PRACE NSTYTUTU BADA WCZEGO LEŚNCTW A, Seria A 2002/3 Nr 939 Marian SUWAŁA, Krzysztof JODŁOWSK nstytut Badawczy Le ś nictwa Zakład U żytkow a nia Lasu Sękocin Las, 05-090 Raszyn e-mail: m.sllwala@ ibles.waw.pl k.jodlowski @ibles.waw.pl WPŁ YW PROCESÓW TECHNOLOGCZNYCH NA WYDAJNOŚĆ PRACY KOSZTY POZYSKWANA DREWNA W DRZEWOSTANACH SOSNOWYCH STARSZYCH KLAS WEKU. CZ. ZRĘBY ZUPEŁNE NFLUENCE OF TECHNOLOGCAL PROCESSES ON LABOUR PRODUCTVTY AND COSTS OF WOOD HARVESTNG N PNE STANDS OF ELDERL Y CLASS OF AGE. PART 2. CLEAR CUTS Abs/ract. 1nvestigations were pe/10rmed in two Scots pine stands differed in average tree volume (0,4 m 3 and 0,7 m 3 ). n both cases f our technological processes of wood harvesting were tested: two of whole-stem method and two of short-wood method. Chain saw or one arm harvester was used for f elling and other technological operahons while skidder or forwarder (whole-stem methods) and only f orwarder (short-wood methods) for wood harvesting. The highest productivity (96,0-63,5 and 109,0-72,8 m 3 /8 machine hours for the average tree volume 0,4 m 3 and 0,7 m 3 accordingly and 100-1000 m of extraction distance) was obtainedfor short-wood method that applied harvester and forwarder. This method was a/so characterized by the lowest unit cost of wood harvesting: 18,7-26,3 z ł/m 3 for 0,4 m 3 trees and 16,0-22,4 z ł/m 3 for O, 7 m 3 trees with the extraction distance ranged from 100 m to l km (with the use of machinery equal to 1600 hours/year) Key wore/s. wood harvesting, elear cuts, Scots pine, productivity, unit cost. Prace nst. Bad. Leś., A, 2002, 3(939): 43-64.
l. WPROWADZENE Udział miąższości drewna pozyskiwanego w rębniach zupełnych w Lasach Państwowych wykazuje tendencję malejącą. Ciągle jeszcze jest jednak znaczący i w 2000 r. wyniósł 21,5% (Leśnictwo, 200 l). Przy pozyskiwaniu drewna na zrębach zupełnych w naszym kraju dominuje metoda dłużycowa z użyciem pilarki do ścinki, okrzesywania i wyróbki oraz ciągników do zrywki półpodwieszonej bądź wleczonej. W Europie w szybkim tempie zwiększa się udział metody drewna krótkiego. Jest ona stosowana niemal w 100% w krajach skandynawskich, np. w Szwecji (FRYK 2001). Szybko rośnie jej znaczenie w krajach sąsiadujących z Polską, szczególnie w Niemczech. Upowszechnia się tam także korzystanie z maszyn na wysokim poziomie technicznym. Stopień mechanizacji pozyskiwania drewna na wysokim poziomie technicznym z użyciem harwestera w Finlandii i Szwecji sięga na zrębach zupełnych 100% (JODŁOWSK 2001), w Niemczech wynosi przeciętnie 25-30%, ale np. w Brandenburgii około 70% (GRUNER2001). W Rosji liczbę harwesterów określa się na 150 sztuk, a w Polsce jest takich maszyn 7 (JODŁOWSK 2001). W dyskusjach na powyższe tematy podnoszona jest mała efektywność wykorzystania maszyn na wysokim poziomie technicznym przy stosunkowo małych powierzchniach cięć. stotnie ma to większe znaczenie, jeżeli maszyny są pozostawiane na noc w miejscu pracy. W sytuacji, gdy maszyny muszą zjeżdżać do miejsc garażowania (postoju w osadzie) lub być dozorowane na zrębie, ma to mniejsze znaczenie. Zmniejszenie powierzchni zrębu i zmiany jego kształtu (ograniczenie szerokości, nieregularność granic, pozostawianie grup drzew) wynikające z zaleceń ekologizacji gospodarki leśnej wpływają oczywiście na zwiększenie kosztów, ale dotyczy to zarówno pracy na wysokim, jak i niskim poziomie technicznym. Obliczono, że zmniejszenie powierzchni zrębu z 5 do 4 ha oraz wspomniane wyżej zmiany kształtu zrębu powodują wzrost kosztów jednostkowych przy zastosowaniu procesu technologicznego z użyciem harwestera i forwardera o około 12%; a w przypadku pilarki i skidera o 14% (KWECEŃ i in. 1995). Wynika to m.in. z częstszych przejazdów maszyn z jednej powierzchni cięć na drugą w ciągu dnia roboczego. W związku z tym ważne jest, aby kolejne powierzchnie cięć planowane do pozyskania z użyciem drogich maszyn były położone jak najbliżej siebie. Trzeba przy tym podkreślić, że dopuszczalna powierzchnia zrębu zupełnego jest zmniejszana także w innych krajach, ale nie wpływa to znacząco na rozmiar pozyskiwania drewna z użyciem drogich maszyn o wysokim poziomie technicznym. Przykładem na to może być Szwecja, gdzie powierzchnię zrębu zupełnego ograniczono do 3 ha (F RYK 200 l, informacja ustna), a stopień mechanizacji pracy na wysokim poziomie technicznym nie ulega zmniejszeniu. Koszt jednostkowy po-
Wpływ procesów technologicznych na wydajn oś ć pracy i koszty pozyskania drewna 45 zaciera, zważywszy że zyskiwania drewna z użyciem harwestera i forwardera na zrębach zupełnych wynosił tam w 2000 r. około 8 USD/m 3 (TOHR 200 l). Ostatnio zaczyna się wprowadzać, m.in. w Szwecji, pojedyncze egzemplarze harwardera, stanowiącego połączenie harwestera i forwardera, wykonującego ścinkę, okrzesywanie, przerzynkę i zrywkę drewna. Badania wykazały, że zastąpienie wymienionych maszyn harwarderem przyniosło w całym procesie zmniejszenie kosztu pozyskiwania drewna o 0,2 USD/m 3 przy małych odległościach zrywki. W miarę jej zwiększania różnica się koszt samej zrywki harwarderem jest większy niż forwarderem. Tak więc, harwarder jest konkurencyjny przy odległości zrywki do 300 m. Jego efektywność zmniejsza się w przypadku, jeżeli pozyskuje się różne sortymenty, o różnych długościach (HALLONBORG, TOHR 2001). Koszty pozyskiwania drewna, a także efektywność ekonomiczna stosowania odmiennych metod i maszyn na wysokim poziomie technicznym w porównaniu z użyciem pilarki różnią się jednak znacząco między krajami, nawet w Unii Europejskiej (Suw ALA 1999). Dlatego procesy technologiczne pozyskiwania drewna powinny być wskazywane na podstawie wyników badań w krajowych uwarunkowaniach przyrodniczych i ekonomicznych. Badania pozyskiwania drewna na zrębach zupełnych podejmowane są w ostatnich latach niezwykle rzadko, uznaje się bowiem, że prowadzenie tych cięć jest stosunkowo proste. Być może takjest, ale przecież także w tych warunkach procesy technologiczne mogą się istotnie różnić pod względem wydajności pracy i kosztów jednostkowych pozyskiwania drewna. Problemom tym poświęcona jest niniejsza praca. 2. CEL, ZAKRES, METODYKA PRZEBEG PRACY Cele i metodyka pracy (także dane wyjściowe do obliczenia kosztów technicznych i testy statystyki matematycznej) są tożsame z przedstawionymi w opracowaniu pt. "Wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy i koszty pozyskiwania drewna w drzewostanach sosnowych starszych klas wieku. Cz. 1. Trzebieże późne " (Prace nst. Bad. Leś., A, 2002/2, nr 935, str. 87-109). W wymienionym opracowaniu przedstawiono przegląd literatury odnoszący się również do prezentowanych badań. W niniejszym opracowaniu uwzględniono dwie metody pozyskiwania drewna: dłużycową (obecnie powszechnie stosowaną) i drewna krótkiego (nie mającąjeszcze dużego znaczenia gospodarczego). Metoda dłużycowa polegała na wyróbce drewna wielkowymiarowego w dłużycach (do około 14 m) oraz średniowymiarowego (z części wierzchołkowych strzał) w wałkach długości 2,4 m. Metoda
