale i wyłącznie za granicą; 3) pracujący stale w Polsce oraz okresowo za granicą; 4) pracujący okresowo za granicą, niepracujący w Polsce stale; 5) pracujący okresowo wyłącznie w Polsce; 6) uczniowie, słuchacze, studenci (trybu dziennego) pracujący okresowo wyłącznie za granicą; 7) uczniowie, słuchacze, studenci (trybu dziennego) pracujący okresowo za granicą i w Polsce; 8) uczniowie, słuchacze, studenci (trybu dziennego) pracujący okresowo wyłącznie w Polsce; 9) uczniowie, słuchacze, studenci (trybu dziennego) niepracujący; 10) niepracujący (pozostali). Do grupy pierwszej zaliczono wszystkie osoby wykonujące w 2010 roku pracę stałą (ciągłą) w Polsce, a nie podejmujące w żadnej formie pracy za granicą. Do grupy tej za- 5 Było to konieczne, ponieważ dwie miejscowości: Pilszcz i Dzierżkowice, w których (ze względu na nieobecność osób autorytetów wcześniej pomagających w badaniach) wystąpiły problemy z przeprowadzeniem badań, wyróżniały się m.in. dużymi udziałami ludności nieposiadającej pochodzenia niemieckiego. Wyłączenie z próby trzeciej miejscowości Ligoty Prószkowskiej zamieszkałej w większości przez autochtonów sprawiło, że populacja pozostałych 13 wsi przyjęła prawie identyczny rozkład cech, jak wcześniejsze 16. I. Cele, zakres i metodyka przeprowadzonych badań 15

16 Romuald Jończy liczono również osoby prowadzące działalność gospodarczą lub gospodarstwa rolne oraz pracujące w tych gospodarstwach. Do drugiej grupy zaliczono osoby pracujące w sposób trwały i ciągły za granicą, jednocześnie niekorzystające z pracy w Polsce. Do trzeciej grupy zaliczono osoby stale zatrudnione w Polsce, a korzystające za granicą z pracy okresowej. Są to zarówno osoby pracujące za granicą w okresie urlopów, jak i osoby prowadzące działalność gospodarczą lub gospodarstwa rolne (lub w sposób ciągły w gospodarstwach rolnych pracujące) a dorabiające okresowo za granicą. Do czwartej grupy zaliczono osoby pracujące za granicą, ale niekorzystające z tej pracy w sposób ciągły, ale jedynie okresowy i jednocześnie niezatrudnione stale w Polsce. W praktyce są to najczęściej osoby w wieku produkcyjnym, które pobierały w Polsce emerytury lub renty, jak również niepracujące w Polsce stale kobiety i osoby pracujące okresowo w Polsce zarejestrowane jako bezrobotne. Piątą grupę stanowiły osoby pracujące wyłącznie okresowo w Polsce. Były to głównie osoby starsze pobierające w Polsce emerytury i dorabiające okresowym zatrudnieniem, głównie w budownictwie, usługach i rolnictwie. Kolejne cztery grupy stanowili studenci, słuchacze i uczniowie kontynuujący naukę w trybie dziennym i korzystający w zróżnicowany sposób z możliwości zatrudnienia. Wyodrębniono wśród nich osoby pracujące wyłącznie za granicą (głównie w czasie wakacji), pracujące wyłącznie w kraju (raczej w czasie roku szkolnego/akademickiego), pracujące zarówno w kraju, jak i za granicą oraz niepodejmujące pracy w ogóle. Z natury rzeczy osoby zaliczane do tych czterech grup zatrudnienia pochodzą w większości z najmłodszej grupy wieku produkcyjnego (18 25 lat). Ostatnią wyodrębnioną grupę stanowiły pozostałe osoby niepracujące, tzn. wszystkie niepracujące w wieku produkcyjnym poza uczącymi się w trybie dziennym. We wszystkich dziesięciu grupach zatrudnienia uwzględniono podział ze względu na wiek (18 25 lat, 26 35 lat, 36 45 lat, 46 55 lat, 56 64 lat, w tym kobiety 56 59 lat) i