STRATEGIA ROZWOJU POWIATU HRUBIESZOWSKIEGO NA LATA 2008 2015

Załącznik Nr 1 do uchwały Nr XV/ 136/2008 Rady Powiatu w Hrubieszowie z dnia 27 marca 2008 r. STRATEGIA ROZWOJU POWIATU EGO NA LATA 2008 2015 Hrubieszów, marzec 2008 1

Spis treści 1. Wprowadzenie 2. Diagnoza strategiczna ocena głównych uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych rozwoju powiatu 2.1. Przestrzeń i środowisko 2.2. Sfera społeczna 2.3. Sfera gospodarcza 2.4. Infrastruktura techniczna 2.5. Infrastruktura społeczna 2.6. Analiza SWOT 3. Projekcja przyszłego rozwoju powiatu misja i wizja strategii 4. Cele strategiczne (obszary priorytetowe) 5. Cele operacyjne w ramach poszczególnych priorytetów (opis oraz sposób ich realizacji) 6. Zgodność ze strategicznymi dokumentami 7. Wdrażanie i monitorowanie 8. Źródła finansowania zadań 9. Tryb prac nad Strategią oraz przeprowadzony proces konsultacji społecznych 2

1. Wprowadzenie. Strategia Rozwoju Powiatu Hrubieszowskiego na lata 2008 2015 jest długookresowym dokumentem planistycznym niezbędnym dla planowania zrównoważonego rozwoju (regionalnego) lokalnego w określonej perspektywie czasowej. Stanowi ona podstawowe narzędzie prowadzonej przez samorząd powiatu hrubieszowskiego polityki regionalnej. Przyjęty horyzont czasowy Strategii oraz jej główne założenia bezpośrednio nawiązują do zasad polityki regionalnej państwa i polityki strukturalnej Unii Europejskiej. Strategia stanowić będzie bazowy dokument do opracowywania i wdrożenia na terenie powiatu hrubieszowskiego programów wojewódzkich współfinansowanych ze środków krajowych i funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w dwóch kolejnych okresach programowania (tj. w latach 2007-2013 i 2014-2018). Strategia jest dokumentem o określonej logicznej strukturze. Najważniejszym wyjściowym elementem jest misja rozwoju powiatu, która określa, jaki powinien być kierunek rozwoju powiatu w perspektywie następnych kilkunastu lat i jakie są priorytety samorządu w działaniach na rzecz zaspokajania potrzeb mieszkańców. Następnym poziomem planowania są cele strategiczne, które wynikają bezpośrednio z misji konkretnie definiują kierunki rozwoju powiatu tam określone, jednocześnie pozwalają na zachowanie jasnego podziału strategii grupując poszczególne cele i zadania. Strategiczny program zadań powiatu hrubieszowskiego odzwierciedla strategiczne cele i priorytety ustalone w strategii województwa lubelskiego. Opracowanie strategii daje władzom powiatu instrument obserwacji i kontroli procesów społecznych i gospodarczych oraz możliwość świadomego oddziaływania na to, co dzieje się na terenie powiatu hrubieszowskiego. Strategia umożliwia też stały przegląd mocnych i słabych stron powiatu. 3

2. Diagnoza strategiczna ocena głównych uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych rozwoju powiatu. 2.1. Przestrzeń i Środowisko. Umiejscowienie powiatu w województwie i kraju; Charakterystyka sieci osadniczej; Opis zasobów naturalnych; Opis zasobów kulturowych; Powiat Hrubieszowski położony jest w południowo - wschodniej części Województwa Lubelskiego i ma południkowo wydłużony kształt; od wschodu graniczy z Ukrainą, od południowego - zachodu z Powiatem Tomaszowskim, od zachodu z Powiatem Zamojskim, a od północy z Powiatem Chełmskim. Powiat Hrubieszowski jest najdalej na wschód wysuniętym regionem Polski. Obejmuje tereny położone na pograniczu Wyżyny Lubelskiej i Wołyńskiej oraz Polesia Lubelskiego. Siedzibą powiatu jest miasto Hrubieszów. Wschodnią granicę powiatu stanowi granica państwowa z Ukrainą. Na terenie powiatu znajduje się najdalej na wschód wysunięty punkt w Polsce zakole rzeki Bug w miejscowości Zosin. Granicę powiatu od północnego - wschodu wyznacza rzeka Bug, która stanowi zarazem granicę państwową z Ukrainą. Powiat Hrubieszowski położony jest w odległości: 120 km od Lublina, 300 km od Warszawy, 30 km od Włodzimierza Wołyńskiego /Ukraina/ i 160 km od Lwowa /Ukraina/. Na granicy z Ukrainą zlokalizowane są trzy przejścia graniczne: międzynarodowe Zosin - Ustiług na terenie gminy Horodło; o ruchu uproszczonym Uśmierz - Waręż na terenie gminy Dołhobyczów i przejście kolejowe Hrubieszów - Izov, łączące Śląsk z Ukrainą. Przejście w Zosinie uzyskało od 15 września 2000 r. status przejścia międzynarodowego dla ruchu osobowego. Przez teren Powiatu Hrubieszowskiego przebiega szerokotorowa Linia LHS z możliwością rozbudowy bazy przeładunkowej w Hrubieszowie, łącząca Górny Śląsk z ukraińskim i rosyjskim systemem kolejowym. Powiat Hrubieszowski funkcjonuje od 1 stycznia 1999 roku, wchodząc w skład Województwa Lubelskiego; zajmuje powierzchnię 126 914 ha (powierzchnia ewidencyjna). W skład Powiatu Hrubieszowskiego wchodzi 8 jednostek administracyjnych: gmina miejska Hrubieszów i 7 gmin wiejskich( Dołhobyczów, Horodło, Hrubieszów, Mircze, Trzeszczany, Uchanie i Werbkowice). A. Gmina Hrubieszów złożona jest z 36 sołectw, liczy 259 km 2 i zamieszkuje ją 11 005 osób. Przez rzekę Bug graniczy z Ukrainą. Średnia odległość z terenu gminy do Lublina wynosi około 130 km. Posiada połączenia kolejowe z Warszawą i Wrocławiem. W gminie rozwija się intensywna produkcja rolna, głównie uprawa zbóż, buraków cukrowych, ziemniaków i rzepaku. Należy do regionów o znikomej emisji zanieczyszczeń, ma idealne warunki do rozwijania turystyki i różnych form wypoczynku, w tym wędkarstwa oraz produkcji zdrowej żywności. Ważniejsze zadania inwestycyjne ujęto w rozdziałach IV i VII niniejszego planu. B. Miasto Hrubieszów Hrubieszów (do 1802 r. Rubieszów) to najdalej wysunięte na wschód miasto Polski. Położone jest nad rzeką Huczwą, dopływem Bugu, w odległości 5 km od 4

