fot. Thinkstock Szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy Pracownicy służby zdrowia, laboratoriów oraz sektora rolniczego i leśnego to grupy najbardziej narażone na działanie szkodliwych czynników biologicznych w ich miejscu pracy. Jednak nawet zatrudnieni w sektorze kultury czy edukacji, a także pracownicy biurowi mają kontakt z alergenami czy toksynami pochodzenia biologicznego. dr hab. n. med. Rafał L. Górny Pracownia Zagrożeń Biologicznych, Zakład Zagrożeń Chemicznych, Pyłowych i Biologicznych, Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa Szkodliwe czynniki biologiczne (SCB) w środowisku pracy to takie mikro- i makroorganizmy oraz struktury i substancje przez nie wytwarzane, które, występując w środowisku pracy, wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki i mogą być przyczyną chorób pochodzenia zawodowego [1, 2]. Ta szeroka defi nicja, akceptowana przez znawców problemu, obejmuje nie tylko drobnoustroje wywołujące choroby zakaźne, lecz także mikro- i makroorganizmy powodujące choroby i dolegliwości o podłożu alergicznym, toksycznym i nowotworowym, a także spełniające funkcję wektorów (przenosicieli) chorobotwórczych zarazków. Zatem szkodliwe czynniki biologiczne to nie tylko mikroorganizmy (do których zaliczamy wirusy, bakterie, grzyby i pierwotniaki), lecz także organizmy większe (czyli makroorganizmy), które, w przeciwieństwie do mikroorganizmów, możemy zobaczyć gołym okiem (np. krwiopijne owady lub kleszcze, a także pewne struktury makroorganizmów, np. pyłki kwiatowe o działaniu alergizującym). Defi nicja obejmuje również szkodliwe substancje wydalane do środowiska zewnętrznego w sposób naturalny przez mikroorganizmy (np. endotoksyna bakteryjna, glukany, mikotoksyny, lotne związki organiczne) lub makroorganizmy (toksyny we włoskach parzących niektórych owadów, alergeny białkowe w wydalinach roztoczy, ptaków i ssaków), bądź uwalniające się w wyniku przemysłowego przetwarzania tkanek roślinnych lub zwierzęcych (np. alergeny zawarte 10 Promotor 10/12
Grupa mikroorganizmów Liczba znanych gatunków Szacunkowa liczba gatunków Procent znanych gatunków w stosunku do ich szacunkowej liczby Wirusy 5000 130 000 4 Bakterie 4760 40 000 12 Glony 40 000 60 000 67 Grzyby i porosty 69 000 1 500 000 5 Pierwotniaki 40 000 100 000 31 Razem 158 760 1 830 000 9 Tab. 1. Szacunkowa liczba gatunków mikroorganizmów na świecie [6] w pyle z rozdrobnionych roślin lub sproszkowanych enzymów ssaków). PROBLEMY Z DEFINICJĄ SZKODLIWYCH CZYNNIKÓW BIOLOGICZNYCH Należy wyraźnie zaznaczyć, że dzisiejszy stan wiedzy w pełni uprawnia do takiego właśnie holistycznego defi niowania i postrzegania SCB jako tych odpowiedzialnych za występowanie niekorzystnych efektów zdrowotnych w środowisku pracy. Na tym tle defi nicje zawarte w dyrektywie 2000/54/WE (w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy) [3] oraz wywodzącym się z niej Rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki [4] wraz z jego zmianą [5] są nieprecyzyjne i nie obejmują wszystkich znanych już dziś czynników, o których wiadomo bez wątpienia, że są odpowiedzialne za szereg chorób, dolegliwości czy obserwowanych u pracowników niekorzystnych symptomów. Sztandarowym przykładem może tu być endotoksyna, składnik zewnętrznej warstwy ściany komórkowej bakterii Gram-ujemnych. W sytuacji, w której spośród 650 dziś nam znanych biologicznych czynników zagrożenia zawodowego endotoksyna jest pod względem immunologicznej reaktywności jednym z najlepiej rozpracowanych związków chemicznych pochodzenia