Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000. Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN 83-916342-2-1 Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/6 61-664 Poznaƒ tel./fax +48 / 61 826 78 44 e-mail: adrem@echostar.pl

Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej................... 11 Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania......... 27 Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie?.......................................... 51 Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat 1923-1929.... 71 Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej................................... 81 Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych................................... 101 Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji........................................ 109 Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym............. 117 Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka...................................... 125 Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych.................................... 145 Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne.. 157 Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry................................... 165 Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii.................................... 171 Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego..................................................... 183 Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej...................................... 193 Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce....................... 205 Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych......................................... 237 Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy................................. 241 Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego....................................... 247 9

Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4).................... 257 Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku.............................. 263 Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza........................ 271 Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002..... 283 Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci............... 297 Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy....................................................... 311 Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku................................................ 317 Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem?............ 321 Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie....................... 327 Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa.............................. 337 Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach............................... 341 Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii....................................................... 353 Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego................. 373 Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka?.............. 379 Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego................. 389 Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç........................ 399 Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map?..... 407 Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ........ 413 Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii.................................... 439 Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna........... 449 Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji...................................... 457 Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii.................................... 479 Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie......... 489 Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie............................. 495 Indeks nazw osobowych....................................................... 499 Indeks nazw geograficznych................................................... 507 Lista adresowa autorów...................................................... 517 10