granicy z Ukrainą. Leży na Wyżynie Zachodnio Wołyńskiej. Zamieszkuje je ok. 18 822 mieszkańców; powierzchnia miasta wynosi ok. 33 km 2. Jest to miasto o bogatej tradycji i kulturze. To obszar przenikania się wpływów trzech kultur: ukraińskiej, polskiej i żydowskiej. Pierwsza wzmianka o Hrubieszowie pochodzi z 1254 r., jako osadzie wśród lasów, posiadającej dwór myśliwski. Rolę stanicy myśliwskiej będzie pełnił jeszcze w czasach jagiellońskich. Zostało to uwieńczone w jego herbie wyobrażającym jelenią głowę, między rogami której umieszczone są dwa krzyże z napisem wokoło a nadanym przez króla Zygmunta Augusta (w poł. XVI w.). Przypuszcza się, że wcześniej istniał tu, na wyspie oblanej wodami Huczwy, ruski gród obronny należący do systemu Grodów Czerwieńskich. W roku 1366 r., wraz z całą Rusią Czerwoną, został ostatecznie przyłączony do Polski. Prawa miejskie magdeburskie Hrubieszów uzyskał w 1400 r. z rąk Władysława Jagiełły. Prawdopodobnie w końcu XIV w. wzniesiono drewniany zamek, będący siedzibą starosty. Duże znaczenie dla miasta miał przywilej wydany przez Kazimierza Jagiellończyka nakazujący zmierzającym z Rusi na Mazowsze, Śląsk i Wielkopolskę wybieranie drogi przez Hrubieszów. Pomyślny rozwój przerwały najazdy Tatarów, którzy w latach 1498-1626 wielokrotnie grabili i niszczyli miasto. W połowie XIX w. był drugim co do wielkości, po Lublinie, miastem guberni lubelskiej. Miasto rozwijało się szybko, w 1909 r. liczyło 15 tys. mieszkańców. Obszary wokół Hrubieszowa to strefa niezurbanizowana - w promieniu około 50 km nie ma ośrodka miejskiego. Najbliższym ośrodkiem miejskim poza granicą kraju jest położony w odległości ok. 30 km Włodzimierz Wołyński. W najbliższym otoczeniu miasta - w jego podmiejskiej strefie znajdują się miejscowości: Dziekanów i Moroczyn od strony północnej, Teptiuków i Gródek na wschodzie, Brodzica i Wolica na południowym zachodzie oraz Obrowiec od strony zachodniej. Najbliższe większe miasta to Chełm i Zamość położone w odległości około 50 km oraz podobne wielkością do Hrubieszowa: Krasnystaw w odległości nieco ponad 60 km i Tomaszów Lubelski nieco poniżej 60 km. Odległość od Lublina wynosi ok. 120 km. W sąsiedztwie Hrubieszowa funkcjonują dwie duże cukrownie: Werbkowice od strony zachodniej, przy trasie do Zamościa i Strzyżów od strony wschodniej przy drodze do przejścia granicznego w Zosinie. Na północ od miasta w odległości kilku kilometrów przebiega południowa granica Strzeleckiego Parku Krajobrazowego rozciągającego się wzdłuż Bugu niemal od Horodła po Dubienkę. Hrubieszów posiada komunikacyjne powiązania drogowe z obszarem kraju poprzez sieć dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych, kolejowe z linią normalnotorową biegnącą przez Zamość oraz przebiegającą równolegle do niej linią szerokotorową tzw. LHS łączącą rejon Katowic (huta) z obszarami Ukrainy. Najważniejsze planowane do realizacji grupy działań, mające się przyczynić do osiągnięcia strategicznych celów miasta Hrubieszowa to: rozbudowa infrastruktury rekreacyjno-turystycznej i wypoczynkowej; rozbudowa bazy sportowej w Hrubieszowie budowa basenu oraz boisk szkolnych; gospodarka przeciwpowodziowa (budowa zbiornika małej retencji) rozbudowa i poprawa infrastruktury technicznej (program budowy wodociągów, kanalizacji sanitarnej, modernizacja oczyszczalni ścieków, modernizacja ujęcia wody, uciepłownienie miasta promocja odtwarzalnych źródeł energii, rozwój infrastruktury drogowej); rewitalizacja substancji mieszkaniowej w mieście; 5

termomodernizacja obiektów użyteczności publicznej; wspieranie małej i średniej przedsiębiorczości; informatyzacja urzędu; budowa budynków socjalnych rozwój przemysłu w oparciu o lokalny potencjał; rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego; rozwój współpracy partnerskiej z innymi społecznościami w kraju i zagranicą; wszechstronny rozwój zasobów ludzkich (poprawa i dostosowanie wykształcenia mieszkańców do rynku pracy, pozyskanie środków na program szkoleń zawodowych dostosowujących do rynku pracy). Do mocnych stron miasta jak i najbliższej okolicy mogących zachęcić potencjalnych inwestorów do lokowania inwestycji na terenie Hrubieszowa możemy zaliczyć: transgraniczne położenie, stwarzające doskonałe warunki dla organizacji przedsięwzięć ukierunkowanych na rynek ukraiński i innych państw; bogate zaplecze zdrowych produktów rolnych, jako bazy dla rozwoju przetwórstwa żywnościowego; LHS (Linia Hutnicza-Szerokotorowa); hala sportowo-widowiskowa(boisko o wymiarach olimpijskich); atrakcyjny teren turystyczny (rzeka Huczwa -blisko rzeka Bug); chłonność rynku ukraińskiego; relatywnie niskie koszty pracy i znaczne rezerwy siły roboczej(duża ilość absolwentów szkół zawodowych), gwarantujące wysoką jakość pracy; dobra baza służby zdrowia; bardzo dobre warunki areosanitarne (niższe od dopuszczalnych stężenie zanieczyszczeń gazowych i pyłowych); bardzo dobre warunki bioklimatyczne (solarne, śnieżne - możliwość uprawiania narciarstwa biegowego); konkurencyjne do innych rejonów kraju ceny towarów, usług, nieruchomości (obiektów, pomieszczeń, gruntów); możliwość pozyskania środków z Unii Europejskiej na rozwój obszarów przygranicznych; sprecyzowana polityka rozwojowa Burmistrza Miasta oferująca inwestorom między innymi atrakcyjnie położone tereny i obiekty przeznaczone na rozwój działalności produkcyjnej i usługowej; inwestorzy lokalizując inwestycje na terenie miasta maja możliwość skorzystania z ulg i preferencji stosowanych na terenie Hrubieszowa (ulgi w podatkach od nieruchomości dla nowopowstających podmiotów gospodarczych - uchwała RM.). C. Gmina Dołhobyczów złożona jest z 26 sołectw, zajmuje obszar 213 km 2 i liczy 6340 mieszkańców. Dołhobyczów leży w odległości 160 km od Lublina i 32 km od Hrubieszowa. Główna gałąź gospodarki gminy to rolnictwo. Na terenie gminy brak zakładów przemysłowych. Zabytki to m.in. pozostałości założenia dworskoparkowego oraz cerkiew murowana w Dołhobyczowie. Gmina atrakcyjna turystycznie liczy na nawiązanie współpracy i zainwestowanie w przedsięwzięcia partnerskie korzystne dla obu stron. Ważniejsze zadania inwestycyjne ujęto w rozdziałach IV i VII niniejszego planu. 6

