Dr Elżbieta Wojnicka Uniwersytet Gdański Warszawa 05.05.11 NOWE TRENDY I KIERUNKI WSPIERANIA ROZWOJU INNOWACYJNOŚCI ************************************ NEW TRENDS AND DIRECTIONS IN INNOVATIVENESS SUPPORT
Plan. prezentacji Contents Modele innowacji: od liniowego po rozproszony System innowacyjny i otwarte innowacje Popytowe podejście do innowacji głos i przewodnictwo użytkownika Strategia w popytowym podejściu do innowacji Internet jako narzędzie pobudzające innowacje ciągnione przez popyt i otwarte Żywe Laboratoria i inne przykłady wsparcia otwartych innowacji Design Thinking i Design Driven Innovation Przykłady zaangażowania parków technologicznych w nowe trendy ************************************************************************************************************************* Innovation models from linear to distributed Innovation system and open innovation User driven innovations voice and lead of customer Innovation strategy in user centered approach Internet as a tool in open and user driven innovation Live Laboratories and other examples of open innovation support Design thinking and Design Driven Innovation Examples of involvement of technology parks in new trends
. Schumpeter innowatorem jest przedsiębiorca tj. osoba zakładająca nowe przedsiębiorstwo w oparciu o nową ideę przedsiębiorcy innowatorzy to czasem pracownicy w ramach wielkich firm, ale nie osoby zakładające nowe przedsiębiorstwo w tradycyjnym przemyśle, bez nowych produktów, struktury organizacyjnej czy procesów produkcyjnych. Takie osoby to biznesmeni nie przedsiębiorcy. okres od schyłku XIX wieku po lata 30-te XX wieku. *************************************************************************************************** Innovator is an entrepreneur that is person setting up a firm based on a new idea Innovators may be found in large companies intrapreneurs But people setting up a firm in a traditional industry, without new products or processes are businessmen not entrepreneurs Since the end of XIX till 30s of XX century
. Etap technologiczny Technology phase Technologia i jej rozwój jako główne stymulanty innowacyjności i determinanty wzrostu gospodarczego. od lat 30-tych do końca lat sześćdziesiątych. ********************************************************************************************* Technology and its development are main engines of innovativeness and determinants of economic growth Since 30s till 60s XX c.
. Paradygmat strategiczny w teorii innowacji Strategic paradigm in innovation theory Przedsiębiorstwa chcące być konkurencyjne muszą posiadać przyszłościową strategię działania, natomiast innowacje to główny czynnik rozwoju firm ********************************************************. Firms willing to be competitive must have futuristic strategy of their operations, and innovations are the main factor of firms development
. Model liniowy, podażowy technology push innowacje są pochodną rozwoju nauki (lata 50-te do połowy 60-tych). Linear, supply side model (1950s - mid 1960s) innovations derive from development of science Bad. Podst. ************* Basic Science Bad. Stosowane *************** Applied science Produkcja ************** Manufacturing Marketing Sprzedaż ************** Sales
. Model popytowy market pull - innowacje są odpowiedzią na zapotrzebowanie rynku (lata 60-te i 70-te) Market-pull model, the key input to the innovation process is customer needs (late 60s 70s) Potrzeby rynkowe II Market needs Prace rozwojowe II Development Produkcja (wdrożenie) II Manufacturing Sprzedaż II Sales
. Modele popytowo-podażowe demand-supply models Np. model łańcuchowy- rozszerza dotychczasowe postrzeganie innowacji o występowanie sprzężeń zwrotnych między poszczególnymi etapami procesu innowacyjnego i uwzględnienie wpływu zarówno rynku jak i istniejącego stanu wiedzy na innowacyjność firm połowa lat 70-tych do wczesnych 80-tych ********************************************************************************************* F.ex. Coupling model notices feedbacks between different phases of innovation process ; the process of innovation is influenced by the interactions of technological and markets forces. Mid 70s early 80s
Modele popytowo-podażowe. Nowa potrzeba Potrzeby społeczne rynkowe Nowy pomysł Prace rozwojowe Wytwarzanie Marketing i sprzedaż Rynek Nowe możliwości technologiczne Stan wiedzy technologicznej i obowiązujące techniki produkcji
. Neely, Hii (1998)
. Modele zintegrowane (integrated models) Przewaga w oparciu o bardziej efektywne przetwarzanie informacji, bazuje na japońskiej praktyce funkcjonalnej integracji i jednoczesności różnych funkcji, osiąganej dzięki dzieleniu się informacją podczas wspólnych spotkań. połowa lat 80-tych - lata 90-te ****************************************************************************************************** Advantage based on effective information transfer Based on Japanese practice of functional integration and parallel activities across functions, whereby information sharing in the form of joint meetings Mid 80s 90s