Kazimierz Grà awski Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy 1. Wst p DziÊ nie ma chyba zbytniej potrzeby przekonywania badaczy wielu dziedzin nauki o wielorakich korzyêciach p ynàcych ze zdj ç lotniczych. Archeologia lotnicza to obecnie niemal odr bna dziedzina, podobnie jak archeologia podwodna obydwie wytworzy y swój warsztat badawczy, znacznie odbiegajàcy od standardów tradycyjnej, tzw. archeologii naziemnej. Z pozoru wydaje si, e na fotointerpretacji zdj ç lotniczych zna si niemal ka dy archeolog, geolog, architekt, geograf nic bardziej b dnego. Ju pobie na analiza zdj ç lotniczych obszarów podejrzanych o zapisane w obrazie Êlady osadniczej aktywnoêci cz owieka mo e nastr czaç wiele trudnoêci, jak choçby instalacje regularnych kszta tów: melioracyjne, energetyczne, transzeje, drogi, groble itp. Niekiedy antropogeniczne kszta ty przybierajà obszary ulegajàce przemarzaniu lub d ugotrwa ej suszy, czy intensywnemu podmakaniu. Niezb dne zatem jest uwzgl dnianie ka dorazowo weryfikacji w terenie tych zjawisk i rozpoznanie wed ug map topograficznych oraz danych z ewidencji AZP o zasi gu stanowisk i innych elementów Êrodowiska kulturowego na przestrzeni ró nych przedzia ów chronologicznych dziejów. Podstaw do bezpoêredniej interpretacji struktur i Êladów obiektów archeologicznych znajdujàcych si na i pod powierzchnià gruntu stanowi ton oraz tekstura i struktura ich obrazu na zdj ciach lotniczych (Jab oƒski, Sinkiewicz 1993: 13). Znaczenie generalne ma tu zró nicowanie fototonalne porównywanych, sàsiadujàcych ze sobà obszarów czy obiektów. To oczywiêcie stanowi odwzorowanie przeobra eƒ górnych profili glebowych wskutek egzogenicznych procesów naturalnych (stokowych, fluwialnych i eolicznych) oraz dzia alnoêci gospodarczej cz owieka w okresie intensywnej eksploatacji obserwowanego przez nas terenu. W istocie zarysy kopalnych a nawet wkl s ych form antropogenicznych mo na rozpoznaç po ciemniejszym fototonie (np. w strefie fosy, rowu, jamy osadniczej), gdzie zazwyczaj wyst puje wi ksza wilgotnoêç i yznoêç siedliska a przez to i bujniejsza wegetacja roêlin. Powy sze uwagi wydajà si oczywistoêcià, jednak brak weryfikacji interpretacji zdj ç znacznie umniejsza wiarygodnoêç wnioskowaƒ, czyniàc je w niektórych przypadkach rodzajem yczeniowych hipotez. Pewne (choç niewielkie) doêwiadczenia autora niniejszego szkicu w zakresie wykorzystania zdj ç lotniczych w prospekcji archeologicznej wynika y ze wspó pracy z nieod a owanej pami ci zmar ym niedawno Mieczys awem Sinkiewiczem z UMK w Toruniu, za o ycielem Pracowni Teledetekcji, który jako przedstawiciel nauk przyrodniczych posiada rzadkà umiej tnoêç zrozumienia potrzeb i intencji archeologów z nim wspó pracujàcych. O niektórych doêwiadczeniach z fotointerpretacjà zdj ç lotniczych ekspedycji archeologicznych Muzeum w Brodnicy b dzie poni szy tekst. Pragn to uczyniç na przyk adzie czterech stanowisk archeologicznych w województwie kujawsko-pomorskim, badanych w latach 1985-2003: wczesnoêredniowiecznego 311

f c a b d e Ryc. 1. Brodnica-Micha owo, stan. 1 i 2 zdj cie lotnicze z wiosny 1969 roku; oryginalna skala 1:17000. Legenda: a fosa okalajàca gród, b fosa okalajàca osad przygrodowà, c zniwelowany wa grodu, d dawny ciek zasilajàcy fos okalajàcà osad przygrodowà, e obszar zalegania regosoli, f przesuwajàcy si stopniowo brzeg Drw cy. CODGiK. grodu i osady w Brodnicy-Micha owie, stan. 1 i 2, wczesnoêredniowiecznego grodu i osady oraz mostu w Grà awach, stan. 1 i 2 oraz 35, wczesnoêredniowiecznego grodu i osady w Bobrowie, stan. 1 i 2, Êredniowiecznego (?) palafitu w àkorku, stan. 1. 