D. Gmina Horodło leży we wschodniej części wzdłuż granicy z Ukrainą. Powierzchnia gminy zajmuje130,3 km 2 zamieszkuje ją 5 743 osób. Odległość do Lublina - 100 km, od Hrubieszowa 18km. Główna gałąź gospodarki gminy to rolnictwo. Przemysł - Cukrownia Strzyżów. Gmina oczekuje na nawiązanie współpracy w rozwoju produkcji rolnej, przetwórstwa płodów rolnych, ośrodków rekreacji, rozwoju turystyki. Dysponuje wolnymi terenami pod składy i bazy dla eksporterów. Ważniejsze zadania inwestycyjne ujęto w rozdziałach IV i VII niniejszego planu. E. Gmina Mircze zajmuje powierzchnię 235 km 2, a zamieszkują ją 7 917 osoby. Od Lublina oddalona jest o 150 km, od Hrubieszowa o ok. 18 km. Jest to gmina rolnicza, o wielkich możliwościach produkcji roślinnej i zwierzęcej. Atrakcję gminy stanowią duże obszary leśne, zabytki i dolina Bugu. Gmina Mircze oczekuje na propozycje współpracy, głównie w zakresie przetwórstwa rolno-spożywczego i będzie je wspierać poprzez tworzenie dogodnych warunków inwestowania. Zainteresowana jest również współpracą z samorządami krajów Zachodu i Wschodu. Ważniejsze zadania inwestycyjne ujęto w rozdziałach IV i VII niniejszego planu. F. Gmina Trzeszczany położona jest w północno-zachodniej części Powiatu Hrubieszowskiego. Powierzchnia gminy wynosi ponad 90 km 2 liczba mieszkańców 4 712 osoby. Odległość od Lublina wynosi ok. 130 km, od Hrubieszowa - 15km. Gmina Trzeszczany to teren typowo rolniczy. Większość podmiotów gospodarczych w gminie związana jest z rolnictwem i świadczy usługi na rzecz rolnictwa i mieszkańców wsi. Ważniejsze zadania inwestycyjne ujęto w rozdziałach IV i VII niniejszego planu. G. Gmina Uchanie zajmuje powierzchnię 121 km 2. W skład gminy wchodzi 27 sołectw, które zamieszkuje 5 135 mieszkańców. Miejscowość Uchanie oddalona jest od Lublina o 90 km, a od Hrubieszowa o 25 km. Na terenie gminy nie ma większych zakładów przemysłowych, podstawową gałęzią produkcji jest rolnictwo, czemu sprzyjają dobre gleby uprawne. Uchanie w latach 1484-1869 posiadały prawa miejskie. Atrakcyjna turystycznie oczekuje na współpracę. Ważniejsze zadania inwestycyjne ujęto w rozdziałach IV i VII niniejszego planu. H. Gmina Werbkowice znajduje się w odległości około 125 km od Lublina i około 12 km od Hrubieszowa. Zajmuje obszar 187 km 2, zamieszkuje ją 10 303 osób. Gmina Werbkowice jest gminą rolniczą, posiadającą bardzo dobre gleby. Przez teren gminy przebiega odcinek linii kolejowej Zamość - Hrubieszów oraz szerokotorowej LHS, łączącej Polskę z Ukrainą. Atrakcyjna turystycznie. Planowane zbiorniki retencyjne w m. Turkowice i Malice. Ważniejsze zadania inwestycyjne ujęto w rozdziałach IV i VII niniejszego planu. Generalnie inwestycje planowane przez gminy znajdują odzwierciedlenie w gminnych planach zagospodarowania przestrzennego oraz w opracowywanych planach rozwoju lokalnego. W niniejszym opracowaniu znalazły się tylko i wyłącznie te przedsięwzięcia, które swym zasięgiem lub oddziaływaniem wykraczają poza sferę zainteresowań gmin i jako takie są w gestii zainteresowań powiatu i nie tylko. W skład struktury terytorialnej powiatu wchodzi 182 sołectwa i 186 miejscowości. Ludność powiatu liczy 74 495 (dane na dzień 31.12.2003). 7

Powiat Hrubieszowski położony jest na terenie następujących jednostek fizyczno - geograficznych: A. Europy Wschodniej I Wyżyny Ukraińskiej: 1.Wyżyna Wołyńsko Podolska 2.Kotlina Pobuża a) Równina Bełzka 3.Wyżyna Wołyńska a) Grzęda Sokalska b) Kotlina Hrubieszowska c) Grzęda Horodelska II Niżu Wschodniobałtycko Białoruskiego: 1.Polesie a)polesie Wołyńskie - Obniżenie Dubienki B. Europy Zachodniej I Wyżyny Polskiej: 1.Wyżyna Lubelsko Lwowska 2.Wyżyna Lubelska a) Działy Grabowieckie Najniżej położone obszary w Powiecie Hrubieszowskim leżą w dolinie rzeki Bug, stanowiącej jednocześnie lokalna bazę erozyjną. Położenie na styku dwóch wielkich jednostek fizyczno - geograficznych Europy ma swoje odbicie w bogactwie form terenu, klimacie, urozmaiconym składzie florystycznym i faunistycznym a także w bogactwie historyczno - kulturowym. Na terenie Kotliny Hrubieszowskiej występuje cała gama glebowa od bardzo dobrych czarnoziemów (w okolicy miejscowości Czerniczyn Modryń Masłomęcz), rędzin, aż po gleby wytworzone z piasków. Znaczny udział powierzchni posiadają gleby hydrogeniczne, przeważnie węglanowe, co w znacznym stopniu upodabnia Kotlinę Hrubieszowska do Pobuża (Równiny Bełzkiej). Gleby Powiatu Hrubieszowskiego zasadniczo zaliczyć można do bardzo dobrych i dobrych, wyróżniających się pod tym względem w skali kraju. Znajduje się tu największy w Polsce obszar występowania czarnoziemów. Rzeźba terenu w Powiecie Hrubieszowskim to naprzemianległe obszary obniżeń i wzniesień ułożone równoleżnikowo. Z wyjątkiem północnego krańca występują tu krajobrazy wyżynne, z charakterystyczną, urozmaiconą rzeźbą typu lessowego oraz skał węglanowych. W dnach dolin występują wydmy. Na północy powiatu występuje krajobraz równinny. Wody powierzchniowe. Wschodnia część powiatu charakteryzuje się dużo mniejszymi zasobami wodnymi w stosunku do części zachodniej. Sieć rzeczna ma większą gęstość w porównaniu z częścią zachodnią, a wody podziemne występują na mniejszych głębokościach. Mniej jest źródeł i są one mniej wydajne. Większość wód w powiecie odpływa przez system Huczwy i Bugu. Wody powierzchniowe reprezentowane są tu głównie przez rzeki, należące do zlewiska Morza Bałtyckiego, dorzecza Wisły. Największą rzeką jest tu Bug, który jest rzeką graniczną. Cały obszar Powiatu Hrubieszowskiego leży w zlewni Bugu. Sieć rzeczną dorzecza Bugu tworzy rzeka Huczwa z jej dopływami, rzeka Bukowa oraz liczne mniejsze rzeki i potoki, mokradła i rowy melioracyjne. Bug dopływa do Polski na 587,2 km swego biegu, w okolicy wsi Gołębie, 8

gmina Dołhobyczów. Na teren Polski wkracza w pasie wyżyn, w którym po zachodniej stronie rzeki wyróżnia się obniżenie Kotliny Hrubieszowskiej i wzniesienie Grzędy Horodelskiej. Dalej na północ rozciąga się Obniżenie Dubienki, stanowiące przedłużenie Polesia Wołyńskiego. Rzeka nie jest uregulowana, posiada liczne meandry, a wiosną w dolinie rzeki występują rozlewiska związane z roztopami. Dolina zmienia swoją szerokość od około 100 m w odcinkach przełomowych do kilku kilometrów. Średni spadek rzeki wynosi o 0,17. Przepływ Bugu jest kontrolowany w Strzyżowie na 536,6 km biegu (licząc od ujścia). Teren Powiatu Hrubieszowskiego odwadniają rzeki: Warężanka, Bukowa, Huczwa i Wełnianka, należące do sytemu rzecznego Bugu. Huczwa jest pierwszym dużym dopływem Bugu. Górna część dorzecza odwadnia Grzędę Sokalską. Następnie rzeka płynie przez Kotlinę Hrubieszowską; przyjmuje tu lewostronny dopływ Siniochę, płynącą prawie równolegle do północnej krawędzi Grzędy Sokalskiej odprowadzając wodę z rozległych podmokłych obniżeń terenu, pociętych siecią rowów melioracyjnych. W Gozdowie, na 16,9 km biegu Huczwy (od ujścia) znajduje się wodowskaz zamykający zlewnię. W Hrubieszowie Huczwa dzieli się na dwa ramiona obejmujące stare miasto. Lewe ramię jest czynnym korytem, prawe zamieniono na kanał. Dolny odcinek rzeki stanowi granicę między Kotliną Hrubieszowską a Działami Grabowieckimi i Grzędą Horodelską. Z krain tych do Huczwy spływają niewielki cieki. Rzeka w dolnym biegu nie jest uregulowana. Meandruje, wcinając się głęboko w dno doliny. Średni spadek rzeki wynosi 0,86 %. Bukowa ma swój początek na południe od Wereszyna, w pobliżu którego zbiega się kilka strumieni odwadniających północną krawędź Grzędy Sokalskiej. Ich źródła znajdują się na wysokości 220 230 m n. p. m. Bukowa płynie generalnie ku północy przyjmując małe dopływy. Poniżej ujścia największego z nich, Kacapskiego Rowu, skierowuje się ku wschodowi i uchodzi do Bugu w Kosmowie na wysokości bezwzględnej około 178 m n. p. m. Jej odpływ nie jest kontrolowany. Wełnianka. Za początek rzeki przyjmuje się źródło bijące na wysokości około 250 m n. p. m. w miejscowości Rozkoszówka na południe od Uchań. Ciek ten nazywany bywa Uchańką. Rzeka i jej dopływy w górnej części zlewni zbierają wody z obszaru wyżynnego Działów Grabowieckich. Doliny rzeczne wcinają się w podłoże kredowe, zbudowane z odpornych margli i opok. Płaskie dna dolin pocięte są rowami melioracyjnymi. Długość rzeki wynosi około 32 km. Dolna Wełnianka ma średni spadek około 0,7 ; w górnym biegu spadki te są nieco większe ciek spod Pawłówki 1, a spod Uchań 2. Warężanka odwadnia Grzędę Sokalską. Bieg Warężanki składa się z odcinków równoleżnikowych i południkowych. Odcinek równoleżnikowy stanowi typowy przykład dolin Grzędy Sokalskiej o dużej głębokości i stromych zboczach kontrastujących z płaskim, podmokłym dnem. Zbiorniki wodne i wody stojące. Na obszarze Powiatu Hrubieszowskiego występuje kilka naturalnych zbiorników wodnych o niewielkim znaczeniu. Jezioro Kacapka, położone w gminie Horodło, pomiędzy wsiami Łuszczów, Zosin i Janki Górne. Jest to jezioro pochodzenia krasowego. Posiada powierzchnię 10,2 ha i głębokość kilku metrów. Ze względu na położenie, bliskość doliny Bugu, oraz ważną ostoję ptactwa obszar ten z terenami przyległymi podlega ochronie jako użytek ekologiczny. Innym przykładem zagłębień pochodzenia krasowego są zbiorniki wodne w okolicy wsi: Modryń Kolonia, Modryniec, Smoligów, Mircze i innych. 9

