SELF RATED HEALTH OF WARSAW INHABITANTS BETWEEN 1984 2001 TRENDS, DETERMINANTS. POL-MONICA STUDY

Nowiny Lekarskie 2006, 75, 6, 531 537 ELŻBIETA SYGNOWSKA, ANNA WAŚKIEWICZ SAMOOCENA STANU ZDROWIA MIESZKAŃCÓW WARSZAWY W LATACH 1984 2001 TRENDY, CZYNNIKI DETERMINUJĄCE. BADANIE POL-MONICA WARSZAWA SELF RATED HEALTH OF WARSAW INHABITANTS BETWEEN 1984 2001 TRENDS, DETERMINANTS. POL-MONICA STUDY Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia Instytut Kardiologii w Warszawie Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Wojciech Drygas Streszczenie Wstęp. Samoocena stanu zdrowia jest szeroko stosowanym wskaźnikiem aktualnego stanu zdrowia populacji. Cel. Ocena trendów samooceny stanu zdrowia populacji w latach 1984 2001 oraz określenie czynników wpływających na samoocenę stanu zdrowia. Materiał i metodyka. W latach 1984, 1988, 1993 oraz 2001 przeprowadzono badania przekrojowe populacji prawobrzeżnej Warszawy w wieku 35 64 lata. Przebadano łącznie 3106 mężczyzn i 3182 kobiety. Wyniki. U obu płci zanotowano poprawę samooceny stanu zdrowia, a dynamika zmian była istotnie większa u kobiet. Trendy wskaźnika samooceny stanu zdrowia nie różniły się istotnie między osobami o zróżnicowanym wieku. Wyższe ryzyko wystąpienia co najwyżej miernej oceny własnego zdrowia dotyczyło osób starszych, z niższym poziomem wykształcenia, o małej aktywności fizycznej, z cukrzycą, z objawami ChNS oraz osób oceniających swoje żywienie jako nieprawidłowe. SŁOWA KLUCZOWE: samoocena stanu zdrowia, czynniki ryzyka chorób układu krążenia, badania przekrojowe. Summary Introduction. Self rated health was a widely used indicator of the population s health. Aim. The evaluation of trends in changes in self rated health of population between 1984 and 2001 as well as the estimation of factors influencing self rated health. Material and methods. In 1984, 1988, 1993 and 2001 cross-sectional studies of Warsaw population aged 35 64 years were carried out. The total number of respondents was 3106 men and 3182 women. Results. In both genders the improvement in self rated health was noticed and this improvement was faster among women. We did not find any differences in self rated health changes among persons in different age groups. Higher odds ratio for poor and bad self rated health was for persons in older age, with low education level, low physical activity, diabetics, persons with CHD symptoms and persons who evaluated their nutrition as improper. KEY WORDS: self rated health, cardiovascular risk factors, cross-sectional study. Wstęp Samoocena stanu zdrowia jest szeroko stosowanym wskaźnikiem, który określa zarówno aktualny stan zdrowia osób, jak i przewiduje wystąpienie problemów zdrowotnych w przyszłości [1]. Zarówno Światowa Organizacja Zdrowia [2], jak i Komisja Zdrowia Unii Europejskiej [3] zalecają stosowanie tego wskaźnika do monitorowania stanu zdrowia ludności. W Polsce, od 1996 roku, Główny Urząd Statystyczny włączył samoocenę stanu zdrowia do programu własnych badań. Również w badaniu ŚOZ MO- NICA, dotyczącym trendów i determinantów chorób układu krążenia, prowadzonym od 1984 roku w 39 krajach świata, w tym w Polsce, znalazło się pytanie dotyczące oceny stanu własnego zdrowia. Na samoocenę stanu zdrowia wpływa wiele