. Modele zintegrowanych systemów i sieciowania Models of systems integration and networking Systemy innowacyjne i sieciowanie jako kluczowe dla innowacyjności firm. Sieciowanie i tworzenie systemów jest dziś łatwiejsze ze względu technologie ICT i programy komputerowe obejmujące symulacyjne modelowanie, wspólny rozwój firm czy departamentów firmy przy wykorzystaniu CAD/CAM Internet lepsze interakcje z otoczeniem znaczenie lokalizacji dla efektywności sieciowania np. diament Portera. ****************************************************************************************** Innovation systems and networks key for firms innovativeness systems integration and networking process is enabled by the use of electronic toolkits in design and development like inter-firm and intra-firm co-development using linked CAD/CAM systems Internet better interactions with business environment (ecosystem) Location as factor important for networking Porter s diamond
Publiczne B+R Prywatne B+R (komercyjne) System innowacyjny ITT KIBS. P P Szkoły Wyższe Instytuty Naukowe P Rynek popyt na innowacje oraz Infrastruktura otoczenia: Władze publiczne, System edukacji i szkoleń, system finansowy, komunikacyjny Przedsiębiorstwa Legenda Otwartość Mobilność pracowników, transfer wiedzy ukrytej, rynkowa dyfuzja technologii różna intensywność Interakcja typu I (miedzy przedsiębiorstwami) Interakcja typu II (przedsiębiorstwo publiczna sfera B+R) Instytucje pośredniczące: ITT publiczne instytucje transferu technologii KIBS wiedzochłonne, komercyjne usługi biznesowe
Public R&D Innovation system TTI KIBS Commercial R&D. F F Universities, Research Institutes F Firms Consumers of innovation demand, Infrastructure of the environment: Public authorities and policy, Education and training system, Financial system, transport and telecommunication Legend: Openness Interactions of the indirect type: mobility of personnel, tacit knowledge flows, and technology diffusion varying intensity Interaction of the direct type 1: among firms Interaction of the direct type 2: enterprises public R&D institutions Bridging institutions: TTI public technology transfer institutions KIBS knowledge intensive business services
. Rozproszony model innowacji XXI wiek Distributed innovation model Bazuje na otwartych innowacjach Krytyczne dla sukcesu otwartych innowacji jest zaufanie, zachowania i relacje Konieczne jest odejście od podejścia dziel i rządź tak by zachęcić do bardziej rozproszonego dzielenia się wiedzą i wymiany, co pozwoli lepiej sprostać wymogom szybko zmieniającego się otoczenia Bardziej rozproszona struktura przywództwa oparta o indywidualności mające umiejętności oddziaływania na innych ************************************************************************************************************* Basis on open innovation Critical needs of open innovation are the trust, the behaviors and the relationships It is necessary to get rid of the command and control approach to encourage more distributed sharing and exchanges of knowledge to reflect the need of today s quickly changing market A more distributed leadership structure built on individuals who have strength to influence others is more likely to succeed
. Rozproszony model innowacji XXI wiek Distributed innovation model Model rozproszony wymaga przepływów wiedzy. Innowacja to głównie robienie nowych rzeczy oraz ulepszanie istniejących tak by stworzyć większą wartość. By to osiągnąć trzeba pozwolić ludziom widzieć i angażować się. Szczęście sprzyja połączonym wysiłkom nie odważnym jednostkom. **************************************************************************************** Distributed innovation requires a flow of knowledge Innovation means doing new things or improving existing things that add greater value To achieve it people must be allowed to see and to engage. Luck is connected with joint efforts not brave individuals
. Otwarte innowacje (Open innovation) szeroka współpraca podmiotów zewnętrznych z firmą - Broad cooperation of external agents with a firm integrowanie zewnętrznej i wewnętrznej wiedzy - Integration of external and internal knowledge wykorzystanie wielu ścieżek wprowadzania innowacji na rynek - Usage of many paths of introducing innovations
. User-Driven Innovation wykorzystanie wiedzy użytkowników w celu rozwijania nowych produktów, usług oraz koncepcji bazuje na prawdziwym zrozumieniu potrzeb obecnych i utajonych, użytkowników i systematycznie angażuje użytkowników w proces rozwoju przedsiębiorstwa. ************************************************* Usage of knowledge of users to develop new products, services and concepts Basis on understanding of true needs current and hidden; systematic involvement of users into the development process of a firm
. Popytowe podejście do innowacji User driven innovation Innowacje wg UDI (Innovation in UDI) Cel procesów (Aim of processes) Miejsce powstawania (Place of origin) Metoda głosu nabywcy (Voice of customer) identyfikacja potrzeb i oczekiwań użytkowników (identyfication of needs of customers) w organizacji, często ze wsparciem zewnętrznym (in organisation, often with external support) Metoda wiodącego prym użytkownika (Lead of customer) identyfikacja rozwiązań (identyfication of solutions) na zewnątrz organizacji (outside organisation)