płeć. Przyporządkowania do grup wieku i form zatrudnienia dokonano w odniesieniu do 2010 roku lub w przypadku podejmujących pracę stałą w odniesieniu do momentu badania. Oznacza to, że na przykład osoba, która do czerwca 2010 roku studiowała i nie pracowała, a od września podjęła pracę stałą w Polsce, będzie klasyfikowana jako pracująca stale w Polsce. Z kolei osoba, która pracowała do czerwca 2010 roku, a potem przeszła na emeryturę i przestała pracować była klasyfikowana jako niepracująca. Przeprowadzenie badania w opisywany sposób pozwoliło na osiągnięcie celu badania, jakim było ustalenie zarówno skali i struktury zagranicznej migracji zarobkowej i zatrudnienia w Polsce, jak również uzyskanie wiedzy co do zmian w zakresie skali oraz struktury migracji i zatrudnienia na obszarach wiejskich w okresie 2008 2010. Dzięki odpowiedniemu doborowi próby uzyskano wyniki, z których wnioski dotyczyły za-

równo całej populacji ludności wiejskiej w województwie, jak i osobno populacji wiejskiej ludności autochtonicznej i wiejskiej ludności nieautochtonicznej 6. 2.1.2. Wstępne badania terenowe dotyczące skali migracji w miastach Badania dotyczące miast z uwagi na brak wiedzy dotyczącej skali i struktury migracji, a jednocześnie ograniczony czas skupiono na wstępnych ustaleniach dotyczących udziałów zatrudnionych za granicą w wybranych miejscowo grupach gospodarstw domowych/rodzin w wybranych sześciu miastach województwa, różniących się takimi cechami jak: wielkość, udziały ludności autochtonicznej, czy sytuacja na rynku pracy (stopa bezrobocia) 7. Jako próbę potraktowano członków gospodarstw domowych (rodziny/domowników), uczniów jednego rocznika ostatniej klasy gimnazjum w wybranych miastach. Badanie miało formę ankietową, w czasie którego uczniowie udzielali m.in. odpowiedzi na kluczowe dla celów badań pytania: a) liczby osób w wieku produkcyjnym w gospodarstwie domowym, do którego przynależą, b) liczby osób z tego gospodarstwa domowego podejmujących pracę w kraju lub /i za granicą w minionym roku. Badanych pytano również o inne kwestie, m.in. zamiary dotyczące zatrudnienia i zamieszkania w przyszłości. Ankieta zawierała metryczkę uwzględniającą m.in. obywatelstwo badanego oraz jego miejsce zamieszkania. Badania przeprowadzono w sześciu miastach. Ze względu na całkowity brak wiedzy na temat emigracji zarobkowej z miast, a jednocześnie świadomość prawdopodobnie dużych rozbieżności w nasileniu emigracji (w związku z różną sytuacją na rynku pracy oraz na przykład różnymi udziałami chętniej migrującej ludności autochtonicznej), do badań wybrano miasta znacznie różniące się kluczowymi dla migracji cechami: Strzelce Opolskie, Brzeg, Krapkowice, Korfantów, Paczków i Gogolin. W przypadku mniejszych miast badaniom poddano cały jeden rocznik uczniów (wszystkie klasy w danym mieście). W przypadku miast większych badano kilka wybranych klas. Tak przeprowadzone badanie pozwoliło na wstępne szacunki co do skali migracji, choć nie ma ono w sensie statystycznym charakteru reprezentatywnego w stosunku do całej ludności zamieszkującej miasta województwa. Jednym z jego mankamentów 6 Wszelkie prowadzone wcześniej badania wskazywały na konieczność takiego rozróżnienia, gdyż obie te grupy obywatelstwa różnią się istotnie zarówno pod względem skali poszczególnych form migracji, jak i w zakresie lokacji i redystrybucji dochodów, aktywności gospodarczej i w szeregu innych zestawień. 