W dolinie Bugu znajdują się nieregularne zbiorniki typu starorzeczy o zmiennej powierzchni i wydłużonym kształcie. Niektóre, posiadające niewielkie rozmiary i głębokość zanikają, tworząc obszary podmokłe. Największa ilość obszarów podmokłych występuje w dolinach Bugu i Huczwy. W Powiecie Hrubieszowskim istnieje też znaczna ilość niewielkich zbiorników wodnych pochodzenia antropogenicznego, których głównym celem powstania były walory estetyczne. Ich występowanie pokrywa się najczęściej z rozlokowaniem parków podworskich, a powierzchnia z reguły nie jest duża, rzadko przekraczająca 1 ha. Na niewielkich powierzchniach utworzono także stawy hodowlane tak jak np. na Huczwie i jej dopływach( m.in. w Turkowicach), na bezimiennym cieku pod Wieniawką (gm. Horodło), na Bukowej i jej dopływach oraz szereg innych. Sieć sztucznych zbiorników wodnych uzupełniają sadzawki utworzone w gliniankach oraz niewielkie stawy tworzone w celach estetyczno-rekreacyjnych. Na obszarze Powiatu Hrubieszowskiego wody podziemne w strefie aktywnej wymiany występują w utworach wieku kredowego, trzeciorzędowego i czwartorzędowego. Badany obszar wchodzi w obręb hydrogeologicznego regionu kredy lubelskiej, z głównym poziomem wodonośnym utrzymującym się w osadach górnej kredy, lokalnie również w utworach trzeciorzędowych lub czwartorzędowych. W obszarach dolin i obniżeń oraz równin akumulacyjnych płytko położone zwierciadło wody pierwszego poziomu decyduje o istnieniu mokradeł stałych lub okresowych. Natomiast w terenach międzydolinnych występują wody podziemne, których swobodne zwierciadło nie jest izolowane od powierzchni terenu utworami słabo przepuszczalnymi. Powiat Hrubieszowski charakteryzuje się dość dużym zróżnicowaniem siedlisk. Wykształciły się tu zbiorowiska leśne, wodne, szuwarowe, torfowiskowe, łąkowe i synantropijne. Lasy Lasy zajmują niecałe 13% powierzchni powiatu: to ponad dwukrotnie mniej niż stanowi średnia krajowa ( lesistość kraju wynosi 28,3%). Większy, zwarty obszar lasów mieści się na terenie Strzeleckiego Parku Krajobrazowego. Pozostałe lasy pokrywają przestrzenie na południu i północnym zachodzie od Hrubieszowa (głównie na terenie gminy Mircze). 10

Zał. nr 1: Lesistość powiatu na tle województwa i kraju (w %). Źródło: GUS. Fauna Powiatu Hrubieszowskiego reprezentowana jest głównie przez gatunki środkowoeuropejskie, pospolite w całej Polsce, ale spotkać można również osobliwości. Reprezentowana jest między innymi poprzez: jenota, borsuka, wydrę, kunę leśną, kunę domową, tchórza, łasicę, gronostaja, dzika, łosia, sarnę oraz jelenia. Ostatnio na terenie wszystkich gmin powiatu notuje się wzrastającą liczebność populacji lisa. Charakterystycznym gatunkiem wschodniej Zamojszczyzny jest suseł perełkowany zwierzę z Polskiej czerwonej księgi zwierząt. Jego występowanie stwierdzono na terenach gmin Dołhobyczów, Mircze i Uchanie. Na terenach gmin Uchanie i Dołhobyczów odnotowano również występowanie tchórza stepowego. Zamojszczyzna jest północno zachodnim cyplem występowania tego gatunku. Jego obecność jest osobliwością fauny powiatu i wiąże się ściśle z koloniami susłów. Są one, bowiem składnikiem bazy pokarmowej tchórza stepowego. Na uwagę zasługuje również największa w tym regionie kolonia czapli siwej- Czapliniec w miejscowości Kosmów oraz charakterystycznej dla południowo wschodniej Polski - żołny. Gnieździ się ona w stromych skarpach Bugu w okolicy Zosina, a także w skarpach lessowych koło Cukrowni Strzyżów, w Wieniawce i Łuszkowie. Ostoją fauny wodno błotnej jest również śródpolne jezioro Kacapka koło Zosina. Szczególnie cenna jest tu lęgowa kolonia rybitwy białoskrzydłej. Wiele obszarów w obrębie Powiatu Hrubieszowskiego podlega szczególnej ochronie. Należą do nich: Strzelecki Park Krajobrazowy, Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu, Dołhobyczowski Obszar Chronionego Krajobrazu, rezerwaty przyrody, rezerwaty leśne, faunistyczne i zespoły przyrodniczokrajobrazowe. 11

Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu chroni głównie ekosystemy nieleśne - szuwarowe, łąkowe, wodne doliny Bugu oraz kserotermiczne na zboczach doliny tej rzeki. Dolina Bugu jest cenną ostoją fauny wodno - błotnej, na zboczach kserotermicznych występują bardzo rzadkie gatunki roślin naczyniowych oraz stepowych owadów. Dołhobyczowski Obszar Chronionego Krajobrazu został powołany w celu ochrony wyróżniających się krajobrazowo ekosystemów leśnych, wodnych, łąkowych oraz pól uprawnych charakteryzujących się bogactwem gatunkowym roślin i zwierząt. Obszar ten obejmuje środkową część doliny Huczwy oraz liczne kompleksy leśne położone wokół Mircza. Zbiorowiska leśne wykształciły się tu na różnych rędzinach kredowych, piaskach gliniastych i lessach. Zachowały się tu dąbrowy świetliste z dużym udziałem roślin stepowych w runie i lasy grądowe. Strzelecki Park Krajobrazowy- Lasy Strzeleckie uznawane są za jedno z największych w Europie skupisk ptaków drapieżnych oraz nietoperzy. Ze względu na swoje walory, obszary leśne parku zostały wpisane na listę ostoi ptaków o znaczeniu krajowym, natomiast dolina Bugu to ostoja o znaczeniu europejskim. W Parku występuje również wiele rzadkich roślin takich jak: skalnica ziarenkowata, czosnek kątowaty, brzoza niska, obuwik pospolity, lilia złotogłów, wawrzynek wilcze łyko oraz parzydło leśne. 12