46 M Suwa/a, K. Jo dłows ki drewna krótkiego cechowała się wyróbką drewna wielkowymiarowego w kłodach (3-7 m) oraz średniowymiarowego (z części wierzchołkowych strzał) - tak jak poprzednia metoda - w wałkach (2,4 m). W ramach metod wyróżniono po dwa procesy technologiczne: w metodzie dłużycowej - Ds: Ds-PSF: ścinka, okrzesywanie i wyróbka pilarką - P, zrywka dłużyc skiderem - S (LKT lub Timberjack 240), a wałków forwarderem - F (Timberjack 1010); Ds-HSF - ścinka, okrzesywanie i wyróbka harwesteremjednochwytakowym - H (Timberjack 1270 z głowicą 755 lub 758), zrywka jw.; w metodzie drewna krótkiego - Kr: Kr-PF - ścinka, okrzesywanie i wyróbka pilarką - P, zrywka całości drewna forwarderem - F (Timberjack 101 O); Kr-HF - ścinka, okrzesywanie i wyróbka harwesteremjednochwytakowym H (jak w metodzie dłużycowej), zrywka forwarderem - F (jw.). Badania terenowe przeprowadzono w nadleśnictwach: Dąbrowa (RDLP Toruń), Gide (RDLP Katowice) i Torzym (RDLP Zielona Góra), w sześciu drzewostanach (trzy z nich charakteryzow ały s ię przeciętną miąższością drzewa ok. 0,4 m 3 oraz trzy - ok. 0,7 m 3 ). Drzewostany wybrano na siedlisku Bśw. Przeciętny udział drewna wielkowymiarowego (dłużyce, kłody) i średniowymiarowego (wałki) wyniósł odpowiednio: w drzewostanach cieńszych 85 i 15%, w grubszych 90 i 10%. Każdy drzewostan dzielono na cztery działki, na których losowo rozmieszczono procesy technologiczne. 3. WYNK BADAŃ 3.1. Wydajność pracy 3.1.1. W drzewostanach o mniej szej miąższości drzew w CAL YCH PROCESACH TECHNOLOGCZNYCH Wydajność pracy (m 3 /8 masz.godz.) w całych procesach technologicznych pozyskiwania drewna na zrębach zupełnych, w drzewostanach cieńszych (przeciętna miąższość drzewa - 0,4 m 3 ), przedstawia się dla zrywki na odległość od 100 do 1000 m następująco (ryc. la): 18,53-14,62 w procesie Ds-PSF; 64,58-34,15 w procesie Ds-HSF; 18,78-17,53 w procesie Kr-PF; 95,97-63,53 w procesie Kr-HF.
Wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy i koszty pozyskania drewna 47 a 120 w 100........... 80 60 40 20 o b 250 200 150 r---...... ---.......... r--r---- - - - -..... ~... -.. -- ~ - o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Exlraclion dislance (m) w 192,27 e-- 23150,- e--- l- r-- Kr-HF Ds-HSF Kr-PF Ds-PSF 100 r-- 50 o C 180-24,65 23,25 r-- w l Ds-PSF r-1 Ds-HSF Kr-PF Proces technologiczny Technological process - r- -- ~ Kr-HF 160 i, 140 120 100 80 60 40 20 o --. - L.. r -, i - _ -- i r--"--,- --i - -. _ '--. ~ --- L l --, Kr-HF... ~ '-"_ Kr-PF ~ -- - '-::::::':::::::::::::,::::--,--- o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Exlraclion dislance (m) Ds-HSF Ds-PSF Ryc. 1. Wydajność pracy W (m 3 /8 masz.godz.) przy pozyskiwaniu drewna na zrębach zupełnych, w drzewostanach cieńszych (miąższość drzewa 0,4 m 3 ): a - w całych procesach technologicznych (operacje technologiczne i zrywka), b - w operacjach technologicznych, c - przy zrywce drewna Fig. 1. Wood harvesting productivity W (m 3 /8 machine hours) on clear-cuts in case ofo,4 m 3 average tree volwne: a - in the whole processes, b - in the technological operations (felling, trimming), c - in the wood extraction
48 M Suwała, K. Jodłowski Ocena statystyczna istotności różnic wydajności pracy w procesach technologicznych przy wszystkich uwzględnionych odległościach zrywki wykazała, że najmniej sza jest wydajność w procesach Ds-PSF i Kr-PF, większa w procesie Ds- HSF, a największa w procesie Kr-HF. W OPERACJACH TECHNOLOGCZNYCH Wydajność pracy (m 3 /8 masz.godz.) w operacjach technologicznych na zrębach zupełnych, w drzewostanach cieńszych, kształtuje się w poszczególnych procesach następująco (ryc. l b): 24,65 w procesie Ds-PSF (pilarka); 192,27 w procesie Ds-HSF (harwester); 23,25 w procesie Kr-PF (pilarka); 231,50 w procesie Kr-HF (harwester). Na podstawie analizy statystycznej istotności różnic wydajności pracy w operacjach technologicznych stwierdzono, że najmniej sza jest wydajność w procesach Ds-PSF i Kr-PF, większa w procesie Ds-HSF, a największa w procesie Kr-HF. PRZY ZRYWCE Wydajność pracy (m 3 /8 masz.godz.) przy zrywce na zrębach zupełnych, w drzewostanach cieńszych, wynosi przy odległości 100-1000 m w badanych procesach (ryc. 1c): 85,85-38,15 w procesie Ds-PSF (w tym ski der przy zrywce dłużyc 89,55-36,45, a forwarder przy zrywce wałków 65,11-51,76); 97,65-41,83 w procesie Ds-HSF (w tym, ski der 104,77-40,20, a forwarder 64,59-51,36); 114,32-80,42 w procesie Kr-PF (forwarder przy zrywce kłód i wałków); 165,55-87,78 w procesie Kr-HF (forwarder). Analiza istotności różnic wykazała, że przy odległości zrywki: - 100 m wydaj "ność pracy przy zrywce w procesach Ds-PSF, Ds-HSF i Kr-PF jest istotnie mniejsza niż w procesie Kr-HF; - 300 i 500 m istotnie najmniejszajest wydajność pracy przy zrywce w procesach Ds-PSF, Ds-HSF, większa w procesie Kr-PF, a największa w procesie Kr-HF; - 1000 m wydajność pracy przy zrywce w procesach Ds-PSF i Ds-HSF jest istotnie mniej sza niż w procesach Kr-PF i Kr-HF. We wszystkich uwzględnionych przypadkach stwierdzono istotny wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy (współczynnik istotności Pa - najczęściej wynosi 0,000000, a maksymalnie 0,0084).
Wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy i koszty pozyskania drewna 49 3.l.2. W drzewostanach o większej miąższości drzew w CAŁYCH PROCESACH TECHNOLOGCZNYCH Wydajność pracy (m 3 /8 masz.godz.) w całych procesach technologicznych pozyskiwania drewna na zrębach zupełnych, w drzewostanach grubszych (przeciętna miąższość drzewa - 0,7 m 3 ), przedstawia się w przedziale odległości zrywki 100-1000 m następująco (ryc. 2a): 26,95-21,18 w procesie Ds-PSF; 92,84-50,l0 w procesie Ds-HSF; 27,02-24,13 w procesie Kr-PF; 109,89-72,78 w procesie Kr-HF. Analiza statystyczna istotności różnic wydajności pracy w procesach technologicznych wykazała, że przy odległości zrywki: - 100, 300 i 500 m najmniej sza jest wydajność w procesach Ds-PSF i Kr-PF, większa w procesie Ds-HSF, a największa w procesie Kr-HF; - 1000 m najmniej sza jest wydajność w procesie Ds-PSF, większa w procesie Kr-PF, jeszcze większa w procesie Ds-HSF, a największa w procesie Kr-HF. w OPERACJACH TECHNOLOGCZNYCH Wydajność pracy (m 3 /8 masz.godz.) w operacjach technologicznych na zrębach zupełnych, w drzewostanach grubszych, kształtuje się w poszczególnych procesach następująco (ryc. 2b): 37,90 w procesie Ds-PSF (pilarka); 336,74 w procesie Ds-HSF (harwester) ; 34,36 w procesie Kr-PF (pilarka) ; 298,10 w procesie Kr-HF (harwester). Na pgdstawie analizy istotności różnic stwierdzono, że wydajność pracy w operacjach technologicznych w procesach Ds-PSF i Ds-HSF jest istotnie mniejsza niż w procesach Kr-PF i Kr-HF. PRZY ZRYWCE Wydajność pracy (m 3 /8 masz.godz.) przy zrywce na zrębach zupełnych, w drzewostanach grubszych, wynosi przy odległości 100-1000 m (ryc. 2c): 90,04-49,21 w procesie Ds-PSF (w tym skider przy zrywce dłużyc 101,84-49,12, a forwarder przy zrywce wałków 73,27-51,45); 122,31-55,24 w procesie Ds-HSF (w tym skider 130,17-55,23, a forwarder 80,76-54,56); 129,38-81,77 w procesie Kr-PF (forwarder przy zrywce kłód i wałków); 177,99-98,77 w procesie Kr-HF (forwarder). Ocena istotności różnic pozwala stwierdzić, że przy odległości zrywki: - 100 m najmniej sza jest wydajność pracy przy zrywce w procesie Ds-PSF, większa w procesach Ds-HSF i Kr-PF, a największa w procesie Kr-HF;
50 M Suwała, K. Jodłowsk i a W 120 - T 100 +---~~~-~~-+---r--~--1---~--+-- 80 -------. 1 60 40 20 Kr-HF ~+' Ds -HSF '.. - -_ - _l Kr-PF ~ - - o L- ~--------------~ o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Ds-PSF b 4CX) 350 :ul 2fD 2Xl 15) 100 5) O w ----r-- ----+-- Extraction distance (m) 336,74 -± 37,90 C&PSF T f --r 34,36 CS-H3F Kr-PF Proces technologiczny Technological process 1 298,1 O ----""1 ---, Kr-ł-F --~. C W 200 180 160 140 120 100 80 ----+-------==i""-~'----+-----=="""'-..==-----;------+---_+_-----+---~- 60 Ds-HSF 40 -- +- ~~~--+---,---+--_r--,r--~~. Ds-PSF 20 O O -r ~ -----+-- E- t- - r..+----+---+----f-"----< Kr -H F -it--"rt~e:::::~::, --+--1---+---r--~--,r--1---+---+---~ 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Kr -p F Extraction distance (m) Ryc. 2. Wydajność pracy W (m 3 /8 masz.godz.) przy pozyskiwaniu drewna na zrębach z upełn yc h, w drzewostanach grubszych (miąższość drzewa 0,7 m 3 ) : a - w cały ch procesach technologicznych (operacje technologiczne i zrywka), b - w operacjach technologicznych, c przy zrywce drewna Fig. 2. Wood harvesting productivity W (m 3 /8 machine hours) on the clear-cuts in case ofo,7 m 3 average tree volume: a - in the whole processes, b - in the technological operations (felling, trimming), c - in the wood extraction
Wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy i koszty pozyskania drewna 51-300 m najmniej sza jest wydajność pracy przy zrywce w procesach Ds-PSF, większa w procesie Ds-HSF, większa w procesie Kr-PF, a największa w procesie Kr-HF; - 500 i 1000 m wydajność pracy przy zrywce w procesach Ds-PSF i Ds-HSF jest naj mniej sza, większa w procesie Kr-PF, a największa w procesie Kr-HF. 3.2. Jednostkowy koszt techniczny 3.2.1. W drzewostanach o mniejszej miąższości drzew w CAL YCH PROCESACH TECHNOLOGCZNYCH Jednostkowy koszt techniczny pozyskiwania drewna (zł/m 3 ) w całych procesach technologicznych na zrębach zupełnych, w drzewostanach cieńszych, przedstawia się w przedziale odległości zrywki 100-1000 m następująco: przy pracy na l zmianę (ryc. 3a) 26,26-43,19 w procesie Ds-PSF; 24,20-40,49 w procesie Ds-HSF; 25,66-30,91 w procesie Kr-PF; 18,70-26,27 dla procesu Kr-HF; przy pracy na 1,5 zmiany harwestera, skidera i forwardera (ryc. 3b ) 24,40-39,37 dla procesu Ds-PSF; 20,24-34,64 dla procesu Ds-HSF; 23,34-27,64 dla procesu Kr-PF; 15,14-21,33 dla procesu Kr-HF. Weryfikacja statystyczna wykazała, że pod względem kosztów jednostkowych, zarówno w przypadku pracy na l zmianę, jak i na 1,5 zmiany, przy odległości zrywki 300,500 i 1000 m istotnie najmniejszy jest koszt procesu Kr-HF. B. W OPERACJACH TECHNOLOGCZNYCH Jednostkowy koszt techniczny (zł/m 3 ) operacji technologicznych na zrębach zupełnych, w drzewostanach cieńszych, kształtuje się w poszczególnych procesach następuj ąco: przy pracy na l zmianę (ryc. 4a) 11,90 dla procesu Ds-PSF (pilarka); 11,72 dla procesu Ds-HSF (harwester); 12,92 dla procesu Kr-PF (pilarka); 9,70 dla procesu Kr-HF (harwester); przy pracy harwestera na 1,5 zmiany (ryc. 4b) 9,40 dla procesu Ds-HSF; 7,78 dla procesu Kr-HF.