7 Dane dotyczące liczby zameldowanych oraz udziałów bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w badanych miastach Opolszczyzny na koniec 2009 r. (według Banku Danych Lokalnych): Strzelce Opolskie 32 939 zameldowanych (stopa bezrobocia 5,6), Brzeg 37 704 zameldowanych (stopa bezrobocia 9,1), Krapkowice 24 148 zameldowanych (stopa bezrobocia 6,7), Korfantów 9 767 zameldowanych (stopa bezrobocia 8), Paczków 13 654 zameldowanych (stopa bezrobocia 10,3), Gogolin 11 911 zameldowanych (stopa bezrobocia 7,4). I. Cele, zakres i metodyka przeprowadzonych badań 17

18 był fakt, że badana populacja osób w wieku produkcyjnym nie odzwierciedlała pod względem struktury wiekowej całej populacji ludności miast w wieku produkcyjnym, gdyż w rodzinach gimnazjalistów dominują dwie grupy wieku osoby w wieku 10 20 lat (stanowiące rodzeństwo badanych) oraz osoby w wieku 35 50 lat (rodzice badanych). Ten mankament przy późniejszym szacowaniu migracji zminimalizowano, wykorzystując uzyskaną we wcześniejszych badaniach wiedzę na temat zróżnicowań w zatrudnieniu za granicą występujących w poszczególnych grupach wieku 8. Próbowano również zniwelować kilka innych mankamentów badania, m.in. poprzez odrębne szacowanie skali migracji ludności autochtonicznej i nieautochtonicznej. Badanie to posłużyło do wstępnego, szacunkowego określenia skali migracji. Spełniło ono rolę rozpoznawczego pilotażu w stosunku do skali migracji z miast i wskazało na konieczność dokładniejszych i bardziej reprezentatywnych badań. 2.2. Skutki zagranicznej migracji zarobkowej dla sfery fiskalnej Romuald Jończy Realizacja części badań dotyczącej skutków migracji zarobkowej dla sfery fiskalnej objęła kilka elementów: a) Szacunek transferu dochodów z migracji do województwa. b) Sposób redystrybucji migracyjnych zarobków w Polsce wraz z szacunkiem kwot przeznaczanych na poszczególne grupy wydatków w Polsce. c) Próbę szacunku kwot podatków pośrednich wpływających do budżetu państwa z tytułu migracji zarobkowej mieszkańców województwa. d) Próbę szacunku ubytków we wpływach do budżetów samorządów terytorial- nych w województwie powodowanych faktem, że pracujący za granicą nie pracują w kraju i nie płacą w nim podatku dochodowego. e) Próbę porównania wywoływanych migracją fiskalnych strat i zysków z resztą (ogółem) kraju. W obliczeniach dotyczących zwłaszcza kwestii zawartych w pkt. a i b wykorzystano dane pochodzące z dotychczasowych badań autora, dotyczących redystrybucji uzyskiwanych za granicą dochodów 9, wsparte ustaleniami ilościowymi dotyczącymi skali migracji z badań ilościowych omówionych w punkcie 1. W kolejnych etapach wykorzystano też dostępne dane statystyczne i urzędowe. Ze względu na brak szeregu danych koniecznych do analizy, dotyczących na przykład stawek VAT płaconych (średnio) przez migrujących czy też danych z innych województw, prowadzone szacunki i obliczenia odbywały się przy przyjęciu szeregu założeń i uproszczeń. Dostępność danych i stan wiedzy na temat badanego problemu pozwala zaledwie na wskazanie rodzaju (rzędu) strat ponoszonych przez samorządy województwa w bilansie migracyjnym, nie pozwala natomiast na precyzyjniejsze księgowe ich wyliczenie. 8 Zob. Rozdział III. 9 Dane te pochodzą z badań dotyczących 2008 roku, zawartych w pracy R. Jończy, Migracje zagraniczne z obszarów, op.cit.