czynników, takich jak: płeć, wiek, wykształcenie, fakt palenia tytoniu, przebyte i aktualne choroby, czynniki psychospołeczne, jak wsparcie społeczne czy stres [4 6], a także sposób żywienia [7, 8]. Nieliczne badania dotyczące samooceny stanu zdrowia w populacji Polski [8 13] charakteryzowały badaną grupę w jednym punkcie czasowym, natomiast badanie Pol- MONICA prowadzone przez 17 lat według tej samej metodyki, umożliwiło prześledzenie zmian samooceny stanu zdrowia. Celem pracy była ocena trendów samooceny stanu zdrowia w latach 1984 2001 oraz określenie czynników wpływających na samoocenę stanu zdrowia w populacji prawobrzeżnej Warszawy w wieku 35 64 lata. Materiał i metodyka Przedstawione wyniki uzyskano w czasie badań przekrojowych, przeprowadzonych w latach 1984, 1988, 1993, 2001 w ramach Programu Pol-MONICA Warszawa. Badania te obejmowały grupy mężczyzn i kobiet w wieku 35 64 lata, mieszkańców dwóch dzielnic Warszawy: Pragi Północ i Pragi Południe. W każdym roku badania losowano niezależne próbki osób, a losowanie prowadzono warstwowo w 10-letnich grupach wieku. Zgłaszalność we wszystkich badaniach wyniosła powyżej 70%. Do analiz zakwalifiko-

532 Elżbieta Sygnowska, Anna Waśkiewicz wano ostatecznie w poszczególnych latach badania dane odpowiednio 2571, 1397, 1485 i 836 osób. Informacje o ocenie własnego stanu zdrowia (samoocena stanu zdrowia) uzyskano zadając pytanie: Jak ocenia Pan(i) swój stan zdrowia?. Możliwe odpowiedzi to: bardzo dobry 1, dobry 2, mierny 3, zły 4, którym przypisano podane obok wartości liczbowe. Uzyskany w ten sposób wskaźnik samooceny stanu zdrowia przyjmował wartości od 1 dla bardzo dobrej oceny zdrowia do 4 dla złej oceny stanu zdrowia. Ponadto dla każdego badanego uzyskano dane dotyczące m.in.: płci, wieku, wykształcenia, stanu cywilnego, aktywności fizycznej w czasie wolnym, nałogu palenia tytoniu, objawów dusznicy wysiłkowej, cukrzycy, spożycia alkoholu oraz samooceny prawidłowości żywienia. Ponadto dokonano pomiarów wysokości ciała, masy ciała, ciśnienia tętniczego krwi, zapisu EKG spoczynkowego oraz oznaczono stężenie cholesterolu całkowitego, HDL-cholesterolu, triglicerydów, a stężenie LDL-cholesterolu wyliczono. Dla oceny wsparcia społecznego zastosowano kwestionariusz, określający relacje człowieka w sytuacjach trudnych z innymi ludźmi ze środowiska rodzinnego i pracy (Berkmann/Syme a), zaś do oceny natężenia stresujących wydarzeń życiowych kwestionariusz wydarzeń życiowych (T. Holmsa i R. Rahe a). Dane dotyczące tych cech uzyskano dla 1109 mężczyzn oraz 1116 kobiet w badaniach prowadzonych w latach 1988, 1993 i 2001, stąd też analizy obejmujące te cechy nie włączały wyników badania z roku 1984. Metody statystyczne Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej przy użyciu programu Statistical Analysis System (SAS) wersja 8.2. Wartości średnie wybranych charakterystyk badanych grup osób wyznaczono metodą kowariancji z adiustacją na wiek i numer badania przekrojowego (PROC GLM). Dla wyznaczenia istotności różnic w rozkładach cech zastosowano test chi 2 (PROC FREQ). Dla wyznaczenia i zbadania istotności 17-letnich trendów w samoocenie stanu zdrowia oraz porównania tych trendów dla mężczyzn i kobiet oraz między grupami wieku, zastosowano metodę