Zał. nr 2: Gospodarka odpadami i obszary chronione Powiatu Hrubieszowskiego. Źródło: GUS. 13

Rezerwaty, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. W miejscowości Ślipcze Bug silnie meandruje, a następnie przebijając się przez kredowe wzniesienia przechodzi w odcinek przełomowy. Strome skarpy pocięte są przez płytkie wąwozy i jary, a malowniczości i dzikości dodaje krajobrazowi porastający zbocza las. Tutaj znajduje się leśny rezerwat przyrody. Na mniej nachylonych zboczach i niewielkich polanach występuje roślinność ciepłolubna, obfitująca przede wszystkim w gatunki stepowe, znajdujące tu dzięki wapiennemu podłożu znakomite warunki rozwoju. Przy drodze Hrubieszów - Czumów, na zboczach otaczających najniższe tarasy Bugu został utworzony użytek ekologiczny, chroniący roślinność stepową. Wśród pokrywającej stoki roślinności występuje tu wiele osobliwości florystycznych Lubelszczyzny takich jak: oset zwisły, starzec polny i wiśnia karłowata. W Gródku na zboczu doliny Bugu mieści się rezerwat roślinny. Silnie nasłoneczniona nadbużańska skarpa w okolicy Gródka jest miejscem, gdzie na podłożu lessowym rozwija się stepowa i ciepłolubna roślinność pochodząca z południowo-wschodniej Europy. Występuje tu wiele rzadkich w naszym kraju roślin, a wśród nich takie jak: wężymord stepowy, żmijowiec czerwony, kosaciec bezlistny czy szczodrzeniec zmienny, który ma tu jedyne w Polsce stanowisko. Dna dolin Huczwy i Bugu są często w okresie wiosenno - letnim zalewane. Duże rozlewiska Bugu występują w rejonie miejscowości Husynne, Gródek i Czumów. Stają się one okresowo siedliskiem licznych gatunków ptaków. Obszar ten sprawia wrażenie falującego morza dzięki terenom pokrytym trawami, które łagodnie kołyszą się na wietrze. W okolicach Horodła utworzono rezerwat "Liski", który wchodzi w skład Strzeleckiego Parku Krajobrazowego. Szczególnej ochronie poddane zostały tu: starodrzew dębowy, sosna matczańska i runo leśne. Na terenie Strzeleckiego Parku Krajobrazowego znajdują się również rezerwaty leśne: Matcze, Cegielnia, Kłosy. Ich faunę reprezentują: jelenie, sarny, wydry, borsuki, dziki oraz lisy i zające. W lasach występują wiewiórki, na mokradłach stada dzikich kaczek oraz bociany. Na zachód od Strzeleckiego Parku Krajobrazowego, w miejscowości Gliniska w gminie Uchanie, na znacznych wzniesieniach terenu położony jest jeden z nielicznych w Europie rezerwat faunistyczny, w którym występuje miedzy innymi tchórz stepowy, łasica, łaska i kolonia susła perełkowanego. W gminie Dołhobyczów występują dwa rezerwaty faunistyczne: Myców i Chochołów. Są to miejsca występowania susła perełkowanego. Pomiędzy miejscowościami Zosin, Janki Górne i Łuszków, nad Bugiem, znajduje się użytek ekologiczny "Kacapka" z małym naturalnym jeziorkiem na śródpolnym obniżeniu terenu. Na zmieniającej się w zależności od pory roku powierzchni pokrytego trzcinami jeziora spotkać można ciekawe gatunki ptactwa wodnego. Miejsce to jest jednym z pięciu legowisk rybitwy białoskrzydlatej w Polsce. Ochronie podlega również unikatowa roślinność stepowa oraz różne gatunki zwierząt m.in. bobry, łosie, żołna. Żołnę można oglądać również w Wieniawce obok Horodła. Teren ten zalicza się do zespołu przyrodniczo - krajobrazowego. Można tu podziwiać kolorowo upierzone ptaki, przybysze ze strefy podzwrotnikowej, które w norkach w skarpach lessowych zakładają gniazda w okresie letnim. W Kosmowie, w miejscowym lasku, na granicy z miejscowością Cichobórz, czaple siwe założyły tzw. czapliniec. Jest tutaj skupisko blisko 80 gniazd tych ptaków. 14

Od Husynnego w gminie Hrubieszów, Strzyżowa, aż po Matcze w gminie Horodło, wzdłuż Doliny Bugu ciągnie się, unikatowy w skali kraju, szlak bocianich gniazd. Drzewa pomnikowe. Na terenie powiatu znajduje się duża ilość ponad stuletnich drzew pomnikowych. Ich większe skupiska, rosną najczęściej na terenie podworskich parków: w Werbkowicach, Uchaniach, Dołhobyczowie, Strzyżowie, Moroczynie i Stefankowicach. W Hrubieszowie rośnie kilkanaście drzew zaliczanych do pomników przyrody, są to głównie wyniosłe jesiony przy dworku Du Chateau i wokół kościoła św. Stanisława Kostki oraz dąb szypułkowy w parku miejskim. W miejscowości Turkowice na terenie Zespołu Szkół rośnie zespół kilkusetletnich dębów i lip. Opis zasobów kulturowych. Zamieszkała od tysiącleci ziemia hrubieszowska ma przebogatą historię, która pozostawiła po sobie wiele pamiątek prehistorycznych w postaci kurhanów, grodzisk i cmentarzysk oraz nieco nam bliższych w postaci zabytkowych budowli, nierzadko architektonicznych pereł. Kresowe położenie ziemi hrubieszowskiej sprawiło, że na terenie Powiatu Hrubieszowskiego od wieków także krzyżowały się wpływy wielu narodów i religii, co sprawia, że omawiany obszar od czasów prehistorycznych po dzień dzisiejszy jest strefą wzajemnego przenikania się kultur. Wpływy polskie, ruskie, litewskie, tatarskie i żydowskie, a tym samym wpływy katolickie, prawosławne, judaistyczne i muzułmańskie stworzyły bogaty i niepowtarzalny klimat kulturowego pogranicza. Katolickie kościoły sąsiadują tu z prawosławnymi cerkwiami, żydowskie macewy z unickimi nagrobkami. Splątanie się kultur pogranicza jest widoczne tu na każdym niemal kroku. Zabytki świeckie w regionie reprezentują przede wszystkim pałace i dwory siedziby rodów władających w swoim czasie znacznymi dobrami. Na uwagę zasługują zespoły podworskie i okalające je parki z przełomu XIX i XX wieku. Teren powiatu usiany jest również licznymi zabytkami sakralnymi, wśród których znamienne dla hrubieszowskiego krajobrazu są cerkwie greckokatolickie i unickie oraz kościoły, XIX-wieczne kapliczki drewniane, zespoły poklasztorne i przydrożne krzyże. Ten zakątek Polski został ciężko doświadczony przez historię. Świadczy o tym stan zabytków, świadczą o tym groby jak i liczne pomniki pamięci. Są to głównie pomniki i tablice walki i męczeństwa na miejscowych cmentarzach oraz reprezentacyjnych miejscach w miejscowościach i kościołach, upamiętniające powstańców styczniowych, żołnierzy WP z lat 1918-1920 r., poległych na hrubieszowskiej ziemi w walce ze strzelcami siczowymi i konnicą Budionnego; żołnierzy Września 1939 r. zabitych przez hitlerowców lub zamordowanych przez Armię Czerwoną; partyzantów poległych w walce z Niemcami i UPA, a także ludność cywilną - ofiary mordów hitlerowskich i nacjonalistycznych szaleńców z UPA z lat 1939-1945 oraz powojennej partyzantki antykomunistycznej. 15