2.3. prognoza trendów w odniesieniu do zjawiska migracji zarobkowych w województwie opolskim oraz ich wpływ na opolski rynek pracy Część prognostyczną oparto na wiedzy na temat migracji zebranej w toku przeprowadzonych badań, zwłaszcza na obszarach wiejskich, pozwalających wraz z wcześniejszymi badaniami na ustalenie trendów migracyjnych i zachodzących zmian. W części tej wykorzystano również dane makroekonomiczne, demograficzne i regionalne. Tę część badań poświęcono kilku obszarom analiz. Po pierwsze ustalono tendencje zmian w zatrudnieniu w kraju i za granicą zaobserwowane przy porównaniu wyników badań dotyczących skali i struktury migracji w okresie 2008 2010, a częściowo również w innych okresach. Porównanie to wskazało, w jakich grupach ludności (wieku, płci i obywatelstwa) nastąpiły zmiany w zakresie poszczególnych form zatrudnienia w kraju i za granicą oraz jakiej wielkości są to zmiany. Po drugie, przeanalizowano zmiany w charakterze migracji, zaszłe w ostatnich latach i ogólnie zmiany w sytuacji wyjeżdżających wiążące się z przemianami w zakresie wykształcenia i aspiracji oraz sytuacji na rynku pracy. Analizę skupiono zwłaszcza na zmianach opłacalności migracji oraz na rosnących niedopasowaniach strukturalnych na rynku pracy, wyrażających się m.in. nadprodukcją osób z wyższym wykształceniem oraz trudną sytuacją absolwentów i niektórych grup społecznych na rynku pracy. Poddano również analizie wpływ kryzysu makroekonomicznego na proces migracji oraz wpływ samej migracji na kryzys, tworzące nowe szczególne uwarunkowania rozwojowe dla województwa. 19 2.4. rekomendacje działań w odniesieniu do zjawiska migracji zarobkowych i ich wpływ na sytuację społeczno-gospodarczą regionu oraz sferę fiskalną samorządów terytorialnych Część rekomendacyjną sporządzono w oparciu o wyniki przeprowadzonych badań oraz dostępną wiedzę ekspercką autora. W części tej podsumowano wyniki przeprowadzonych badań, zestawiono główne tendencje, zależności i zagrożenia oraz dokonano rekomendacji działań ze strony samorządów i innych instytucji. Część tę przygotowano pod kątem możliwości wykorzystania w procesie przygotowania nowej strategii rozwoju województwa opolskiego, zwłaszcza w części diagnostycznej i określaniu problemów rozwoju regionu oraz wytyczaniu dalszych jego kierunków i priorytetów w polityce regionalnej. 3. Czasokres, harmonogram i przebieg badania Krótki czas na przeprowadzenie badań i ich wielowątkowość wymagały przyspieszonego i wyjątkowo sprawnego przeprowadzenia prac empirycznych i analitycznych. Biorąc pod uwagę, że normalny czas przeprowadzenia samych badań typu ilościowego wynosi od 6 do 10 miesięcy (tyle trwały poprzednio realizowane analogiczne badania na obszarach wiejskich), autor skorzystał z pomocy innych osób, głównie współ- I. Cele, zakres i metodyka przeprowadzonych badań

20 pracowników z Katedry Ekonomii i Gospodarowania Środowiskiem Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu oraz z Katedry Ekonomii Rozwoju i Polityki Ekonomicznej Politechniki Opolskiej. Dotyczyło to prac terenowych związanych z ankietyzacją na obszarach wiejskich i w miastach, jak również z tworzeniem bazy danych oraz opracowaniem wersji elektronicznej wyników badań. W badaniach pomogły głównie osoby, które brały już udział w podobnych badaniach i pracach w przeszłości. Badania na obszarach wiejskich pomogli przeprowadzić: Wioletta Belska, Wiesław Diduch, Justyna Gawlica, Agnieszka Kacuba-Steckert, Dagmara Kondzioła, Krzysztof Kudła, Sabina Kubiciel-Lodzińska, Sylwia Swaczyna, Izabela Szmyd, Karolina Tomiczek Kudła, Anna Urbańczyk. W badaniach w miastach udział wzięli: Karolina Damasiewicz, Joanna Hasse, Andrzej Majewski, Adrian Pałucki, Karolina Rosińska oraz Izabela Ziółkowska. Szczególną rolę przy powstawaniu pracy odegrała Diana Rokita-Poskart. Wykonała ona większość prac obliczeniowych, związanych z nimi zestawień tabelarycznych i wykresów oraz znaczną część prac analitycznych. Wspólnie z Dianą Rokitą-Poskart przygotowane zostały rozdziały: drugi, trzeci, czwarty i siódmy. Ona również opracowała rozdział ósmy 10. Przyjęty harmonogram pracy nad projektem składał się z sześciu etapów wyszczególnionych poniżej. Harmonogram badań Etapy badań Zebranie zastanej wiedzy oraz przygotowanie szczegółowej metodologii całości badania i poszczególnych jego części w szczególności zaś przygotowanie metodyki badań terenowych, dobór prób badawczych i opracowanie kwestionariuszy badawczych. Sprawdzenie możliwości przeprowadzenia badań w zamierzonych miejscach ich prowadzenia. Przygotowanie raportu metodologicznego 2 tygodnie Czas badań (tygodnie) 1 2 Badania terenowe na obszarach wiejskich oraz badania terenowe w miastach 3 tygodnie 3 5 Stworzenie bazy danych, analiza płaszczyznowa wg cech i zjawisk, przygotowywanie zestawień tabelarycznych wykresów itd. 2 tygodnie Analiza uzyskanych danych empirycznych oraz danych makroekonomicznych, mezoekonomicznych (regionalnych), demograficznych oraz ustalenie trendów w zakresie migracji i rynku pracy. Dokonanie szacunków w zakresie regionalnego (samorządowego) bilansu migracyjnego w sferze fiskalnej tj. zysków i strat 2 tygodnie 6 7 8 9 Przygotowanie projektu raportu z badań wraz z częścią rekomendacyjną 3 tygodnie 10 12 Romuald Jończy Poprawki i opracowanie ostatecznej wersji raportu 1 tydzień 13 10 Korzystanie z pomocy innych osób nie zmienia faktu odpowiedzialności autora zarówno za całość opracowania, jak i za każdy jego element.