regresji liniowej (PROC REG). Dla wyznaczenia wpływu wybranych czynników na samoocenę stanu zdrowia zastosowano metodę analizy regresji logistycznej (PROC LOGREG), szacując iloraz szans wystąpienia złej i miernej samooceny zdrowia dla zróżnicowanych poziomów tych czynników. Wyniki Charakterystykę osób uczestniczących w kolejnych badaniach przedstawiono w tabeli 1. W kolejnych latach wystąpiły istotne różnice w wartościach średnich wieku i poziomu wykształcenia badanych. Zanotowano ponadto spadek udziału osób z nadciśnieniem, z hiperlipidemią oraz osób z objawami choroby niedokrwiennej serca (ChNS). Obserwowano także spadek odsetka osób oceniających swoje żywienie jako nieprawidłowe. Ponadto wśród mężczyzn obniżył się udział palaczy, natomiast zwiększył się udział otyłych. Tab. 1. Charakterystyka zbadanych osób Rok badania 1984 1988 1993 2001 p Mężczyźni Liczba zbadanych Wiek (wartość średnia lata) Wykształcenie (wartość średnia) 1 Stan cywilny (wartość średnia) 2 Udział osób palących (% osób) Udział osób z nadciśnieniem tętniczym (% osób) Udział osób z hiperlipidemią (% osób) Udział osób otyłych (% osób) Udział osób z objawami ChNS (% osób) 1264 50,0 1,71 1,24 57,3 61,9 68,7 18,5 16,1 688 48,5 1,84 1,29 53,6 49,6 68,6 19,6 11,9 734 49,1 1,91 1,33 51,0 46,2 71,7 22,6 16,8 420 49,8 1,72 1,26 48,1 48,6 61,4 30,7 10,5 0,0016 0,1869 0,0027 0,0044 0,0020 Kobiety Liczba zbadanych Wiek (wartość średnia lata) Wykształcenie (wartość średnia) 1 Stan cywilny (wartość średnia) 2 Udział osób palących (% osób) Udział osób z nadciśnieniem tętniczym (% osób) Udział osób z hiperlipidemią (% osób) Udział osób otyłych (% osób) Udział osób z objawami ChNS (% osób) 1306 50,0 1,68 1,57 33,7 53,9 66,5 28,2 27,3 709 49,6 1,74 1,51 35,4 47,1 72,1 29,8 20,9 751 48,7 1,81 1,51 34,1 36,2 67,0 28,9 23,6 416 49,9 1,79 1,47 34,1 36,5 60,1 26,9 9,6 0,0072 0,0002 0,2653 0,8942 0,0006 0,7575 1) wykształcenie: podstawowe 1, średnie 2, wyższe 3 2) żonaty/mężatka 1, wdowiec/wdowa 2, kawaler/panna 3, rozwiedziony/a 4

Samoocena stanu zdrowia mieszkańców Warszawy w latach 1984 2001 trendy, czynniki determinujące... 533 W analizowanym okresie zanotowano istotne zmiany w częstotliwości występowania osób o zróżnicowanej samoocenie stanu zdrowia (ryc. 1.). Zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet zanotowano spadek osób oceniających stan swojego zdrowia jako mierny lub zły, natomiast wzrost udziału osób o bardzo dobrej ocenie stanu zdrowia. Udział osób o co najwyżej miernej ocenie stanu zdrowia spadł wśród mężczyzn z 43,2% w 1984 roku do 40,5% w 2001 roku, natomiast wśród kobiet odpowiednio z 68,4% do 44,8%. [% osób] 60 50 40 30 20 10 [% osób] 60 50 40 30 20 10 0 0 3,4 6,1 4,5 5,0 b.dobry dobry mierny zły 3,5 2,5 4,6 1,1 mężczyźni 54,5 52,4 48,5 47,5 kobiety 37,1 31,2 30,5 50,7 32,3 37,2 36,2 32,6 47,3 45,8 48,6 b.dobry dobry mierny zły 10,9 9,2 6,8 7,9 21,1 19,5 p<0,0059 1984 1988 1993 2001 p< 0.0001 Ryc. 1. Udział osób o zróżnicowanej samoocenie zdrowia w kolejnych badaniach. 