52 M Suwała, K. Jodłowski a b 50 45 40 35 >- c 30 N ~.!:! ME 25.E ~... ~::- 20 (/)... o :;l ~ 15 o c ~:::J 10 5 o - 45 40 35 ME ~ 30 >- c N ~ 25.!:! ME c ::;, -CN 20 o ~ (1)-... (/)... N o 15 (/):,= o c ~:::J 10 5 o -!..--~!..-- ---~::::- ~ 1-:-::: ~ r - - - - - - l - -. 4 -- -_... ------_. -- --- --1 o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Extraction distance (m) - ~ ~ _... ~ ---~ ~ -~..--:--r:-1. - L -. -... - - - _.. _ J.. - r~ ~ =-- _ l - _. - Ds-PSF Ds-HSF Kr-PF Kr-HF o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Extraction distance (m) i Os-PSF Ds-HSF Kr-PF Kr-HF Ryc. 3. Jednostkowy koszt techniczny pozyskiwania drewna w całych procesach technologicznych na zrębach zupełnych w drzewostanach cieńszych (miąższość drzewa - 0,4 m 3 ): a - przy pracy na 1 zmianę, b - przy uwzględnieniu pracy na 1,5 zmiany harwestera, skidera i forwardera Fig. 3. Unit cost ofwood harvesting on the clear-cuts in the whole technological processes in the case of stands with 0,4 m 3 average tree volume: a - during one shift work time, b - during one and a half shift work time of harvester, skidder and forwarder Nie stwierdzono istotnego wpływu ww. procesów na koszt jednostkowy ścinki, okrzesywania i wyróbki, zarówno w przypadku pracy na l zmianę, jak i na 1,5 zmiany. PRZY ZRYWCE Jednostkowy koszt techniczny (zł/m 3 ) zrywki na zrębach zupełnych, w drzewostanach cieńszych, wynosi przy odległości 100-1000 m: przy pracy na l zmianę (ryc. 5a) 14,36-31,29 w procesie Ds-PSF (skider - zrywka dłużyc, forwarder zrywka wałków);
~ Wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy i koszty pozyskania drewna 53 a ~E 14,00 11,90 12,00 ~ >- 10,00 r--- : N ~ () ~,- E 1:::;, 8,00 l-.s= N ()~ cv- Ul _ o 6,00 r--- N (.) (/)=,= 4,00 r--- o c ::&::::l 2,00 r--- 11,72-12,92 --- 9,70,...-- --- -- --- 1-0,00 Ds-PSF Ds-HSF Kr-PF Kr-HF Proces technologiczny Technologica l process b ~ E 14,00 12,00 >- : 10,00 N ~ () ~.- E 1:::;,.s= N 8,00 - () ~ cv- Ul _ o 6,00 - N (.) (/)=,= 4,00 - o c ::&::::l 2,00 - - 11,90 9,40 r-------' 12,92 r--- =f 7,78 r-------' r--- - - 0,00 Ds-PSF Ds-HSF Kr-PF Proces technologiczny Tech nological process Kr-HF Ryc. 4. Jednostkowy koszt techniczny operacji technologicznych na zrębach zupełnych w drzewostanach cieńszych (miąższość drzewa - 0,4 m 3 ) : a - przy pracy na l zmianę, b - przy uwzględnieniu pracy harwestera na 1,5 zmiany Fig. 4. Unit cost ofteclmological operati ons on the clear-cut in the case ofstands with 0,4 m 3 average tree volume: a - during one shift work time, b - during one and a half shift work time of hat-vester 12,48-28,77 W procesie Ds-HSF (skider - zrywka dłużyc : forwarder - zrywka wałków); 12,74-17,99 w procesie Kr-PF (forwarder przy zrywce kłód i wałków); 9,00-16,57 w procesie Kr-HF (forwarder przy zrywce kłód i wałków); przy pracy skidera i forwardera na 1,5 zmiany (ryc, 5b) 12,50-27,47 w procesie Ds-PSF; 10,84-25,24 w procesie Ds-HSF; 10,42-14,72 w procesie Kr-PF; 7,36-13,55 w procesie Kr-HF, Analiza statystyczna istotności różnic wykazała, że pod względem kosztów jednostkowych, zarówno w przypadku pracy na 1 zmianę, jak i na 1,5 zmiany: - przy odległości zrywki 100 m mniejszym kosztem charakteryzuje się zrywka w procesie Kr-HF niż w procesach Ds-PSF, Ds-HSF i Kr-PF; - przy odległości zrywki 300, 500 i 1000 m istotnie mniejszym kosztem wyróżnia się zrywka w procesach Kr-HF i Kr-PF niż w procesach Ds-PSF i Ds-HSF,
54,\/. u\\'a/a. K. Jod/o\l ', ki a 35 Ds-PSF Ds-HSF 10 - - -. -. - -.... -.- -- - +.Kr-PF _ - - - - - - -. Kr-H F o L- ~ +_-- ~ o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Extraction dlstance (m) b Ds-PSF Ds-HSF 5 + -- -... -... - - - - -. --, -.. Kr-PF _ - - - -.- -. - _- = : - - ' Kr-HF o L- ~~ --~ ~ o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Extraction distance (m) Ryc, 5. Jednostkowy koszt techniczny zrywki na zrębach zupelnych w drzewostanach cieńszych (miąższość drzewa - 0,4 m 3 ): a - przy pracy na 1 zmianę, b - przy uwzględnieniu pracy kidera i forwardera na 1,5 zmiany Fig. 5. Unit co t of wood extraction on the clear-cuts in the case of stands with 0,4 m) average tree volume: a - during one shift work time, b - during one and a half shift work time of kiddcr and forvvarder 3.2.2. W drzewo tanach o większej miąż zośc i drzew \\' C L YC PROCE ACH TECH OLOG CZ YCH Jedno tkowy ko zt techniczny pozy kiwania drewna (zł/m 3 ) w całych proceach technologicznych na zrębach zupełnych, w drzewo tanach gnlb zych, przedtawia i ę przedziale odległo ' ci zrywki 100-1000 m na tępująco : prz prac na 1 z mianę (ryc. 6a) l,9-30 55 w proce ie Ds-P F; 16,72-2,07 proce ie Ds-H F; 1,67- _,O pr ie Kr-P' 15, - 22,42 \ pr ie Kr-HF;