Wyznaczone w harmonogramie etapy badawcze i czas ich trwania miały jedynie charakter umowny. W praktyce krótki trzynastotygodniowy czasokres badań wymagał nie tylko równoległego prowadzenia poszczególnych badań cząstkowych (np. na obszarach wiejskich i w miastach) i dotyczących ich analiz, ale i wydłużenia czasu trwania etapów empirycznych wyszczególnionych w harmonogramie. Dlatego też poszczególne etapy badań trwały dłużej i nakładały się w zakresie, który dopuszczał zazębiający się proces badawczy. Nie wydłużyło to jednak czasu przewidzianego na całe badanie. Tak na przykład tworzenie bazy danych rozpoczęto już wraz z rozpoczęciem badań w terenie, a zestawienia i obliczenia tworzono jeszcze w fazie powstawania raportu, bo wyniki badań wskazały na celowość dokonania dodatkowych obliczeń i zestawień w innych niż pierwotnie zamierzono płaszczyznach. W zakresie niektórych sfer badań, gdzie ustalenia odbiegały od hipotez (dotyczy to zwłaszcza dużej skali migracji z miast), zdecydowano się też na poszukiwanie dodatkowych źródeł informacji pozwalających lepiej zinterpretować uzyskane wyniki oraz zaobserwowane stany i tendencje. 21 I. Cele, zakres i metodyka przeprowadzonych badań

Rozdział II ZagranicznE migracje zarobkowe z województwa opolskiego w świetle przeprowadzonych badań Romuald Jończy, Diana Rokita-Poskart 23 1. sytuacja demograficzna i zatrudnienie w układzie kraj/zagranica w badanych miejscowościach na obszarach wiejskich 1.1. sytuacja demograficzna w badanych miejscowościach oraz nierejestrowana emigracja stała 1.1.1. Dane meldunkowe a rzeczywista mieszkańców Prezentację wyników badań przeprowadzonych na obszarach wiejskich w 13 wybranych miejscowościach rozpocząć można od prezentacji wspomnianych już rozbieżności pomiędzy liczbą osób zameldowanych w badanych miejscowościach a faktyczną liczbą mieszkańców, którą ustalono w trakcie badania. Rozbieżności te związane są z występowaniem nierejestrowanej emigracji stałej (emigracji zawieszonej) 1. Dane dotyczące danych meldunkowych oraz faktycznej ustalonej w toku badań liczby mieszkańców w badanych miejscowościach zawiera tabela 1., w której umieszczono najważniejsze dane odnoszące się do ludności wybranych do badań miejscowości. Jak wynika z tabeli 1. badane 13 miejscowości zamieszkiwać powinno 7 642 osób, jednak faktycznie mieszka w nich 6 289, a więc o 1 353 osób mniej (17,7). Różnicę tę stanowią w znacznej większości osoby, które w przeszłości najczęściej jeszcze w latach osiemdziesiątych wyemigrowały na stałe za granicę, nie dokonując wymeldowania z miejsca stałego pobytu w Polsce. Osoby te, nawet w przypadku jednostek, które już zmarły istnieją nadal w statystykach jako zameldowane. Warto ponadto dodać, że za faktycznie zamieszkałych uznano również takie osoby, które czasowo lub wahadłowo przebywają z różnych powodów poza badanymi miejscowościami, m.in. osoby pracujące za granicą, przebywające i pracujące w ośrodkach 1 Nierejestrowaną emigrację stałą (emigrację zawieszoną) tworzą osoby, które wyjechały z kraju zamieszkania na stałe, nie dokonując z niego wymeldowania.