Metody i techniki UDI Methods and techniques of UDI Pogłębione wywiady indywidualne Obserwacja Grupy focusowe Panele ekspertów Techniki heurystyczne, burze mózgów Techniki projekcyjne Inne techniki analityczne Testowanie Gry Indepth individual interviews Observation Focus groups Panels of experts Brain storm Prognosis Other analitic techniques Testing Games
. U Drive IT Bardzo ważne dla popytowego podejścia do innowacji są technologie ICT, a szczególnie Internet nowej generacji tj. Web 2.0 który umożliwia tworzenie zawartości i publikowanie przez użytkowników ************************************************************************************************ Crucial for user driven innovation is ICT, and especially Internet Web 2.0 that enables creation of content and publishing by users
Zastosowanie UDI UDI. in a bank collection of ideas from customers Pander 2011
. UDI głos nabywcy farmacja UDI-voice of customer - pharmaceutics opracowanie przez jeden z koncernów farmaceutycznych marketingu preparatu w oparciu o pomysły z badania opinii 1000 współpracujących lekarzy i pielęgniarek. Przez 3 tygodnie uczestnicy anonimowo opiniowali zaproponowane przez firmę rozwiązania i proponowali własne. Po wprowadzeniu zaproponowanych rozwiązań znacznie wzrosła sprzedaż preparatu ************************************************************************************************* Marketing campaign of a medicine based on opinions of 1000 cooperating doctors and nurses For 3 weeks participants were giving opinions on the solutions proposed by the firm by a firm and gave their own solutions After introduction of the proposed by participants solutions sales of the medicine increased.
UDI przewodnictwo konsumenta rowery górskie - UDI-lead of customer mountain bikes Wyłącznie z inicjatywy użytkowników rowerów powstały też pierwsze rowery górskie. Amatorzy kolarstwa zaczęli udoskonalać klasyczne rowery wzmacniając ich ramy, montując opony terenowe i mocniejsze hamulce. ****************************** First mountain bikes were created by users who were proposing new solutions to classical bikes
Systematyczna obserwacja klienta - odróżnienie rozpoznanych potrzeb konsumentów od ukrytych Systematic customer observation Strategia. innowacyjna wg UDI Innovation strategy in UDI Projektowanie możliwych rozwiązań, które byłyby w stanie zaspokoić nowe potrzeby klienta. Design of possible solutions meeting new needs Oszacowanie i analiza potencjału technologicznego i możliwości produkcyjnych oraz wstępne szacowanie kosztu innowacji Assessment and analysis of technology potential and production potential, first assessment of cost of innovation Wdrażanie Introducing to the market Projektowanie strategii innowacji Design of innovation strategy Oszacowanie chłonności rynku Market potential assessment
. Żywe Laboratoria Living Labs Publiczno-Prywatno-Obywatelskie Partnerstwa na rzecz napędzanych przez użytkowników otwartych innowacji W Żywych Laboratoriach innowacyjne produkty, usługi bądź aplikacje, są opracowywane i testowane, a następnie udoskonalane w warunkach rzeczywistych. Całość działań odbywa się w ramach międzydyscyplinarnych zespołów obejmujących wszystkie zainteresowane podmioty od inżynierów i badaczy, poprzez przedsiębiorców, władze lokalne, organizacje społeczne, aż po obywateli. ********************************************************************************************* Public-Private-People Partnerships (PPPP) for user driven open innovations In living labs innovative products, services or applications are designed, tested and improved in real environment. All activities are undertaken by interdisciplinary teams consisting of all interested parties from researchers and engineers to entrepreneurs, local authorities, NGOs and citizens
Partnerstwo na rzecz transferu wiedzy (UK). The Knowledge Transfer Partnership (KTP) Partnerstwo to powstało początkowo w 1975 roku jako program szkoleniowy dla inżynierów, ale później zostało rozszerzone na szerokie spektrum działalności. Partnerstwo na rzecz transferu wiedzy stanowi formę współpracy między biznesem a instytutem akademickim, w którym firmy mogą korzystać z wiedzy naukowej. Transfer wiedzy jest ułatwiany przez jedną lub kilka osób stowarzyszonych, które są kontraktowane przez uczelnię, ale pracują w biznesie. Czas trwania indywidualnych projektów wynosi od 10 tygodni do 3 lat. 1/3 kosztów jest pokrywana przez firmy, a reszta z grantów rządowych. ******************************************************************************************************************** The Knowledge Transfer Partnership (KTP) originally started as a national training scheme for engineers in 1975, and is now considered as one of the most important innovation tools in the UK. A KTP is a collaboration between a business and an academic institute, where businesses can benefit from the expertise at the knowledge institute. The knowledge transfer is facilitated by one or more associates, recently qualified employees who are contracted by the university but work at the business. The KTP agency controls the partnership through a regional advisor who supports the partnership and safeguards the process.the duration of projects can be 10 weeks to 3 years. Around one-third of the costs is contributed by the company, the rest by a government grant.