39,7 11,7 5,1 Jednocześnie w latach 1984 2001 wartość średnia wskaźnika samooceny stanu zdrowia zmniejszyła się istotnie u obu płci (ryc. 2.). Wśród mężczyzn spadek wartości wskaźnika oceny własnego zdrowia wyniósł 4,7%, zaś u kobiet 14,6% i w roku 2001 średnie wartości tego wskaźnika dla mężczyzn i kobiet były prawie takie same (2,43 vs 2,45 odpowiednio). Istotny spadek wartości wskaźnika samooceny stanu zdrowia (ryc. 3.) obserwowano w najmłodszej grupie wieku (35 44 lata) zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet oraz w średniej grupie wieku mężczyzn (45 54 lata). Porównanie trendów wskaźnika samooceny stanu zdrowia w latach 1984 2001 między mężczyznami i kobietami (ryc. 2.) wykazało istotne zróżnicowanie ich przebiegów, bowiem tempo spadku wartości tego wskaźnika było większe u kobiet. Ani wśród mężczyzn, ani wśród kobiet trendy wskaźnika samooceny stanu zdrowia nie różniły się istotnie statystycznie między grupami o zróżnicowanym wieku. Ryzyko wystąpienia co najwyżej miernej oceny stanu zdrowia u obu płci (tab. 2.) wzrastało ze wzrostem wieku (o ok. 50%), ze spadkiem aktywności fizycznej (35%), natomiast malało ze wzrostem poziomu wykształcenia badanych (o 35%) oraz wzrostem spożycia alkoholu. Wyższe ryzyko wystąpienia miernej i złej oceny zdrowia zanotowano dla mężczyzn i kobiet z cukrzycą, z objawami choroby niedokrwiennej serca oraz oceniających swoje żywienie jako nieprawidłowe. Ponadto wśród kobiet iloraz szans wystąpienia co najwyżej miernej oceny stanu zdrowia był związany z rokiem badania. Nie zanotowano związku między wystąpieniem miernej i złej oceny stanu zdrowia a stanem cywilnym, wskaźnikiem masy ciała, paleniem papierosów, nadciśnieniem tętniczym, hiperlipidemią, współczynnikiem aterogenności diety według Keysa. Włączenie do analizy czynników psychospołecznych (tab. 3.) nie zmieniło zasadniczo przedstawionych powyżej związków, mimo iż obejmowało tylko 3 badania (lata 3,2 3 2,8 2,6 pk dla trendu=0,0154 pm dla trendu=0,0176 2,4 2,2 2 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 mężczyźni kobiety Ryc. 2. Wartość średnia wskaźnika samooceny stanu zdrowia w grupach płci. 1988, 1993, 2001) i mniejszą liczbę osób. Różnice doty-

534 Elżbieta Sygnowska, Anna Waśkiewicz czyły istotnego wpływu nadciśnienia tętniczego wśród mężczyzn oraz palenia papierosów wśród kobiet na ryzyko wystąpienia złej oceny stanu własnego zdrowia w analizie włączającej czynniki psychospołeczne. Zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet, wyższe ryzyko złej lub miernej oceny zdrowia związane było z wyższym natężeniem stresujących wydarzeń życiowych, natomiast wzrost poziomu wsparcia społecznego obniżał to ryzyko. Ryc. 3. Wartość średnia wskaźnika samooceny stanu zdrowia w grupach wieku. Tab. 2. Iloraz szans wystąpienia co najwyżej miernej oceny własnego zdrowia Badana grupa Mężczyźni (3106) Kobiety (3182) Czynnik Iloraz szans (95 % CI) Iloraz szans (95 % CI) Badanie (rok) Wiek (10 lat) Stan cywilny (żonaty/mężatka, wolny) Wykształcenie (podstawowe, średnie, wyższe) Wskaźnik masy ciała Palenie papierosów (nie, tak) Nadciśnienie tętnicze (nie, tak) Hiperlipidemia (nie, tak) Aktywność fizyczna (duża, średnia, mała) Objawy ChNS (nie, tak) Cukrzyca (nie, tak) Prawidłowość żywienia (prawidłowe, nieprawidłowe) Współczynnik Keysa Spożycie alkoholu (+10 g) 0,99 (0,98 1,01) 1,59 (1,45 1,76)*** 0,95 (0,75 1,21) 0,69 (0,62 0,76)*** 1,00 (0,98 1,02) 1,05 (0,90 1,24) 1,23 (1,04 1,44)* 0,93 (0,79 1,10) 1,39 (1,24 1,55)*** 2,27 (1,81 2,85)*** 2,45 (1,61 3,73)*** 1,39 (1,19 1,62)*** 1,00 (1,00 1,01) 0,95 (0,91 0,99)** 0,96 (0,95 0,97)*** 1,47 (1,32 1,64)*** 1,11 (0,93 1,34) 0,65 (0,58 0,73)*** 1,01 (0,99 1,02) 1,15 (0,97 1,36) 1,16 (0,97 1,39) 0,98 (0,83 1,17) 1,33 (1,19 1,49)*** 1,58 (1,29 1,92)*** 2,31 (1,32 4,05)** 1,64 (1,40 1,92)*** 1,00 (0,99 1,01) 0,70 (0,51 0,97)*