2. Brodnica-Micha owo, stan. 1 i 2 WczesnoÊredniowieczny kompleks osadniczy w Brodnicy-Micha owie po o ony jest na terasie nadzalewowej doliny Drw cy. Meandrujàca w okolicy stanowiska rzeka wp ywa a nie tylko na sposób usytuowania grodu i osady, ale równie na dalsze jego funkcjonowanie w miejscu strategicznym (szlak handlowy i zwiàzany z nim bród oraz komora celna). Przetworzone komputerowo (cz Êciowo) zdj cie lotnicze w skali zbli onej do 1:17000, wykonane w kwietniu 1969 roku, stanowi o znakomity materia wyjêciowy dla projektowanych badaƒ (Grà awski, Ko osowski 2001: 273-306). Na zdj ciu (ryc. 1) wyraênie rysujà si zarysy fosy okalajàcej gród (a), fosy ograniczajàcej osad przygrodowà (b) oraz Êlady po zniwelowanym wale grodziska (c). Ponadto zidentyfikowano Êlady cieku zasilajàcego fos okalajàcà osad przygrodowà (d) oraz rodzaj nowo ytnego rowu- -transzei (e). Uchwycono szereg zmieniajàcych si starorzeczy Drw cy w bezpoêredniej bliskoêci grodziska. Próbowano, w oparciu o wskaêniki zró nicowania strukturalno-fototonalnego, uchwyciç ewentualne Êlady Êwiàtyni p.w. Êw. Wita, której obecnoêç poêwiadczona jest w êród ach póêniejszych, a która ewidentnie musia a funkcjonowaç w 2. po owie XIII wieku w pobli u kasztelaƒskiego grodu w Micha owie. Jednak jej Êlady uleg y zapewne zatarciu na obszarze znacznie przeobra onym, zaj tym obecnie przez zak ady przemys owe (gdzie wczeêniej odkryto regularne cmentarzysko, którego uk ad i charakter pochówków wskazywa na jego przykoêcielny charakter). Zdj cie w odpowiednich przetworzeniach utrwala zasi g specyficznej pokrywy glebowej w rodzaju regosoli, nie oznaczanej nawet na doêç szczegó owych mapach glebowych (Sinkiewicz 1995). 312 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

Warto zaznaczyç, e dla porównania w analizie fotointerpretacyjnej wykorzystano równie zdj cia lotnicze tego obszaru z lipca 1987 roku w skali 1:25000. Konieczne jest w dalszej analizie pozyskanie wi kszej liczby zdj ç z okresu powojennego, kiedy teren nie wykazywa tak znacznych przeobra eƒ naturalnych, a w szczególnoêci antropogenicznych. Porównanie tego procesu przemian jest niezwykle instruktywne w zestawieniu ze wspó czesnymi zdj ciami lotniczymi (wielobarwnymi) Brodnicy, wykonanymi w podobnej skali dla celów urbanistycznych. 3. Grà awy stan. 1 i 2 oraz 35 WczesnoÊredniowieczny kompleks osadniczy w Grà awach (XII wiek) dwucz onowy gród oraz rozleg a przylegajàca doƒ osada przygrodowa zajmuje doêç wyniesionà cyplowatà wydm. Jeden z wa ów drugiego cz onu grodziska ulega intensywnej denudacji na skutek erozji podmywajàcej brzeg Drw cy. Tego zjawiska nie sposób dostrzec z pobie nej obserwacji zdj cia lotniczego, wykonanego w 1969 roku w skali oko o 1:17000, na którym gród i osada zalesione sà zaledwie 2-3 letnim drzewostanem (obecnie jedynie osada pozostaje niezalesiona). Na podstawie zdj cia (ryc. 2) wnioskowaç mo emy o przeobra eniach uk adu hydrograficznego wyraênie widoczna jest zanik a odnoga meandra Drw cy, która niemal na ca ej d ugoêci przep ywa a wzd u zachod- 1 2 3 Ryc. 2. Grà awy, stan. 1 i 2 oraz 35 zdj cie lotnicze z lipca 1969 roku w skali oryginalnej 1:17000. Legenda: 1 dwucz onowy gród, 2 osada przygrodowa, 3 przebieg przeprawy mostowej. CODGiK. ZDJ CIA LOTNICZE W ARCHEOLOGICZNEJ PRAKTYCE BADAWCZEJ MUZEUM W BRODNICY 313

2 3 1 Ryc. 3. Bobrowo, stan. 1 i 2 zdj cie lotnicze z 1969 roku w skali oryginalnej 1:17000. Legenda: 1 grodzisko, 2 osada przygrodowa, 3 obszar intensywnie rolniczo u ytkowanego terenu (erozja). CODGiK. niego ciàgu obwa owaƒ grodziska. Istotnie b dzie ustalenie chronologii tych zmian, co nie jest mo liwe bez szczegó owych badaƒ paleohydrograficznych. Istnieje hipoteza, e w aênie w strefie dawnego zanik ego starorzecza Drw cy, przyleg ego do wa u grodziska, istnieç mog a przystaƒ lub umocnienie brzegu drewnianym cz stoko em. Wymaga to dalszych badaƒ weryfikacyjnych i dodatkowych zdj ç lotniczych (Mia dun 1995: 115-139). Weryfikacji interpretacji poddano tak e przebieg przeprawy mostowej, która ulega a regulacjom i naprawom. Badania w Grà awach sà na etapie wst pnym zatem jeszcze wiele zagadnieƒ oczekuje wyjaênienia. 