Design. Thinking Innowacyjność można osiągnąć, jedynie koncentrując się na problemach człowieka i szukaniu sposobów na ich rozwiązanie w sposób kreatywny, interaktywny i praktyczny, znajdując najlepsze idee i ostateczne rozwiązania. Strategie biznesowe w Design Thinking tworzą wartość zarówno ekonomiczną jak i dla ludzi. ****************************************************************************************** Innovativeness may be achieved only by concentration on problems of a man and searching of ways to solve them in a creative, interactive and practical way, finding the best ideas and final solutions Business strategies in Design Thinking create value both economic and human
. trzy podstawowe siły napędzające modele biznesowe według Design Thinking (gears in business design) 1. Głębokie zrozumienie użytkownika czyli dokładne rozpoznanie otoczenia organizacji tak by spojrzeć na nią oczami klienta i z tej perspektywy przeformułować przedsiębiorstwo. **************************************************************************** 1.Deep User Understanding - the first step is to turn the telescope around to reframe the organization and view its business entirely through the eyes of the customer
. trzy podstawowe siły napędzające modele biznesowe według Design Thinking (gears in business design) 2. Wizualizacja koncepcji przy lepszym zrozumieniu postrzegania organizacji i z szerszym zestawem kryteriów dla innowacji można rozpocząć proces kreatywny w kierunku stworzenia wielu prototypów, najlepiej razem z użytkownikami. Konieczne jest patrzenie ponad to co jest, pobudzając wyobraźnię tak by wygenerować rozwiązania nowe w skali świata. ****************************************************************************************** 2. Concept Visualization. With renewed empathy and a broader set of criteria for innovation serving as springboard, creativity can be unleashed and move through multiple-prototyping and concept enrichment, ideally with users. It is vital to look beyond what is to what could be, using imagination to generate altogether new-to-the-world solutions.
Design. Thinking 3. Strategiczne wzornictwo biznesowe posiadając dobrze zdefiniowane, zainspirowane przez użytkowników rozwiązania należy wskazać co będzie motorem sukcesu tych rozwiązań, należy określić priorytetowe działania jakie organizacja musi podjąć by zrealizować strategie, opisać strategiczne relacje na poziomie operacyjnym i w ujęciu ekonomicznym oraz oszacować efekty netto nowych modeli biznesowych. ******************************************************************************************* 3. Strategic Business Design. With well-defined, user-inspired solutions at hand the third gear aligns broad concepts with future reality. It is imperative to identify what will drive the success of the solutions; prioritize what activities an organization must undertake to deliver related strategies; define relationships strategically, operationally, and economically; and determine what net impacts the new business models will have
Design. driven innovation Trzecia strategia innowacje napędzane wzornictwem radykalne innowacje znaczenia zastosowania istniejących technologii firmy jak Apple, Nintendo zaproponowały nowe znaczenia, które były tym na co ludzie rzeczywiście czekali. Innowacje napędzane wzornictwem tych firm nie pojawiły się z rynku, ale stworzyły wielki rynek. ********************************************************************************* Third strategy: design-driven innovation that is, radical innovation of meaning of existing technologies - firms like Apple, Nintendo have proposed new meaning, that was what people were actually waiting for. The design-driven innovations introduced by these firms have not come from the market but have created huge markets.