Samoocena stanu zdrowia mieszkańców Warszawy w latach 1984 2001 trendy, czynniki determinujące... 535 Tab. 3. Iloraz szans wystąpienia co najwyżej miernej oceny własnego zdrowia wśród osób, u których oceniono poziom wsparcia społecznego i stresu Badana grupa Mężczyźni (1109) Kobiety (1116) Czynnik Iloraz szans (95% CI) Iloraz szans (95% CI) Badanie (rok) Wiek (10 lat) Stan cywilny (żonaty/mężatka, wolny) Wykształcenie (podstawowe, średnie, wyższe) Wskaźnik masy ciała Palenie papierosów (nie, tak) Nadciśnienie tętnicze (nie, tak) Hiperlipidemia (nie, tak) Aktywność fizyczna (duża, średnia, mała) Objawy ChNS (nie, tak) Cukrzyca (nie, tak) Prawidłowość żywienia (prawidłowe, nieprawidłowe) Współczynnik Keysa Spożycie alkoholu (+10 g) Wsparcie społeczne (małe, średnie, duże) Stres (mały, średni, duży) 0,96 (0,93 0,99)* 1,91 (1,61 2,27)*** 0,92 (0,60 1,41) 0,69 (0,58 0,82)*** 1,01 (0,97 1,04) 1,06 (0,80 1,41) 1,19 (0,90 1,58) 0,87 (0,65 1,16) 1,54 (1,26 1,89)*** 2,35 (1,55 3,54)*** 3,22 (1,49 6,97)** 1,24 (0,94 1,62) 1,00 (0,99 1,01) 0,97 (0,93 1,03) 0,83 (0,69 1,00)* 1,40 (1,17 1,67)*** 0,96 (0,93 0,99)** 1,72 (1,41 2,09)*** 1,02 (0,73 1,43) 0,65 (0,53 0,79)*** 1,00 (0,97 1,03) 1,47 (1,09 1,98)* 1,29 (0,94 1,76) 0,93 (0,70 1,24) 1,37 (1,12 1,67)** 1,92 (1,32 2,78)*** 2,23 (0,82 6,09) 1,62 (1,24 2,12)*** 1,00 (0,99 1,01) 0,63 (0,33 1,19) 0,82 (0,68 0,98)* 1,19 (1,01 1,41)* Dyskusja W czasie 17-letniej obserwacji populacji prawobrzeżnej Warszawy w wieku 35 64 lata zanotowano spadek udziału osób oceniających stan swojego zdrowia jako co najwyżej mierny. Szczególnie wyraźnie zaznaczył się on w grupie kobiet, wśród których zmniejszył się o 23,4 punkty procentowe. Nadal jednak 45% kobiet i 41% mężczyzn w 2001 roku oceniło stan swojego zdrowia jako co najwyżej mierny. Wyniki innych badań [11, 12, 14] potwierdzają wysoki udział osób o co najwyżej przeciętnej ocenie stanu własnego zdrowia w populacji Polski. Udział tych osób w Polsce jest na zbliżonym poziomie jak w krajach Europy Centralnej i Wschodniej (średnio ok. 50%), natomiast znacznie wyższy niż w krajach Europy Zachodniej, gdzie kształtuje się na poziomie 30%, a znacznie niższy niż w krajach byłego Związku Radzieckiego, gdzie wynosi 70% [15]. W badanej populacji zanotowano także obniżenie się wartości wskaźnika samooceny stanu zdrowia, przy czym tempo spadku tego wskaźnika było istotnie wyższe u kobiet niż u mężczyzn, natomiast wiek nie różnicował trendów tego wskaźnika. Obserwowany u obu płci spadek zarówno odsetka osób o złej samoocenie stanu zdrowia, jak i wartości wskaźnika samooceny stanu zdrowia, świadczy o subiektywnym poczuciu lepszego stanu zdrowia w populacji Warszawy w średnim wieku. Jednocześnie obserwowano w tej populacji poprawę w zakresie stylu życia (zmniejszenie się udziału osób palących oraz osób odżywiających się nieprawidłowo), a także wskaźników zdrowotnych (spadek odsetka osób z nadciśnieniem