4. Bobrowo stan. 1 i 2 Badania wczesnoêredniowiecznego kompleksu osadniczego w Bobrowie z wykorzystaniem zdj ç lotniczych (zdj cie z 1969 roku, skala 1:17000) odnosi y si g ównie do analizy przeobra eƒ Êrodowiska naturalnego (ryc. 3) zmian hydrografii oraz denudacji antropogenicznej, szczególnie w odniesieniu do intensywnie u ytkowanego obszaru osady przygrodowej (Grà awski 1994; Sinkiewicz 1999). Wykonano tam badania Êrodowiska naturalnego palinologiczne (Filbrandt-Czaja 1999) oraz rekonstrukcj potencjalnej roêlinnoêci naturalnej (Zielski 1999). Wst pnie skonstatowano znaczne przeobra enia wierzchnich warstw gruntu i osadzanie si diamiktonu w przylegajàcych do Jeziora Oleczno partiach stokowych. Wychodnie warstw kulturowych potwierdza y na osadzie zniszczenie stropowych partii stanowiska wymagajàcego badaƒ ratowniczo-interwencyjnych (Sinkiewicz 1999). Niestety fotointerpretacja tego obszaru badaƒ nie zosta a w pe ni ukoƒczona z powodu odejêcia od nas naszego znakomitego kolegi Mieczys awa Sinkiewicza. Niemniej jednak, prace te winny byç kontynuowane po pozyskaniu nowych materia ów zdj ciowych i badaƒ weryfikacyjnych. 5. àkorek stan. 1 Palafit w àkorku na Pojezierzu Brodnickim to jedna z lepiej zachowanych osad palowych znanych w Polsce. W latach 1984-1985 przeprowadzono jego pe nà inwentaryzacj podwodnà i sonda owe badania podwodne. Wobec braku znalezisk ruchomych (przy zachowanej jednak intensywnej warstwie kulturowej spoczywajàcej pod warstwà piasku platformà abrazyjnà w przybrze nej partii akwenu) jedynym odniesieniem sta y si zadokumentowane 532 pale sosnowe, których chronologi okreêlono wykorzystujàc metody 14 C oraz dendrochronologicznà. Datowania te pozostawiajà jednak wiele wàtpliwoêci i wymagajà dalszych serii precyzyjniejszych datowaƒ (Grà awski 1989). Pozostajàce do naszej dyspozycji barwne zdj cie lotnicze (Tabl. III: B w tekêcie W. Sosnowskiego w tym tomie), wykonane w 1998 roku przez Wojciecha Sosnowskiego z PSOZ w Toruniu, daje 314 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I

znakomità sposobnoêç do weryfikacji wczeêniej sporzàdzonego planu palafitu (wczeêniej pozyskane zdj cia z Centralnego OÊrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej z lat ubieg ych nie dawa y takiej szansy). Wp yn o na to, oprócz merytorycznych kompetencji ich autora, kilka czynników znakomita pogoda, odpowiedni pu ap i przejrzystoêç wody. Pewne rozbie noêci w uk adzie pali w istocie nie kwestionujà wczeêniejszego planu bowiem ten e odnosi si do odwzorowania punktów przy dnie w strefie litoralu, zaê wi kszoêç pali jest pochylona. Spowodowane to jest naporem kry przy niskim poziomie wody w okresie roztopów i wiejàcych od zachodu silnych wiatrów (w aênie od zachodu brzeg akwenu nie jest zalesiony). Obserwacjom w tym wzgl dzie podlegaç mogà zmiany linii brzegowej w strefie powstawania platformy abrazyjnej (Grà awski 1988: 66-67). 6. Podsumowanie Wykorzystanie zdj ç lotniczych powinno staç si nieodzownym elementem planowanych badaƒ archeologicznych. Archeologia nieniszczàca pozwala znacznie lepiej zaplanowaç prace badawcze i rozstrzygnàç wiele zagadnieƒ, które interesujà archeologa jeszcze przed podj ciem eksploracji. Pozwalajà, mimo wzgl dnie sporych kosztów pozyskania fotografii lotniczych, na realne oszcz dnoêci ca ego przedsi wzi cia. Wskazana jest wspó praca archeologa z specjalistami w zakresie fotointerpretacji i teledetekcji w celu wyeliminowania chybionych lub obarczonych hipotetycznoêcià wniosków. OczywiÊcie fotointerpretacja musi byç weryfikowana z mapami topograficznymi w terenie. Bibliografia Filbrandt-Czaja A.1999. Zmiany szaty roêlinnej okolic Jeziora Oleczno w póênym holocenie pod wp ywem czynników naturalnych i antropogenicznych, [w:] Studia nad