Design. driven innovation Innowacja skoncentrowana na użytkowniku nie podważa istniejących zastosowań, a raczej je udoskonala. Innowacja oparta na wzornictwie to natomiast propozycje, które jednak nie są marzeniami bez podstaw. Na końcu się okazuje, że są tym na co ludzie czekali. Użytkownicy często preferują je w stosunku do produktów opracowanych w oparciu o potrzeby użytkowników ************************************************************************************** User-centered innovation does not question existing meanings but rather reinforces them.design-driven innovations are instead proposals, which however, are not dreams without a foundation. They end up being what people were waiting for, once they see them. They often love them much more than products that companies have developed by scrutinizing users needs.
Design. driven innovation Firmy rozwijające innowacje napędzane wzornictwem idą krok dalej niż do użytkowników i patrzą z szerszej perspektywy. Eksplorują jak zmienia się kontekst otoczenie w jakim żyją ludzie. Te przedsiębiorstwa rozumieją, że wiedza o znaczeniach jest rozproszona w środowisku zewnętrznym, dlatego włączają się we wspólne laboratorium, gdzie interpretatorzy prowadzą własne poszukiwania i angażują się w dialog z nimi. Proces innowacji napędzanych wzornictwem obejmuje więc zbliżenie do tzw. interpretatorów- naukowców, użytkowników, dostawców, pośredników, projektantów czy artystów. ************************************************************************************************************ Firms that develop design-driven innovations step back from users and take a broader perspective. They explore how the context in which people live is evolving These companies understand that knowledge about meanings is diffused throughout their external environment; that they are immersed in a collective research laboratory where interpreters pursue their own investigations and are engaged in a continuous mutual dialogue. The process of design-driven innovation therefore entails getting close to interpreters : scientists, customers, suppliers, intermediaries, designers, artists
Electric car of Apple 2020. Elektryczny samochód Apple 2020
Inne. kierunki rozwoju wsparcia innowacyjności Other directions of innovatieveness support Ekoinnowacje Innowacje w sektorze usług Popyt na innowacyjne produkty w zamówieniach publicznych Inicjatywa rynków wschodzących (biotechnologia, inteligentne materiały, informatyka w medycynie, recycling, energia odnawialna, zrównoważone budownictwo) Sieci klastrów dla konkurencyjności UE, centra doskonałości, platformy innowacyjne ******************************************************************************************************************** Ecoinnovations Innovation in service sector Demand for innovative products in public procurement Lead Market Initiative (bio products, intelligent materials, e-health, recycling, renewable energy, sustainable building) Networks of clusters for EU s competitiveness, excellence network, innovation platforms
Przykłady zaangażowania parków. technologicznych w nowe trendy Examples of involvement of technology parks in new trends Program rozwoju klastrów ekoinnowacyjnych w Finlandii zadania parków technologicznych: 1) identyfikacja i pokazywanie szans rozwoju rynku zielonych technologii połączenie głównej specjalizacji branżowej parków w zakresie ICT z zasobami naturalnymi tj. branżami jak drzewny, rolnictwo dla rozwoju zielonych technologii, 2) parki technologiczne stanowią platformy dla współpracy firm różnych branż, 3) rozpoczęcie pilotażowych projektów w wiodących sektorach, 4) programy szkoleniowe o interdyscyplinarnym podejściu, 5) testowanie i pilotażowa infrastruktura dla firm zielonych technologii Ecoinnovative clusters development program in Finland tasks for technology parks: 1) identify and show opportunities of green-tech market connection of main branch specialization of parks in ICT with natural resources and branches like wood, agriculture for development of green technologies, 2) parks as platforms for cooperation between different industries & size of companies, 3) start clustering pilot projects in spearhead sectors, 4) training programs with inter-disciplinary approach, 5) testing & piloting facilities for green-tech companies
Operator. parku i żywe laboratorium Park operator and living lab TCM Lab powstała naturalnie na bazie różnych projektów realizowanych przez Fundację Tecnocampus, operatora parku technologicznego w Marato obok Barcelony, realizowanych według metodologii otwartych innowacji i współpracy z użytkownikami końcowymi podczas definiowania, prototypowania i oceny platform pewnych głównych obszarów działania instytucji. Te obszary to głównie opieka zdrowotna, technologie mobilne i biologicznie bezpiecznymi aplikacjami. TCM Lab rozwija wirtualną społeczność związaną z powyższymi obszarami. W przypadku opieki zdrowotnej żywe laboratorium działa z kilkunastoma prywatnymi i publicznymi instytucjami i stowarzyszeniami, integruje rodziny i ludzi doświadczonych tym samym rodzajem zależności, profesjonalistów i opiekunów. ****************************************************************************************************************** TCM Lab is the natural growth of a different number of projects undertaken at Tecnocampus Foundation, operator of technology park in Mataro near Barcelona, pursuing the open innovation methodology and collaborating deeply with end users in the definition, the prototyping and the evolution of platforms on some of the main areas on the institution. Those areas are mainly healthcare applications, media applications, mobile technology applications and biosecure applications. In case of health care the living lab works with several private and public institutions and associations, integrates family, people affected by some sort of dependency, health professionals and caregivers.