tętniczym, z hiperlipidemią, z objawami choroby niedokrwiennej serca). Kolejnym potwierdzeniem poprawy stanu zdrowia populacji prawobrzeżnej Warszawy są dane dotyczące współczynników zgonów, które w tym czasie zmniejszyły się o 29% wśród mężczyzn i 21% wśród kobiet [16]. Wydaje się więc, że mieszkańcy Warszawy nie tylko czują się zdrowsi, ale ich faktyczny stan zdrowia uległ poprawie. Jednakże mimo poprawy, stan zdrowia ludności Polski jest ciągle mniej korzystny w porównaniu do innych krajów. W latach 90. ubiegłego wieku, wśród 41 analizowanych krajów europejskich Polska zajmowała 30 miejsce pod względem przeciętnej długości trwania życia. Przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce jest krótsze o około 5 7 lat w porównaniu ze Szwecją, Norwegią czy Szwajcarią [17]. Również współczynniki zgonów dla tej grupy wieku pozostają w Polsce ciągle wyższe niż w krajach Europy Zachodniej. Na ryzyko złej oceny stanu zdrowia wpływa wiele czynników. W naszym badaniu wpływ wybranych czynników na ryzyko wystąpienia co najwyżej miernej oceny stanu zdrowia u obu płci był podobny. Zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet, na ryzyko wystąpienia złej oceny własnego zdrowia w największym stopniu wpływała obecność choroby cukrzycowej oraz choroby niedokrwiennej serca. Występowanie chorób, które mogą być przyczyną niedogodności w życiu codziennym, niezależnie od wieku, nasila tendencję do gorszej oceny stanu własnego zdrowia [18]. Również starzenie się ludzi często związane jest z pogorszeniem się stanu zdrowia, co prowadzi do obniżenia sprawności fizycznej i trudności z radzeniem sobie w podstawowych czynnościach, a w konsekwencji powoduje to negatywną ocenę zdrowia przez osoby w starszym wieku [4, 5, 19, 20]. W wielu badaniach wykazano również, że niższy poziom wykształcenia [6, 11 13, 19] oraz niższa aktywność fizyczna [4, 7, 20] powodują wzrost ryzyka złej oceny stanu zdrowia. Wykształcenie, które wiąże się z ogólną wiedzą dotyczącą tematyki zdrowotnej i od-

536 Elżbieta Sygnowska, Anna Waśkiewicz mienną świadomością prozdrowotną, stanowi istotny czynnik różnicujący zachowania zdrowotne [21]. Wyższy poziom edukacji związany jest z korzystniejszymi zachowaniami zdrowotnymi, spadkiem odsetka palaczy, częstszym wykonywaniem badań profilaktycznych, wyższym spożyciem produktów korzystnych dla zdrowia (ryb, owoców, produktów mlecznych) [21, 22]. Na ryzyko wystąpienia złej samooceny stanu zdrowia w naszym badaniu nie wpływał stan cywilny badanych. Podobnie w badaniu obejmującym kraje Europy Centralnej i Wschodniej [12], natomiast w badaniu krakowskich mężczyzn w wieku 45 54 lata [11] pozostawanie w związku zmniejszało ryzyko złej samooceny stanu zdrowia o 43%. Na to ryzyko w naszym badaniu nie wpływał także wskaźnik masy ciała. W innych badaniach nie uzyskano jednoznacznych wyników, obserwowano brak związku [12], wzrost ryzyka wystąpienia złej oceny własnego zdrowia [7] ze wzrostem wskaźnika masy ciała, ale także spadek ryzyka ze wzrostem wskaźnika masy ciała [20]. Wzrost wskaźnika masy ciała związany jest ze wzrostem ryzyka wystąpienia zaburzeń metabolicznych oraz wielu chorób, a także może utrudniać wykonywanie czynności życiowych, co może przełożyć się na negatywną ocenę własnego