osadnictwem Êredniowiecznym ziemi che miƒskiej, (red.) W. Chudziak, A. Sosnowska. Toruƒ: Wydawnictwo UMK, 61-68. Grà awski K. 1988. Przemiany Êrodowiska jako wynik wspó zale noêci procesów antropogenicznych i naturalnych na przyk adzie jeziora àkorz na Pojezierzu Brodnickim [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokrade w Polsce, (red.) Z. Churski. Toruƒ: Wydawnictwo UMK, 64-67. Grà awski K. 1989. Parthaczyn przyczynek do badaƒ nawodnych dworów myêliwskich w Prusach Krzy ackich, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 37 (3-4): 577-588. Grà awski K. 1994. Bobrowo, [w:] WczesnoÊredniowieczne grodziska ziemi che miƒskiej. Katalog êróde, (red.) J. Chudziakowa. Toruƒ: Wydawnictwo UMK, 35-41. Grà awski K., Ko osowski P. 2001. WczesnoÊredniowieczny kompleks osadniczy w Brodnicy-Micha owie w Êwietle dotychczasowych badaƒ archeologicznych, Pomorania Antiqua 18: 273-306. Jab oƒski Z., Sinkiewicz M. 1993. Klucz fotointerpretacyjny wybranych elementów Êrodowiska kulturowego Êrodkowej cz Êci Polski Pó nocnej. Toruƒ: Regionalny OÊrodek Studiów i Ochrony Ârodowiska Kulturowego. Mia dun J. 1995. O mo liwoêciach wykorzystania fotointerpretacji w badaniach stanowisk archeologicznych zwiàzanych ze Êrodowiskiem wodnym, [w:] Archeologia podwodna jezior Ni u Polskiego, (red.) A. Kola. Toruƒ: Wydawnictwo UMK, 53-62. Sinkiewicz M. 1999. Komunikat o denudacji antropogenicznej na obszarze kompleksu osadniczego w Bobrowie, [w:] Studia nad osadnictwem Êredniowiecznym ziemi che miƒskiej, (red.) W. Chudziak, A. Sosnowska. Toruƒ: Wydawnictwo UMK, 79-82. Zielski A. 1999. Potencjalna roêlinnoêç naturalna okolic Jeziora Oleczno, [w:] Studia nad osadnictwem Êredniowiecznym ziemi che miƒskiej, (red.) W. Chudziak, A. Sosnowska. Toruƒ: Wydawnictwo UMK, 69-78. ZDJ CIA LOTNICZE W ARCHEOLOGICZNEJ PRAKTYCE BADAWCZEJ MUZEUM W BRODNICY 315

Kazimierz Grà awski Aerial photographs in archaeological research of Museum in Brodnica Summary Aerial photography is being used in archaeological research more than ever before. This paper presents the use of aerial photographs for research into the early medieval settlement complex of the Museum in Brodnica in 1984-2003; the stronghold and settlement complex in Brodnica-Micha owo from the 13 th century (site 1 & 2); the stronghold and settlement complex in Bobrowo from the 9 th -12 th century (site 1 & 2); the stronghold, settlement and bridge in Grà awy from the 12 century (site 1, 2 & 35); and also the lakedwelling at àkorz Lake from the 14 th -17 th century (?) at Brodnica Lake District. We managed to reconstruct the lines of moats, the levels of banks, the depth of the soil above the archaeological features (Brodnica-Micha owo), the process of the destruction of the site, changes in hydrography (Grà awy-bobrowo) and also a plan of the major elements of the site ( àkorek). Further use of aerial photography is necessary at different times on chosen sites so that comparisons with the maps and through fieldwork can be made in order understand the nature of these sites from all available sources. Captions: Fig. 1. Brodnica-Micha owo, sites 1 and 2 aerial photographs from the spring of 1969; original scale 1:17000. Legend: a moat surrounding the fort, b moat going around the neighbouring settlement, c levelled rampart, d ditch which supplied the moat around the neighbouring settlement, e extent of regosols, f the gradual shifting bank of the river Drw ca. CODGiK. Fig. 2. Grà awy, stites 1, 2 and 35 aerial photograph from 1969, original scale 1:17 000. Legend: 1 twopart stronghold, 2 neighbouring settlement, 3 old course of a meander of the river Drw ca, 4 the course of the bridge. CODGiK. Fig. 3. Bobrowo, sites 1 and 2 aerial photograph from 1969, original scale 1:17 000. Legend: 1 stronghold, 2 neighbouring settlement, 3 area of intensive farming (erosion). CODGiK. 316 VI: OD ZDJ å LOTNICZYCH DO WIELOASPEKTOWYCH I ZINTEGROWANYCH BADA : DOROBEK I