Parki. jako przestrzeń wzornictwa dla innowacji Parks as design space for innovation Przestrzeń wzornictwa klaster komplementarnych kompetencji technicznych. Jej granice przesuwają się ciągle ze względu na odkrycia naukowe prowadząc do nowych kombinacji. Na przestrzeń wzornictwa oddziałują badania akademickie (koncepcje, teorie, metody badawcze, narzędzia) jak też przemysłowa działalność B+R (zmiana zdolności absorpcyjnych). W branżach gdzie know how ma krytyczne znaczenie, przedsiębiorstwa muszą być ekspertami zarówno w wewnętrznych B+R jak i opartych na współpracy z zewnętrznymi partnerami jak pracownicy uczelni, czy utalentowani konkurenci (Carlsson 2010) ***************************************************************************************************** Design space is defined as a cluster of complementary technical competencies. Its boundaries shift constantly due to scientific discovery, leading to new combinations. The design space is potentially influenced by academic research (concepts, theories, research methods and tools) as well as by industrial R&D (changes in absorptive capacity). In industries in which know-how is critical, companies must be expert at both in-house research and cooperative research with such external partners as university scientists and skilled competitors (Carlsson 2010)
Parki. jako przestrzeń wzornictwa dla innowacji Parks as design space for innovation Medicon Valley na granicy Danii i Szwecji rozwój firm biotechnologicznych na bazie parków technologicznych ułatwiających współpracę nauki i biznesu i stanowiących miejsce lokalizacji firm powstałych w wyniku projektów B+R realizowanych na uczelniach Park technologiczny w Gdyni lokalizacja zarówno jednostki uczelni POMCERT jak i firm wzornictwa przemysłowego, które mogą wspierać rozwój innowacji innych branż zlokalizowanych w parku jak ICT według reguł design thinking ****************************************************************************************************** Medicon Valley on the border of Denmark and Sewden development of biotech firms on the basis of technology parks facilitating cooperation of science and business and constituting a location space for firms set up as a result of R&D projects carried out at universities Technology park in Gdynia place of location of both universities entity POMCERT as well as design firms, that could support development of innovations of other branches located in the park, as ICT according to rules of design thinking
Literatura. J.Bos, R te Velde, H.Gillebaard, Open service innovation policy schemes; An international policy scan and two case studies London and Helsinki metropolitan areas, Dialogic innovatie_interactie, Utrecht, 2010 CASE Doradcy Zwiększanie świadomości przedsiębiorców z zakresu korzyści płynących z popytowego podejścia do innowacji (User-Driven Innovation) Warszawa 2008 IBRKK, Zwiększanie świadomości przedsiębiorców w zakresie korzyści płynących z popytowego podejścia do innowacji, Warszawa 2007 Olivier Serrat, Design Thinking, Knowledge Solutions, March 2010; Poul Hobcraft Moving Towards a Distributed Innovation Model, 2011, http://www.business-strategyinnovation.com W.Pander Współczesne koncepcje wspierania innowacji i innowacyjności istota i źródła nowoczesnych innowacji w: W. Pander, M. Stawicki (red.) Przegląd kierunków i opracowanie metod oceny wspierania innowacyjności ze środków UE, Warszawa, 2010 W.Pander (2011)Popytowe podejście do innowacji, prezentacja www.pi.gov.pl E.Wojnicka System innowacyjny Polski z perspektywy przedsiębiorstw, IBnGR, Gdańsk, 2004 http://www.openlivinglabs.eu/ i http://www.openlivinglabs.eu/node/113 http://www.designdriveninnovation.com/ Inno Praxis Presentation,Future Cluster Based Strategies of STPs: Combining Environmental & Economic Development Aims in Practice, 2010, www.iasp.ws B.Carlsson, Creation and dissemination of knowledge in high-tech industry clusters,cleveland, Ohio, USA, 2010