zdrowia. Z drugiej jednak strony wielu chorobom towarzyszy utrata masy ciała, co może z kolei wyjaśnić odwrotny związek między wskaźnikiem masy ciała a ryzykiem wystąpienia złej oceny własnego zdrowia. W naszym badaniu ani wśród mężczyzn ani wśród kobiet nie zanotowano wpływu palenia papierosów na ryzyko wystąpienia złej oceny stanu zdrowia. Natomiast w badaniu populacji szwedzkiej [4] i populacji duńskiej [7], fakt palenia zarówno aktualnie, jak i w przeszłości, istotnie wpływał na ryzyko złej samooceny stanu zdrowia. Kolejnym czynnikiem wpływającym na ryzyko złej oceny własnego stanu zdrowia okazała się ocena prawidłowości żywienia dokonana przez badanego. Ocena żywienia jako nieprawidłowe zwiększała ryzyko wystąpienia złej oceny stanu zdrowia u mężczyzn i u kobiet. Również w badaniach populacji szwedzkiej [4], duńskiej [7], a także polskiej [8] wykazano, że prawidłowa dieta związana była z lepszą oceną stanu zdrowia. Wynikać to może z faktu, że sposób żywienia jest jednym z elementów stylu życia, który wpływa na funkcjonowanie organizmu, a zbilansowana dieta jest ważnym czynnikiem warunkującym zdrowie człowieka. W przypadku spożycia alkoholu wyniki badań nie są jednoznaczne. W naszym badaniu wyższe spożycie alkoholu związane było z niższym ryzykiem wystąpienia złej oceny własnego zdrowia, natomiast w badaniu szwedzkim alkohol nie wpływał na to ryzyko [4], a w badaniu fińskim wpływ alkoholu wyrażał się literą J [23], co oznacza, że jedynie umiarkowane spożycie alkoholu było związane z niższym ryzykiem złej oceny stanu zdrowia przez badanych. Należy jednak zaznaczyć, że w populacji Warszawy spożycie alkoholu było niewielkie i w kolejnych badaniach wahało się od 8,4 g do 14,6 g czystego etanolu wśród mężczyzn i od 0,7 g do 1,3 g wśród kobiet, a osoby o dobrej ocenie własnego zdrowia spożywały istotniej więcej alkoholu. Zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet ze wzrostem wsparcia społecznego obserwowano spadek ryzyka złej oceny stanu zdrowia, natomiast jego wzrost ze wzrostem poziomu stresu. Również w badaniu z 1996 roku [13], obejmującym osoby pracujące z 4 krajów postkomunistycznych (Węgry, Czechy, Litwa i Polska), wykazano, że wyższy poziom wsparcia społecznego obniżał ryzyko złej oceny stanu zdrowia, a stres związany z pracą wpływał na podwyższenie ryzyka. Wnioski W okresie 17 lat obserwacji populacji prawobrzeżnej Warszawy zanotowano poprawę samooceny stanu własnego zdrowia, której towarzyszyły pozytywne zmiany w poziomach czynników ryzyka chorób układu krążenia, a także w sposobie odżywiania. Czynnikami wpływającymi na ryzyko wystąpienia złej oceny własnego zdrowia były: poziom wykształcenia, aktywność fizyczna, występowanie objawów choroby niedokrwiennej serca, występowanie cukrzycy, samoocena prawidłowości żywienia oraz spożycie alkoholu. Ponadto wśród mężczyzn nadciśnienie tętnicze. Piśmiennictwo 1. Fayers P.M., Sprangers M.A.G.: Understanding self-rated health. Lancet, 2002, 359, 187 8. 2. De Bruin A., Picavet H.S.J., Nossikov A.: Health interview surveys. Towards international harmonization of methods and instruments. WHO, 1996, Regional Publications European Ser. No. 58. 