Wpływ procesów technologicznych na wydajnoś ć pracy i koszty pozyskania drewna 55 a 35 ~E 30 1:i >- 25 c tl ~.- E.2 =j:j 20 u ~ ~Cii _ o N u 15 <n.-::: o c ~::::> 10 --- --- ~ -. -----. :..;...-~. -. ~ -.. i-""" ::::t=--, ---~ ~- - i -.- - - -.. -. _. ~ - -." Os -PSF Os -HSF Kr-PF Kr-HF b ~E 1:i >- C N ~ U M.- E c::;,.s::. N U ~ _ Q)- Cf) _ o N U <n=,= o c ~::::> 5 o 30 25 20 15 10 o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Extraction distance (m).._,---._..--. _...-._..-.- ------ -- 1-- --.-..- rw.~ n.. 1. r. -- -..-. J...--nDs - PSF L.--- l-1 Ds - HSF ---~ _~l - rr-pf.. 1.. 1.. K,HF o +---+---+---4, ---4--~r-~----~--~--~--4 o 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 Extraction distance (m) Ryc. 6. Jednostkowy koszt techniczny pozyskiw~ia drewna w całych procesach technologicznych na zrębach zupełnych w drzewostanach grubszych (miąższość drzewa - 0,7 m 3 ): a - przy pracy na l zmianę, b - przy uwzględnieniu pracy na 1,5 zmiany harwestera, skidera i forwardera Fig. 6. Unit cost ofwood harvesting on the clear-cuts in the whole technological processes in the case of stands with 0,7 m 3 average tree volume: a - during one shift work time, b - during one and a half shift work time of harvester, skidder and forwarder 8 przy pracy na 1,5 zmiany harwestera, skidera i forwardera (ryc. 6b) 17,47-27,69 w procesie Ds-PSF; 14,18-24,18 w procesie Ds-HSF; 16,63-21,87 w procesie Kr-PF; 12,91-18,21 w procesie Kr-HF.
56 M Suwała, K. Jodłowski różnice: Na podstawie analizy statystycznej stwierdzono, że istotne są następujące w przypadku pracy na 1 zmianę; - przy odległości zrywki 100 m koszt jednostkowy pozyskiwania drewna przy zastosowaniu procesów Ds-HSF i Kr-HF jest mniejszy niż w procesach Ds-PSF i Kr-PF; - przy odległości zrywki 300 i 1000 m koszt jednostkowy w procesie Kr-HF jest mniejszy niż w procesie Ds-PSF; - przy odległości zrywki 500 m najmniejszy jest koszt w procesie Kr-HF, większy w procesach Ds-HSF i Kr-PF, a największy w procesie Ds-PSF; w przypadku pracy na 1,5 zmiany harwestera, skidera i forwardera; - przy odległości zrywki 100 m jak przy pracy na 1 zmianę; - przy odległości zrywki 300, 500 i 1000 m najmniejszy jest koszt w procesie Kr-HF, większy w procesach Ds-HSF i Kr-PF, a największy w procesie Ds-PSF. w OPERACJACH TECHNOLOGCZNYCH Jednostkowy koszt techniczny (zł/m 3 ) operacji technologicznych na zrębach zupełnych, w drzewostanach grubszych, kształtuje się w poszczególnych procesach następująco: przy pracy na l zmianę (ryc. 7a) 6,83 w procesie Ds-PSF (pilarka); 7,14 w procesie Ds-HSF (harwester); 7,45 w procesie Kr-PF (pilarka) ; 7,80 w procesie Kr-HF (harwester); przy pracy harwestera na 1,5 zmiany (ryc. 7b) 5,80 w procesie Ds-HSF; 6,25 w procesie Kr-HF. Nie stwierdzono istotnego wpływu ww. procesów na koszt jednostkowy ścinki, okrzesywania.i wyróbki, zarówno w przypadku pracy na 1 zmianę, jak i na 1,5 zmiany. C. PRZY ZRYWCE Jednostkowy koszt techniczny (zł/m 3 ) zrywki na zrębach zupełnych, w drzewostanach grubszych, wynosi przy odległości 100-1000 m w badanych procesach: przy pracy na 1 zmianę (ryc. 8a) 12,15-23,72 w procesie Ds-PSF (skider- zrywka dłużyc, forwarder - zrywka wałków); 9,58-20,83 w procesie Ds-HSF (skider - zrywka dłużyc, forwarder - zrywka wałków); 11,22-17,63 w procesie Kr-PF (forwarder przy zrywce kłód i wałków); 8,15-14,62 w procesie Kr-HF (forwarder przy zrywce kłód i wałków). przy pracy skidera i forwardera na 1,5 zmiany (ryc. 8b)
Wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy i koszty pozyskania drewna 57 a 8,00 ~E 7,80 E, 7,60 >- c::: tl ~- 7,40.- E.E ~ 7,20 u ~ ~ U5 700 N 8 ' :g :2 6,80 ~~ 6,60 6,40 6,20 - -.- - - 6.83 - - Ds-PSF 7.14,...-- Ds-HSF 7,45 ;--- Kr-PF 7.80 Kr-HF ~ f----------i f---j -------l ~ ~ : Proces technologiczny Technological process b 8,00 ~E 1:1 7,00 6.83 r---_ ~ 6,00 l- N~ U M 'i: ~ 5,00.c::: N U ~ l- $ (j)4,00 l- N 8 t/).~ 3,00 l- o c ~~ 2,00 l- _.- 5.80 r--- 7,45 ;--- 6.25 - - --- --- - l- --- 1,00 0,00 l- Ds-PSF Ds-HSF Kr-PF Kr-HF - Proces technologiczny Technological process Ryc. 7. Jednostkowy koszt techniczny operacji technologicznych na zrębach zupełnych w drzewostanach grubszych (miąższość drzewa - 0,7 m 3 ) : a - przy pracy na 1 zmianę, b - przy uwzględnieniu pracy harwestera na 1,5 zmiany Fig. 7. Unit cóst oftechnological operations on the cłear-cuts in the case ofstands with 0,7 m 3 average tree volume: a - during one shift work time, b - during one and a half shift work time of harvester 10,64-20,86 W procesie Ds-PSF; 8,38-18,38 w procesie Ds-HSF; 9,18-14,42 w procesie Kr-PF; 6,66-11,96 w procesie Kr-HF. Na podstawie analizy statystycznej stwierdzono, że istotne różnice przedstawiają się następująco: w przypadku pracy na l zmianę - przy odległości zrywki 100 m najmniejszy jest koszt zrywki w procesie Kr-HF, większy w procesie Ds-HSF, a największy w procesach Ds-PSF i Kr-PF; - przy odległości zrywki 300 i 500 m najmniejszy jest koszt zrywki w procesie Kr-HF, większy w procesach Ds-HSF i Kr-PF, a największy w procesie Ds-PSF;