Zał. nr 3: Wykaz zabytków na terenie Powiatu Hrubieszowskiego. Białowody Dworek z otaczającym parkiem z 1894r. Chłopiatyn Dawna cerkiew filialna grecko-katolicka, ob. kościół filialny rzym.- kat. p.w. Ducha Św. Wzniesiona 1863-4 Cichobórz Cmentarz wojenny z I wojny światowej Czumów Dąbrowa Dłużniów Dołhobyczów Dziekanów Gołębie Gozdów Gródek Horodło Hrebenne Hrubieszów Pałac z otaczającymi pozostałościami parku Park i trzy budynki gospodarcze Kościół filialny p.w. Podniesienia Krzyża Św.(d. cerkiew gr.-kat.), cmentarz przykościelny z drzewostanem Zespół pałacowy: pałac, dwie oficyny, spichlerz, pawilon, d. rządcówka, park, trzy aleje dojazdowe. Powstał w latach 1836-1900. Cerkiew prawosławna z cmentarzem cerkiewnym Kościół paraf. rzym.-kat. p.w. MB Częstochowskiej (neogotycki) wraz z wyposażeniem wnętrza, cmentarz kościelny z drzewostanem i figurą Matki Boskiej, mur ogrodzeniowy. Wzniesiony 1911-14 Kaplica grobowa Grotthusów na terenie cmentarza grzebalnego. Wzniesiona ok. poł. XIX w. Dawna rządcówka Fundacji Staszicowskiej Zabudowania Dawnej Fundacji Staszicowskiej. Wzniesione ok. 1816. Dawna Kuźnia (w zabudowaniach d. Fundacji Staszicowskiej Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego). Klasycystyczna. Pałacyk, pozostałości parku, dwie bramy wjazdowe, Grodzisko Stanowisko archeologiczne nr 6 (d.1d) -osada kultury czernichowskiej. Wielokulturowa osada i cmentarzysko na stanowisku archeologicznym 1C Grodzisko na stanowisku la tzw. "Zamczysko". Utożsamiane z grodem Wołyń wchodzącym w skład Grodów Czerwieńskich. Wczesnośredniowieczne, lokowane na wcześniejszym zwartym osadnictwie z w. VIII-IX. Kościół parafialny, podominikański p.w. MB Różańcowej i św. Jacka, z wyposażeniem w zabytki ruchome, dzwonnica, otaczający drzewostan w granicach cmentarza kość., wzgórze na którym usytuowany kościół Kościół i Dawny Klasztor Dominikanów. Konwent ufundowany 1411 przez Aleksandrę, siostrę Jagiełły, żonę Ziemowita. Erekcja kościoła 1425. Dawna cerkiew unicka, ob. kościół filialny p.w. św. Mikołaja. Kościół polsko-katolicki p.w. Zmartwychwstania Pańskiego z 1933r. Plebania przy kościele parafialnym, d. dominikańskim Budynek Urzędu Gminy. Zamczysko tzw. "Wały Jagiellońskie" Zespół dworski: dwór z towarzyszącą zielenią, wzniesiony ok. poł. w. XIX Układ urbanistyczny miasta Hrubieszowa, obejmujący zabudowę wyspy okolonej przez rz. Huczwę wraz z przedmieściem w rejonie ulic Podzamcza i 1 Maja, z historyczną siecią ulic i placów oraz skalą zabudowy, także sylwetkę miasta i konfigurację terenu Dworek z 2 poł XIX w.( klasycystyczny), ul. Czerwonego Krzyża 18a Kościół parafialny pw. MB Nieustającej Pomocy (d. cerkiew prawosławna garnizonowa), cmentarz kościelny na działce, ul. Dwernickiego Dom z 1 poł. XIX w., ul. Kościelna 2b Dworek z 2 poł. XVIII w., ul. Krucza 6 budynek d. szpitala powiatowego im. św. Jadwigi, wraz z kaplicą i jej wyposażeniem wnętrza, drzewostan, ul.1 Maja 11 Cerkiew Par. prawosławna p.w. Wniebowzięcia wniesiona 1873 na miejscu kościoła farnego rozebranego 1786. Murowana. Obrazy barokowe w. XVIII/XIX: 1-2. Matki Boskiej z Dzieciątkiem, jeden z nich z Tyszowiec; 3. Zaśnięcia Matki Boskiej; 4. Chrystusa Dobrego Pasterza. Krzyż ołtarzowy cynowany 1poł. w. XIX. Cmentarz przycerkiewny, drzewostan otaczający cerkiew, ogrodzenie cmentarza przycerkiewnego, ul. 3 Maja 4 16

Husynne Jarosławiec Plebania (późnobarokowa), ul. 3 Maja 6 Dawny Syndykat Rolniczy, zbudowany w 1920 r., ul. 3 Maja 10 Dwór zw. Du Chateau, wzniesiony w 1791, na miejscu dawnego zamku. Ok. poł. w. XIX odbudowana oficyna wsch. w 1941 oficyna zach. wzorowana na poprzedniej; w tym czasie przekształcony. Barokowo klasycystyczny. Murowany z cegły, otynkowany, ul. 3 Maja 11 Zespół klasztorny podominikański: kościół pw. św. Mikołaja, z wyposażeniem w zabytki ruchome, klasztor, dzwonnica, drzewostan w obrębie cmentarza. Kościół i Dawny Klasztor Dominikanów. Pierwotne budynki drewniane wzniesione 1416 z fundacji Jana Biskupca bpa chełmskiego. Po spaleniu w 1544 odbudowane 1548 na innym miejscu, być może z fundacji Zygmunta Augusta. Spalone ponownie 1648 przez Kozaków, odbudowane ok. 1695 z fundacji Feliksa Potockiego kasztelana krakowskiego. Obecny kościół, zapewne wraz z klasztorem, wzniesiony w okresie 1736-66. Budynki murowane z cegły, otynkowane, ul. 3 Maja 12 dworek (d. Wydział Powiatowy Sejmiku Hrubieszowskiego) wraz z posesją i posesjami sąsiednimi. Granice ochrony określone w decyzji, ul. 3 Maja 17 Dom- dawna szkoła z 2 poł XIX w., ul. Partyzantów 11 Dom Lekarzy TRH z poł XIX w., ul. Piłsudskiego 8 Kamienica- klasycystyczna., Plac Wolności 1 Dom z końca XIX w., ul. Staszica 9 Dworek (klasycystyczny)., ul. Staszica 12b Zespół pocerkiewny: dawna cerkiew parafialna pw. św. Mikołaja, ob. kościół rzym.-kat. pw. św. Stanisława Kostki, wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome, d. dzwonnica, obecna dzwonnica, drzewostan w granicach cmentarza kościelnego, ul. Staszica 13 Kamienica z 1825 r., klasycystyczna, ul. Targowa 7 Cmentarzysko kurhanowe stanowisko archeologiczne nr 11, Hrubieszów - Pogórze Stanowisko archeologiczne nr 1-tzw "Księżycowa Mogiła" (kurhan), na działce w Teptiukowie, wg zał. Cmentarzysko kurhanowe stanowisko archeologiczne nr 33, cmentarzysko kurhanowe - stanowisko nr 1. Dawny spichlerz, d. zajazd, budynek leśnictwa z elementami pierwotnego wystroju, Klasycystyczny. Frontem zwrócony na pd. Murowany z cegły, otynkowany. Zajazd zbudowany w latach 1820-1830. Leśniczówka zbudowana po 1816r. Józefin Stanowisko archeologiczne nr 14-kopiec (kurhan). Janki Kościół p.w. MB Różańcowej (d. cerkiew prawosławna), wybud. w 1875 r. Kobło Cmentarz wojenny z I wojny światowej Kopyłów Zespół dworski: cztery budynki gospodarcze, park Cmentarz prawosławny założony w 2 poł. XIX w. Korytyna Stanowisko archeologiczne nr 1- kopiec (kurhan). Kryłów Kolonia Kurhan - stanowisko archeologiczne nr 21. Figura św. Mikołaja z wilkiem kamiennym Kryłów Zamczysko Ruiny Zamku. Wzmiankowany 1585 jako twierdza, zapewne istniał wcześniej. Obecny wzniesiony 4 ćw. w. XVI lub pocz. W. XVII Zniszczony przez Szwedów. Położony w pd.-zach. części wyspy, w zakolu utworzonym przez odnogę Bugu. Murowany z cegły o układzie polskim. Założony na rzucie zbliżonym do trójkąta o lekko złamanym boku zach. Park, brama wjazdowa, domek odźwiernego.. Cmentarz grzebalny wraz z kaplicą, nagrobkami i drzewostanem Kościół parafialny pw. Narodzenia NMP, wraz z wyposażeniem, dzwonnica, drzewostan. Neogotycki. Murowany z cegły, otynkowany; jednonawowy, z wieżą od frontu Ogród Klasztorny ks. Reformatów powstały po 1763 r. 17