3. COM(95), 449, Communication from the Commmision concerning a Community action programme on health monitoring in the contex of the framework for action in the field of public health. Commission of the European Communities, Brussels, 16.10.1995. 4. Manderbacka K., Lundberg O., Martikainen P.: Do risk factors and health behaviours contribute to self-ratings of health? Soc. Sci. Med., 1999, 48, 1713 1720. 5. Mansson N., Merlo J.: The relation between self-rated health, socioeconomic status, body mass index and disability pension among middle-aged men. Eur. J. Epidemiol., 2001, 17, 65 69. 6. Carlson P.: Self-perceived health in East and West Europe: another European health divide. Soc. Sci. Med., 1998, 46, 1355 66. 7. Osler M., Heitmann B.I., Hoidrup S. et al.: Food intake patterns, self rated health and mortality in Danish men and women. A prospective observational study. J. Epidemiol. Community Health, 2001, 55, 399 403. 8. Bakken R., Jeżewska-Zychowicz, Winter M.: Household nutrition and health in Poland. Soc. Sci. Med., 1999, 49, 1677 87. 9. Bielecki W.: Samoocena stanu zdrowia a stres. Psychologiczne determinanty codziennego funkcjonowania. Zdr. Publ., 1998, 108, 405 9. 10. Kuciarska-Ciesielska M.: Stan zdrowia ludności Polski. Zdr. Publ., 1998, 108, 141 6.

Samoocena stanu zdrowia mieszkańców Warszawy w latach 1984 2001 trendy, czynniki determinujące... 537 11. Topór-Mądry R., Pająk A.: Czynniki psychospołeczne a samoocena stanu zdrowia u mieszkańców Krakowa w wieku 45-64 lata. Prz. Lek., 2002, 59, 999 1002. 12. Bobak M., Pikhart H., Rose R. et al.: Socioeconomic factors, material inequalities, and perceived control in self-rated health: cross-sectional data from seven post-communist countries. Soc. Sci. Med., 2000, 51, 1343. 13. Pikhart H., Bobak M., Siegrist J. et al.: Psychosocial work characteristics and self rated health in four post-communist countries. J. Epidemiol. Community Health, 2001, 55, 624 30. 14. Główny Urząd Statystyczny. Badanie stanu zdrowia ludności Polski w 1996 r. GUS Warszawa 1996. 15. Carlson P.: The European health divide: a matter of financial or social capital? Soc. Sci. Med., 2004, 59, 1985 92. 16. Jasiński B.: Instytut Kardiologii, Warszawa. Informacja ustna na podstawie danych GUS. 17. Kulik T.B., Szymczuk W.: Wybrane czynniki zagrożenia zdrowia (Studium socjologiczne). Med. Rodz., 2001, 14, czytelnia on-line. 18. Smith A.M., Shelley J.M., Dennerstein L.: Self-rated health: biological continuum or social discontiniuty? Soc. Sci. Med., 1994, 39, 77 83. 19. Gilmore A.B.C., McKee M., Rose R.: Determinants of and inequalities in self-perceived health in Ukraine. Soc. Sci. Med., 2002, 55, 2177 2188. 20. Goldman N., Glei D.A., Chang M.C.: The role of clinical risk factors in understanding self-rated health. Ann. Epidemiol., 2004, 14, 49 57. 21. Jankowska E.A., Kwiatkowska-Szleszkowska K., Łopuszańska M.: Wykształcenie a zachowania zdrowotne Polaków. Pol. Med. Rodz., 2000, 2, 3, 465 466. 22. Waśkiewicz A., Sygnowska E.: Wpływ poziomu wykształcenia na zachowania zdrowotne i czynniki żywieniowe związane z powstawaniem otyłości badanie Pol-MONICA bis Warszawa. (praca złożona do druku w Zdrowiu Publicznym). 23. Poikolainen K., Vertiainen E., Korhonen H.J.: Alcohol intake and subjective health. Am. J. Epidemiol., 1996, 144, 346 50.

100 80 Nowiny Lekarskie 2006, 75, 6,