58 M Suwa/a, K. Jodłowski a 25 o ~----------------~----------~ (),,()() 't()() "J()() t;;..()() '0()() (Q()() "\()() co()() ~()(),,()()() b 25 ~....... Exlraction dislance (m) ~. s-psf s-hsf - r--::::;o. ~ 'Kr-PF _ - ~. - - ~ ~ - 'Kr-HF -. ~ ::-::-:-:.. -+------"1. -----L------ --+- -+---+- -t-- ~ o L- (),,()() 't()() "J()() t;;..()() '0()() (Q()() "\()() CO()() ~()(),,()()() Exlraclion dislance (m) Ryc. 8. Jednostkowy koszt techniczny zrywki na zrębach zupełnych w drzewostanach grubszych (miąższość drzewa - 0,7 m 3 ): a - przy pracy na l zmianę, b - przy uwzględnieniu pracy skidera i forwardera na 1,5 zmiany Fig. 8. Unit cost of wood extraction on the clear-cuts in the case of stands with 0,7 m 3 average tree volume: a - during one shift work time, b - during one and a half shift work time of skidder and forwarder - przy odległości zlywki 1000 m najmniejszy jest koszt zrywki w procesie Kr-HF, większy w procesie Kr-PF, a największy w procesach Ds-PSF i Ds-HSF; w przypadku pracy na 1,5 zmiany - przy odległości zrywki 100, 300 i 500 m najmniejszy jest koszt zrywki w procesie Kr-HF, większy w procesach Ds-HSF i Kr-PF, a największy w procesie Ds-PSF; - przy odległości zrywki i 1000 m najmniejszy jest koszt w procesie Kr-HF, większy w procesie Kr-PF, a największy w procesach Ds-PSF i Ds-HSF.
Wpływ procesów technologicznych na wydajn ość pracy i koszty pozyskania drewna 59 4. ANALZA DYSKUSJA WYNKÓW Układ procesów technologicznych pod względem wydajności pracy można wyjaśnić następująco : w drzewostanach cieńszych (ryc. la-c): - uzasadniona jest najrnniejsza i bardzo podobna wydajność pracy w procesach Ds-PSF i Kr-PF. Podobieństwo wynika z wyrównania się wydajności: w procesie Ds-PSF - większej wydajności przy ścince, okrzesywaniu i wyróbce pilarką w metodzie dłużycowej oraz mniejszej wydajności zrywki skiderem i forwarderem, natomiast w procesie Kr-PF - mniejszej wydajności przy ścince, okrzesywaniu i wyróbce pilarką w metodzie drewna krótkiego oraz większej przy zrywce forwarderem; - większa wydajność pracy w procesie Ds-HSF niż w poprzednich procesach jest głównie wynikiem kilkakrotnie większej wydajności przy ścince, okrzesywaniu i wyróbce harwesterem niż pilarką; - największa wydajność pracy przy zastosowaniu procesu Kr-HF jest przekonująca, biorąc pod uwagę zarówno największą wydajność pracy przy ścince, okrzesywaniu i wyróbce harwesterem w metodzie drewna krótkiego, jak i największą wydajność przy zrywce forwarderem po wyróbce harwesterem. w drzewostanach grubszych (ryc. 2a-c): - tak jak w drzewostanach cieńszych, najmniej sza i podobna jest wydajność pracy w procesach Ds-PSF i Kr-PF, ale przy odległości zrywki do 500 m podobieństwo przy tych mniejszych odległościach zrywki wynika z wyrównania się wydajności w procesie Ds-PSF - większej wydajności przy ścince, okrzesywaniu i wyróbce pilarką w metodzie dłużycowej oraz mniejszej wydajności zrywki skiderem i for-warderem, natomiast w procesie Kr-PF - mniejszej wydajności przy ścince, okrzesywaniu i wyróbce pilarką w metodzie drewna krótkiego oraz większej przy zrywce forwarderem - przy odległości zrywki looo m, istotnie większa staje się wydajność pracy w procesie Kr-PF, dzięki dużo większej wydajności forwardera niż skidera; - większa wydajność pracy w procesie Ds-HSF niż w poprzednich procesach jest głównie wynikiem kilkakrotnie większej wydajności przy ścince, okrzesywaniu i wyróbce harwesterem niż pilarką; - największa wydajność pracy przy zastosowaniu procesu Kr-HF jest zrozumiała, mając na uwadze, zarówno dużą wydajność pracy przy ścince, okrzesywaniu i wyróbce harwesterem, jak i największą wydajność przy zrywce forwarderem po wyróbce harwesterem. Wyjaśnienie układu procesów pod względem kosztów jednostkowych przedstawiono poniżej : na zrębach zupełnych, w drzewostanach cieńszych (ryc. 3a,b, 4a,b, 5a,b):
60 M Suwała, K. Jodło wski - najmniejszy koszt W procesie Kr-HF jest efektem najmniejszego kosztu ścinki, okrzesywania i wyróbki harwesterem w metodzie drewna krótkiego oraz istotnie mniejszego kosztu zrywki forwarderem niż skiderem; - większe koszty w pozostałych procesach wynikają z większych kosztów ścinki, okrzesywania i wyróbki oraz zrywki; na zrębach zupełnych, w drzewostanach grubszych (ryc. 6a,b, 7a,b, 8a,b): - najmniejszy koszt jednostkowy w procesie Kr-HF jest przede wszystkim rezultatem najmniejszych kosztów zrywki fowarderem po ścince, okrzesywaniu i wyróbce harwesterem w metodzie drewna krótkiego, a także stosunkowo małych kosztów zastosowania harwestera w porównaniu z pilarką (najmniejszy jest w tym przypadku koszt użycia harwestera w metodzie dłużycowej); - większe koszty w pozostałych procesach wynikają z większych kosztów ścinki, okrzesywania i wyróbki oraz zrywki (na uwagę zasługują stosunkowo małe koszty przy zastosowaniu procesu Ds-HSF do odległości zrywki ok. 500 m, głównie dzięki wspomnianemu już najmniejszemu kosztowi użycia harwestera w metodzie dłużycowej). Uzyskane wyniki wskazują, że zastosowanie harwestera i forwardera do pozyskiwania drewna na zrębach zupełnych w Polsce jest tańsze niż użycie pilarki, skidera i forwardera już w obecnych warunkach ekonomicznych. Jedynym warunkiem jest wykorzystanie maszyn przynajmniej przez 1600 godz./rok. Koszty pozyskiwania drewna są większe np. w Szwecji (TOHR 2001), a wynika to głównie z wyższych płac. Zakładając, że płace u nas będą się zwiększały, można przyjąć, że będzie rosła różnica na korzyść stosowania maszyn wielooperacyjnych, w tym harwardera. Wymaga to jednak przeprowadzenia badań, zważywszy m.in. na różnice w drzewostanach i strukturze wymiarowej pozyskiwanego drewna między Polską a Skandynawią. Ciągle otwartą sprawą pozostaje zakup drogich maszyn i zapewnienie im frontu pracy oraz zwiększenie zbytu drewna wyrabianego w kłodach. Te problemy muszą być rozwiązywane przy zwiększaniu efektywności ekonomicznej i środowiskowej oraz humanizacji pracy przy pozyskiwaniu drewna. 5. WNOSK PROPOZYCJE DLA PRAKTYK 5.1. Wnioski 1. Procesy technologiczne mają istotny wpływ na wydajność pracy oraz, w przeważającej części badanych przypadków, także na jednostkowy koszt techniczny pozyskiwania drewna na zrębach zupełnych w drzewostanach sosnowych.
Wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy i koszty pozyskania drewna 61 2. Największą wydajnością pracy cechuje się proces technologiczny pozyskiwania w ramach metody drewna krótkiego, ze ścinką, okrzesywaniem i wyróbką harwesterem jednochwytakowym oraz nasiębierną zrywką forwarderem. 3. Na zrębach zupełnych w drzewostanach o mniejszej miąższości drzew (ok. 0,4 m 3 ) najmniejszy jest koszt jednostkowy pozyskiwania przy zastosowaniu procesów technologicznych w metodzie drewna krótkiego z użyciem średniej wielkości harwestera i forwardera - niezależnie od odległości zrywki. Nie stwierdzono istotnego wpływu technologii oraz techniki na koszt jednostkowy ścinki, okrzesywania i wyróbki drewna. Można jedynie wspomnieć, że najmniejszy jest koszt przy wykonywaniu tych operacji harwesterem w metodzie drewna krótkiego. stotnie najmniejszy jest koszt jednostkowy zrywki forwarderem. 4. Na zrębach zupełnych w drzewostanach o większej miąższości drzew (ok. 0,7 m 3 ) najmniejszy jest koszt jednostkowy przy zastosowaniu procesów technologicznych w ramach metody drewna krótkiego z użyciem średniej wielkości harwestera i forwardera - niezależnie od odległości zrywki, a także metody dłużycowej, realizowanej średniej wielkości harwesterem oraz skiderem (zrywka dłużyc) i forwarderem (zrywka wałków) - przy małej odległości zrywki (100. m). Takjak w drzewostanach cieńszych, nie stwierdzono istotnego wpływu technologii i techniki na koszt jednostkowy ścinki, okrzesywania i wyróbki drewna. W tym przypadku najmniejszy jest koszt przy wykonywaniu tych operacji harwesterem w metodzie dłużycowej. stotnie najmniejszy jest koszt jednostkowy zrywki forwarderem, po ścince, okrzesywaniu i wyróbce drewna harwesterem. 5.2. Propozycje dla praktyki Poniższe propozycje metod i procesów technologicznych wyróżniają się naj mniejszym kosztem jednostkowym pozyskiwania drewna w drzewostanach sosnowych już przy pracy na jedną zmianę (1600 godz./rok). Wskazane jest jednak stosowanie pracy przynajmniej na 1,5 zmiany (2400 godz./rok), szczególnie przy zastosowaniu harwestera i forwardera. l. N a zrębach zupełnych, w drzewostanach o mniej szej miąższości drzew (ok. 0,4 m 3 ), proponuje się w pierwszej kolejności proces technologiczny w metodzie drewna krótkiego (wyróbka w kłodach i wałkach) ze ścinką, okrzesywaniem i wyróbką harwesterem średniej wielkości oraz zrywką forwarderem. W następnej kolejności uzasadnione jest w tej samej metodzie stosowanie pilarki zamiast harwestera. Zaleca się odejście od metody dłużycowej (wyróbka w dłużycach i wałkach), jeżeli nie jest to konieczne ze względu na wymagania rynku drzewnego. 2. Na zrębach zvpełnych w drzewostanach o większej miąższości drzew (0,6-0,7 m 3 ), oprócz metody drewna krótkiego z użyciem harwestera i forwardera, proponuje ię metodę dłużycową, ze śc inką, okrzesywaniem i wyróbką harwesterem
62 M Suwała, K. Jodłowski oraz zrywką skiderem (dłużyce) i forwarderem (wałki), szczególnie przy jej małych odległościach. W przypadku metody dłużycowej i dużej miąższości drzew należy się jednak liczyć ze zwiększonym kosztem napraw harwestera. Autorzy składają serdeczne podziękowania Panom Nadleśniczym i Pracownikom Nadleśnictw Dąbrowa (RDLP Toruń), Gide (RDLP Katowice) oraz Torzym (RDLP Zielona Góra) oraz Kolegom z Zakładu za pomoc w badaniach terenowych. Praca została z ło żo na 13.11.2001 r. i przyjęta przez Komitet Redakcyjny 11.04.2002 r. NFLUENCE OF TECHNOLOGCAL PROCESSES ON LABOUR PRODUCTMTY AND COSTS OF WOOD HARVESTNG N PNE STANDS OF ELDERL Y CLASS OF AGE. PART 2. CLEAR CUTS Summary The goals and methodology were presented in the first part of the paper published in the "Prace BL, Series A", 2002/2 no. 935 : 87-109. The productivity and unit cost ofwhole-stem and shoti-wood methods ofwood harvesting were investigated, each applying two techno logi cal processes: - within the whole-stem method (Ds): - process Ds-PSF - felling and other technological operations perfonned with chain saw (P), extraction of long wood with skidder (S - LKT or Timberjack 240) and of roller with forwarder (F - Timbeljack 10 10) - process Ds-HSF - felling and other technological operations perfotmed with one alm harvester (H - Timberjack 1270 with the felling head 755 or 758), extraction as in the process Ds- PSF; - within the cut-to-length method (Kr): - process Kr-PF - felling and other technological operations perfonned with chain saw (P), wood extraction with forwarder (F - Timberjack 10 10) - process Kr-HF - felling and other technological operations perfonned with one aml harvester (H - Timberjack 1270 with the feli ing head 755 or 758), extraction as in the process Kr-PF; Field observations and measurements were made in six Scots pine stands located on the fresh coniferous forest site type. The tree volume averaged to about 0,4 m 3 in the 3 stands and to 0,7 m 3 in tbe otber three. The applied technological processes significantly influenced the harvesting productivity in all cases. For the extraction distance 100-1000 m in stands with 0,4 m 3 trees tbis productivity ranged from 14,62-18,53 m 3 /8 machine bours (for tbe process Ds-PSF) to 17,53-18,78 (for Kr- PF), 34,15-64,58 (for Ds-HSF) and 63,53-95,97 m 3 /8 macbine hours (for Kr-HF) (Fig. la). Differences were statistically significant. n the stands with 0,7 m 3 of average tree volume, the har-