Liski Cerkiew gr.-kat. p.w. św. Jana Chrzciciela zbudowana w latach 1872-1875. Drewniana, trójkopułowa. Malice Kościół Filialny p.w. Krzyża Św. Wzniesiony 1841 jako kaplica grobowa Ignacego Lubowieckiego prezesa Komisji Województwa Lubelskiego (zm. 1837), przez żonę i dzieci. Neogotycki. Orientowany. Murowany z cegły, otynkowany. Matcze Cmentarzysko kurhanowe stanowisko archeologiczne nr 30 Mieniany Kaplica grobowa rodziny de Magóra Madan w granicach otaczającego szpaleru drzew. Kaplica wzniesiona 1 poł. w. XIX. Klasycystyczna. Murowana z cegły, otynkowana. Mircze Dawna Cerkiew Par. gr.-kat. p. w. św. Kosmy I Damiana, obecnie kościół par. p.w. Zmartwychwstania Pańskiego. Wzniesiona 1814 Zespół budynków drewnianych Modryń Dawna Cerkiew Par. gr.-kat. P.w. Opieki N.P Marii. Wzniesiona 1740 z fundacji Rozalii Wilgi na miejscu poprzedniej ufundowanej 1406 przez Władysława Jagiełłę i zniszczonej przez Szwedów na pocz. w. XVIII. Zamieniona ok. 1870 na prawosławną, gruntownie odnowiona 1885, obecnie wyremontowana. Cmentarz z I wojny św. Mołożów Kolonia Cmentarz z okresu Powstania Styczniowego Moniatycze Kościół Par. p.w. ś. Piotra i Pawła. Obecny kościół wzniesiony 1873 na miejscu poprzedniego z 1740 Orientowany, drewniany. Cmentarz z 1 poł. XIX w. Moroczyn Zespół dworski: dwór, spichlerz, park, stawy między pałacem a parkiem, Myców Dawna Cerkiew Fil. gr.-kat. p.w. św. Mikołaja. Wzniesiona 1859,z zachowaniem tradycji budownictwa cerkiewnego, zamieniona ok. 1875 na prawosławną; po 1948 przemieniona na magazyn, zdewastowana, dach pozbawiony częściowo pokrycia. Kaplica grobowa Hulimków zbudowana w 1900. Nieledew Osiedle fabryczne przy cukrowni z końca XIX w. Oszczów Kościół Filialny p.w. św. Barbary i Trójcy Św.Pierwotny Kościół wzniesiony 1468. Obecny kościół zbudowany 1944 po spaleniu w tymże roku poprzedniego, drewnianego z 1730. Dawny Dwór (fig. 53) Wzniesiony 2 poł. w. XVIII, spalony w czasie drugiej wojny światowej, w odbudowie od 1957. Podhorce Cmentarz wojenny z I wojny światowej Radostów Cmentarz z I wojny światowej Stefankowice Dawny Dwór. Wzniesiony na pocz. w. XIX, częściowo drewniany, częściowo murowany. Park dworski z kuźnią z XIX/XX w. Strzyżów Dawna Cerkiew Par. gr.-kat p.w. Narodzenia N. P. Marii, obecnie kościół par. wzniesiona 1817 staraniem ks. Eliasza Zborowskiego, na miejscu poprzedniej z 1724; zamieniona ok. 1875 na prawosławną; Dawny Zespół Pałacowy. Założony w 3. tercji w. XVIII. Położony nad Bugiem, Sulimów Dawna Cerkiew Fil. Gr.-kat. p.w. św. Jana Ewangelisty, obecnie kościół fil. (fig. 42). Wzniesiona 1867 z zachowaniem tradycji budownictwa cerkiewnego Szpikołosy D. cerkiew ob. kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Łaskawej, wraz z wyposażeniem wnętrza Cmentarz wojenny z I wojny św. Szychowice Park dworski z 2 poł. XVIII w. Ślipcze Cmentarzysko kurhanowe Teratyn dawna cerkiew par. prawosławna p.w. św. Mikołaja. Wzniesiona 1880 na miejscu poprzedniej gr.-kat, drewnianej. Od 1947 kościół Rzym.-kat. Terebiń Kościół filialny pw. Św. Piotra i Pawła (d. cerkiew unicka) wraz z wyposażeniem Kwatera wojenna zamknięta dla pochówków na cmentarzu prawosławnym Terebiniec dawny dwór -wzniesiony ok. poł. XIX w. Grodzisko na stanowisku nr 1 18

Trzeszczany Turkowice Uchanie Kościół Par. p.w. Trójcy Św i Narodzenia N.P Marii. Parafia istniała przed 1531. Obecny kościół wzniesiony 1913-23 Murowany. Neogotycki. Z poprzedniego kościoła zachowane częściowo wyposażone Zespół pałacowo-parkowy: pałac, spichlerz, oficyna, park ze stawem Budynki wzniesione 1 poł. w. XIX. Murowane z cegły, otynkowane Cmentarzysko kurhanowe na stanowiskach archeologicznych nr 1 w Trzeszczanach i nr1 w Chyżowicach. Kościół parafialny pw. Przenajświętszej Trójcy i Narodzenia NMP z cmentarzem i dzwonnicą Cmentarz grzebalny rzym.-kat. z początków XIX w. Zespół monastyru prawosławnego tzw. Zakład: budynek główny, d. Sobór (tzw. Aula), tzw. Czajnia, dom ihumeni, szkoła, zieleń towarzysząca zabudowie Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP, z wyposażeniem wnętrza w zabytki ruchome, otaczający drzewostan, dzwonnica, wzgórze, na którym kościół wzniesiony. Pierwotny wzniesiony 1482-84 wraz z założeniem parafii, z fundacji Pawła Jasieńskiego kasztelana sandomierskiego, konsekrowany 1505 lub 1507; przy kościele osadzeni paulini. Zapewne po zniszczeniach 1549 opuszczony przez zakonników. Obecny kościół w pierwszej fazie wzniesiony kosztem prymasa Jakuba Uchańskiego (uposażony 1575), częściowo na fundamentach gotyckich (prezbiterium i częściowo zakrystia); rozbudowany i całkowicie przekształcony 1 ćw. w. XVII Park krajobrazowy oraz zamczysko średniowieczne (wpisane do rejestru zabytków pod nr A/231) z drzewostanem budynek d. apteki przy ul. Partyzantów 30,wraz z otoczeniem Zamczysko Werbkowice Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Arch. (d. Cerkiew prawosławna), z wyposażeniem wnętrza, dzwonnica, cmentarz przykościelny Zespół pałacowo-parkowy: pałac, oficyna, brama wjazdowa wraz z murem wiążącym ją z pałacem, zarządcówka, stajnia, park wraz z dąbrową Przestrzenny układ komunikacyjny Hrubieszowskiej Kolei Dojazdowej na odcinku Werbkowice-Hrubieszów. Ochronie podlegają następujące elementy: tor główny-szlakowy kolei wąskotorowej od stacji Werbkowice Wąsk. do ul. Przemysłowej, tory pomocnicze (11) odchodzące do budynku parowozowni na terenie stacji Werbkowice, tor pomocniczy w obrębie stacji Hrubieszów Wąsk., urządzenia nastawczo-rozjazdowe i sygnalizacyjne związane z torem szlakowym i torami pomocniczymi, napowietrzna linia telekomunikacyjna drutowa biegnąca obok toru szlakowego od stacji Werbkowice do stacji Hrubieszów Wieniawka Park podworski z poł. XIX w. Wiszniów Kościół parafialny pw. Św. Stanisława Bpa (d. cerkiew unicka) z wyposażeniem wnętrza Władzin Dworek z pozostałościami parku oraz sadu owocowego Wołajowice Żniatyn Cmentarz wojenny z I wojny światowej Kościół parafialny pw. Św. Michała Anioła wraz z wyposażeniem w zabytki ruchome oraz dzwonnica Źródło: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Lublinie Zdecydowana większość obiektów historycznych wymaga gospodarzy oraz zabiegów konserwatorskich i restauracyjnych. Stan niektórych z nich jest już trwałą ruiną i jako taki wymaga zabezpieczenia. 19