Wpły w procesów technologicznych na wydajnoś ć pracy i koszty pozyskania drewna 63 vesting productivity ranged from 21,18-26,95 m 3 /8 machine hours (for the proces s Ds-PSF) to 24,13-27,02 (for Kr-PF), 50,10-92,84 (for Ds-HSF) and 72,78-109,89 m 3 /8 machine hours (for Kr-HF) (Fig. l b). For the extraction distance equal to 100, 300 and 500 m the lowest productivity was obtained for Ds-PSF and Kr-PF processes, higher for Ds-HSF and highest for Kr-HF, while for 1000 m extraction this order was little bit changed: lowest harvesting productivity characterized the proces s Ds-PSF - process Kr-PF was significantly more efficient, however considerably less than Ds-HSF and highest one: Kr-HF. Unit cost of wood harvesting in the stands with 0,4 m 3 average tree volume and for 100-1000 m of extracti on distance ranged for l shift work time (1600 hours/year) from 26,26-43,19 zł/m 3 (for the process D -PSF) down to 24,20-40.49 (for Ds-HSF), 25,66-30,91 (for Kr-PF) and 18,70-26,27 (for Kr-HF)(Fig. 3a). For 1,5 shift work time (2400 hours/year) the unit costs were as follows: 24,40-39,37 zł/m 3 (for the process Ds-PSF), 20,24-34,64 (for Ds-HSF), 23,34-27,64 (for Kr-PF) and 15,14-21,33 (for Kr-HF)(Fig. 3b). n both cases ofwork time length the significantly lowest unit cost of wood harvesting were obtained for process Kr-HF. n the stands of 0,7 m 3 average tree volume the unit cost of wood harvesting were smaller and in the case of one shift working time length reached the following values: 18,98-30,55 zł/m 3 (for the process Ds-PSF), 16,72-28,07 (for Ds-HSF), 18,67-25,08 (for Kr-PF) and 15,95-22,42 (for Kr- HF) (Fig. 6a). n the case of one and a half shift these costs dropped farther (Fig. 6b) and ranged from 17,47-27,69 zł/m 3 (for the process Ds-PSF) to 14,18-24,18 (for Ds-HSF), 16,63-21,87 (for Kr-PF) and 12,91-18,21 (for Kr-HF). Due to results of statistical analysis in the case of one shift work time and for 100 m extraction distance the unit cost is considerably smallest in the processes Ds-HSF and Kr-HF. For 300 and 1000 m extraction distance - the unit cost in the process Kr-HF is significantly smaller than in the process Ds-PSF, while for 500 m essentially smallest unit cost was obtained for the process Kr-HF, higher for the processes Ds-HSF and Kr-PF and highest for the Ds-PSF. n the case of one and a half shift and for 100 m extraction distance the results were the same as for the one shift and for the 300,500 and 1000 m - as for the 1 shift and 500 m extraction distance. According to the results the following conclusion might be withdrawn: l. n the stands of about 0,4 m 3 average tree volume, on the clear cuts the cut-to-length method is recommended with the use of middle size harvester for felling and trimming the tree and forwarder for extracting. The use of chain saw instead of harvester is also acceptable. The whole-stem method generally should be avoided. 2. n the stands of about 0,6-0,7 m 3 average tree volume, on the elear cuts aside from the cutto-length method with the use of harvester and forwarder the whole-stem method is adequate with the use ofharvester for felling and trimming the tree and skidder (long wood) offorwarder (rollers) for extracting. Whole-stem method is especially reasonable in the short extraction distances, however it may cause excessive damages to the harvester enlarging costs of its maintenance. 3. The use ofmachinery over one shift decreases the unit cost ofwood harvesting compare to 8 hours work time. PŚMENNCTWO FRYK J. 2001: Opening address- Elmia Wood Conference 6-7 June 2001. W: Efficient Systems for Sustainable Forestry. SKOGFORSK, Uppsala: 1-2. GRU ER R. 2001: Waldarbeit in Brandenburg. Forsttechnische nformationen, 12: 130-135.
64 M Suwała, K. Jodłowski JODŁOWSKl K. 200 l: Maszyny wielooperacyjne do pozyskiwania drewna oraz ich wykorzystanie w Europie. Post. Tech. Leś., 79: 7-12. KWEC EŃ R., ZAJĄCZKOWSKl J., DMUCHOWSKl M., KUŁAK S., SUW ALA M., RzADKOWSKl S. JODŁOWSKl J. 1995: Ekonomiczno-ekologiczne uwarunkowania trwałego rozwoju lasów. Dok. BL, Warszawa: 64-65. Leśnictwo 2001. GUS, Warszawa: 90. SUWALA M. 1999: Wydajność pracy i koszt pozyskiwania drewna w późnych trzebieżach w drzewostanach sosnowych. Prace nst. Bad. Leś., A, 870: 75-94. Suwała M, Jodłowski K. 2002: Wpływ procesów technologicznych na wydajność pracy i koszty pozyskiwania drewna w drzewostanach sosnowych starszych klas wieku. Część. Trzebieże późne. Prace nst. Bad. Leś., A, 935:87-109. THOR M. 200 l: Efficient final feling using mature technology. W : Efficient Systems for Sustainable Forestry. SKOGFORSK, Uppsala: 1-7.