2.2. Sfera społeczna. 2.2.1. Ludność. Ludność Powiatu Hrubieszowskiego według stanu na dzień 31 grudnia 2006 r. liczyła 68 398 osoby. W strukturze ludności brak istotnych dysproporcji ilościowych między płciami; odsetek kobiet wynosi 51% ogółu mieszkańców, zaś mężczyźni 49%. Cały obszar jest stosunkowo słabo zaludniony - średnia gęstość zaludnienia wynosi 54 osób/km 2. Małą gęstością zaludnienia (86 osób na km 2 ) charakteryzuje się całe Województwo Lubelskie, jednak na jego tle tereny Powiatu Hrubieszowskiego są zaludnione jeszcze słabiej. Gęstość zaludnienia w poszczególnych gminach przedstawia poniższy załącznik. Zdecydowana większość ludności zamieszkuje na wsi. Zał. nr 4: Gęstość zaludnienia w gminach Powiatu Hrubieszowskiego w 2006 r. Mircze; 33 Dołhobyczów; 28 Uchanie; 41 Hrubieszów; 42 Horodło; 43 Werbkowice; 54 Trzeszczany; 51 0 10 20 30 40 50 60 Liczba mieszkańców w km 2 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 5: Ludność Powiatu Hrubieszowskiego (stan na 31 XII 2004 r.). OGÓŁEM MĘŻCZYŹNI KOBIETY NA 1 KM 2 KOBIETY NA 100 MĘŻCZYZN 69 476 34 171 35 305 55 103 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 6: Ludność Województwa Lubelskiego (stan na 31 XII 2004 r.). OGÓŁEM MĘŻCZYŹNI KOBIETY NA 1 KM 2 KOBIETY NA 100 MĘŻCZYZN 2 185 156 1 061 281 1 123 875 87 106 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. 20

Zał. nr 7: Ludność Powiatu Hrubieszowskiego (stan na 31 XII 2005 r.). OGÓŁEM MĘŻCZYŹNI KOBIETY NA 1 KM 2 KOBIETY NA 100 MĘŻCZYZN 69 133 33 926 35 207 54 104 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 8: Ludność Województwa Lubelskiego (stan na 31 XII 2005 r.). OGÓŁEM MĘŻCZYŹNI KOBIETY NA 1 KM 2 KOBIETY NA 100 MĘŻCZYZN 2 179 611 1 058 006 1 121 605 87 106 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 9: Ludność Powiatu Hrubieszowskiego (stan na 31 XII 2006 r.). OGÓŁEM MĘŻCZYŹNI KOBIETY NA 1 KM 2 KOBIETY NA 100 MĘŻCZYZN 68 398 33 566 34 832 54 104 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 10: Ludność Województwa Lubelskiego (stan na 31 XII 2006 r.). OGÓŁEM MĘŻCZYŹNI KOBIETY NA 1 KM 2 KOBIETY NA 100 MĘŻCZYZN 2 172 766 1 053 772 1 118 994 86 106 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Przyrost naturalny ludności na terenie Powiatu Hrubieszowskiego jest ujemny i wynosi średnio -2,05 przy wskaźniku - 0,54 dla województwa. Średni przyrost naturalny jest tu sporo niższy niż średni na obszarze całego Województwa Lubelskiego co jeszcze bardziej niekorzystnie rozkłada się w niektórych gminach w poszczególnych gminach powiatu.. Ujemny przyrost naturalny, któremu towarzyszy ujemne saldo migracji wynoszące -6,93 przy jednocześnie niewielkiej gęstości zaludnienia tworzy doskonałe warunki dla korzystnego kształtowania sieci osadniczo-gospodarczej przy jednocześnie zmniejszanej presji na środowisko przyrodnicze. Relatywnie niekorzystna jest tu jednak struktura wieku ludności. Na 100 mieszkańców w wieku produkcyjnym przypada 65 osób w wieku nieprodukcyjnym; co przy wzrastającej migracji i ujemnym przyroście będzie przekładało się w latach następnych na tzw. efekt starzenia się społeczeństwa. 21

Zał. nr 11: Przyrost naturalny w Powiecie Hrubieszowskim na tle woj. lubelskiego. 0-0,5-1 POWIAT WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE -0,54-1,5-2 -2,5-2,05 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 12: Ruch naturalny ludności w Powiecie Hrubieszowskim ( w 2004 r.). MAŁŻEŃSTWA URODZENIA ŻYWE ZGONY PRZYROST NATURALNY 5,81 9,36 11,04-1,68 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 13: Ruch naturalny ludności w Województwie Lubelskim ( w 2005 r.). MAŁŻEŃSTWA URODZENIA ŻYWE ZGONY PRZYROST NATURALNY 5,44 9,47 10,38-0,91 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 14: Ruch naturalny ludności w Powiecie Hrubieszowskim ( w 2005 r.). MAŁŻEŃSTWA URODZENIA ŻYWE ZGONY PRZYROST NATURALNY 6,17 9,41 11,20-1,79 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 15: Ruch naturalny ludności w Województwie Lubelskim ( w 2005 r.). MAŁŻEŃSTWA URODZENIA ŻYWE ZGONY PRZYROST NATURALNY 5,93 9,75 10,58-0,84 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. 22

Zał. nr 16: Ruch naturalny ludności w Powiecie Hrubieszowskim ( w 2006 r.). MAŁŻEŃSTWA URODZENIA ŻYWE ZGONY PRZYROST NATURALNY 6,84 9,10 11,15-2,05 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 17: Ruch naturalny ludności w Województwie Lubelskim ( w 2006 r.). MAŁŻEŃSTWA URODZENIA ŻYWE ZGONY PRZYROST NATURALNY 6,20 9,85 10,39-0,54 Źródło: Opracowanie na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego. Zał. nr 18: Ruch naturalny w Powiecie Hrubieszowskim (w latach 2004-2006). RUCH NATURALNY LUDNOŚCI W POWIECIE M 15 10 5 0-5 11,04 11,2 11,15 9,41 9,36 9,1 5,81 6,17 6,84-1,68 2004 2005-1,79 2006-2,05 KOLEJNE LATA MAŁŻEŃSTWA URODZENIA ŻYWE ZGONY PRZYROST NATURALNY Źródło: Opracowanie własne. Zał. nr 19: Ruch naturalny w Województwie Lubelskim (w latach 2004-2006). RUCH NATURALNY LUDNOŚCI W WOJEWÓDZTWIE LUBELSKIM 12 10 8 6 4 2 0-2 10,38 10,58 10,39 9,47 9,75 9,85 5,44 5,93 6,2-0,91-0,84-0,54 2004 2005 2006 KOLEJNE LATA MAŁŻEŃSTWA URODZENIA ŻYWE ZGONY PRZYROST NATURALNY Źródło: Opracowanie własne. 23