mikrobiologicznego, dla której prawdopodobnie w najbliższych latach zostanie wypracowana (w oparciu o relację dawka skutek zdrowotny) wartość dopuszczalnego stężenia, według defi nicji zawartych we wspomnianych powyżej aktach prawnych, nie jest uznawana za szkodliwy czynnik biologiczny. Stąd też na potrzeby oceny zagrożeń SCB w środowisku pracy przytoczona powyżej nowoczesna definicja biologicznych szkodliwości zawodowych powinna być szeroko stosowana. NARAŻENIE NA CZYNNIKI BIOLOGICZNE I JEGO SKUTKI ZDROWOTNE Narażenie na czynniki biologiczne w środowisku zawodowym jest powszechne i często prowadzi do wystąpienia wielu niekorzystnych skutków zdrowotnych, poczynając od prostych podrażnień i dolegliwości, przez reakcje alergiczne, do infekcji, chorób zakaźnych, reakcji toksycznych i wielu innych niespecyfi cznych symptomów (np. syndromu chorego budynku ). Najpowszechniejsze zagrożenie w środowisku pracy SCB stwarzają jako składniki bioaerozoli, przenoszone drogą powietrzno-pyłową, powietrzno-kropelkową oraz wnikające do organizmu przez skórę i błony śluzowe, a także przez ukłucie krwiopijnych stawonogów, rzadziej drogą pokarmową, która nie jest drogą typową dla zakażeń zawodowych. SZKODLIWE CZYNNIKI BIOLOGICZNE W NARAŻENIU ZAWODOWYM Czynnikami zagrożenia zawodowego mogą być wszystkie organizmy żywe, od prionów czy wirusów poczynając, a na ssakach i ich alergenach kończąc. Należy wyraźnie powiedzieć, że liczba znanych nam dziś czynników biologicznych jest niewielka. Mimo ogromnego postępu w naukach biologicznych liczba poznanych do dziś gatunków mikroorganizmów nie przekracza 156 tysięcy, co stanowi około 9% szacunkowej liczby gatunków występujących w świecie (tab. 1) [6]. Klasyfi kacja zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, zamieszczona w załączniku do dyrektywy 2000/54/WE [3], obejmuje ogółem jedynie 375 czynników, w większości zakaźnych lub inwazyjnych. Są one podzielone na cztery grupy (w nawiasach podano liczbę sklasyfi kowanych czynników): wirusy i priony (129), bakterie (151), grzyby (26) i pasożyty (69). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2005 roku [4] uwzględnia nieco więcej 377 czynników, w tym 113 wirusów i prionów, 168 bakterii, 26 grzybów i 70 pasożytów. W polskiej monografi i [2], obejmującej szerzej SCB o działaniu alergizującym i toksycznym, sklasyfi kowano ogółem 650 czynników lub grup czynników: 6 prionów, 137 wirusów, 186 bakterii, 75 grzybów, 83 pasożyty, 90 czynników roślinnych i 73 czynniki zwierzęce (inne niż pasożyty). Należy podkreślić, że faktyczna liczba biologicznych czynników zagrożenia zawodowego jest w rzeczywistości znacznie większa, ponieważ szkodliwe działanie wielu z nich (zwłaszcza alergenów) nie zostało dotąd powiązane z wykonywaniem określonego zawodu, a zmiany genotypowe mogą doprowadzić do www.promotor.elamed.pl 11
pojawienia się mutacji np. czynników zakaźnych, stanowiąc nowe poważne zagrożenie zawodowe. Największe narażenie na SCB występuje wśród: pracowników ochrony zdrowia i laboratoriów głównie na czynniki zakaźne (zwłaszcza wirusy pochodzenia ludzkiego), ale również na alergeny (np. alergeny zwierzęce), pracowników rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i drzewnego głównie na czynniki alergizujące, immunotoksyczne oraz zakaźne (np. zarazki chorób odzwierzęcych). Narażenie na SCB może również być obecne w wielu innych, często zupełnie niezwiązanych ze sobą, grupach zawodowych. Krótką charakterystykę wybranych środowisk pracy i występujących w nich zagrożeń podano poniżej [7-13]. PRACOWNICY SŁUŻBY ZDROWIA I LABORATORIÓW Pracownicy służby zdrowia (lekarze, pielęgniarki, sanitariusze, salowe), a także pracownicy laboratoriów diagnostycznych i naukowych są narażeni na zakażenie niemalże wszystkimi SCB. Najwyższy stopień ryzyka występuje wśród personelu oddziałów zakaźnych, chirurgicznych, pulmonologicznych, hematologicznych, ginekologiczno-położniczych, intensywnej terapii i hemodializ, stomatologów, pediatrów, lekarzy rodzinnych oraz pracowników pogotowia ratunkowego, stacji krwiodawstwa i niektórych laboratoriów. Szczególne zagrożenie przedstawiają, przenoszone najczęściej przez krew, wirusy zapalenia wątroby typu B, C, D i G, a także wirusy wywołujące choroby układu oddechowego i prątki gruźlicy. Pracownicy zwierzętarni przy instytutach naukowych czy zakładach przemysłu farmaceutycznego są narażeni na silne alergeny występujące w wydalinach i wydzielinach zwierząt laboratoryjnych. ROLNICY I PRACOWNICY PRZEMYSŁU ROLNO-SPOŻYWCZEGO Rolnicy i pracownicy przemysłu rolno-spożywczego (zbożowego, ziemniaczanego, drobiarskiego, paszowego, zielarskiego) są narażeni na wdychanie pyłów organicznych, zawierających duże ilości drobnoustrojów i wytwarzanych przez nie związków o właściwościach immunotoksycznych (endotoksyny, glukany), alergeny roślinne oraz alergeny roztoczy, owadów, hodowanych ptaków i ssaków. Stężenie drobnoustrojów w pomieszczeniach inwentarskich podczas młócenia zbóż i innych plonów oraz w działach obróbki wstępnej (wyładunku, czyszczenia surowca) zakładów przemysłu rolno-spożywczego może w skrajnych przypadkach (np. przy roztrząsaniu spleśniałych pasz) osiągać wartości rzędu 10 12 jtk (jednostek tworzących kolonie) w 1 m 3 powietrza. Przy stałej ekspozycji na stężenia drobnoustrojów powyżej 10 5 jtk/m 3 obserwuje się u narażonych pracowników znamienny wzrost objawów ze strony układu oddechowego (duszność, kaszel), związanych często z występowaniem syndromu toksycznego wywołanego pyłem organicznym (ODTS), alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych (AZPP) lub astmy. Hodowcy zwierząt, służba weterynaryjna oraz pracownicy niektórych działów przemysłu rolno-spożywczego (przemysłu mięsnego, garbarni) są narażeni na kontakt z wirusami, bakteriami, grzybami i pasożytami wywołującymi choroby odzwierzęce (zoonozy). U ogrodników, sadowników i rolników mogą występować odczyny zapalne skóry i błon śluzowych jako wynik alergizującego lub toksycznego działania substancji roślinnych. LEŚNICY I PRACOWNICY PRZEMYSŁU DRZEWNEGO Leśnicy i drwale są narażeni na zakażenie czynnikami chorób odzwierzęcych (kleszczowego zapalenia mózgu i opon mózgowych, boreliozy, erlichiozy, wścieklizny i tularemii), na zapalenie skóry w wyniku kontaktu z porostami i wątrobowcami oraz na alergię dróg oddechowych w wyniku narażenia na grzyby pleśniowe, niektóre struktury i substancje wytwarzane przez drzewa (pyłki, olejki eteryczne, żywice). Pracownicy zakładów przemysłu drzewnego (tartaków, wytwórni płyt pilśniowych i wiórowych, fabryk mebli, zakładów celulozowo-papierniczych) mogą być narażeni na duże stężenia bioaerozoli (do 10 6 jtk/m 3 ), zwłaszcza grzybów z rodzajów Aspergillus, Penicillium i Rhizopus, o właściwościach alergizujących i toksycznych, bakterii Gram-ujemnych (głównie z rodzaju Rahnella) i endotoksyn. Pracownicy ci, podobnie jak cieśle i stolarze, narażeni są także na wdychanie pyłu drzewnego o właściwościach alergizujących i rakotwórczych. PRACOWNICY ZATRUDNIENI PRZY PRZERÓBCE ODPADÓW I OCZYSZCZANIU ŚCIEKÓW Pracownicy zbierający odpady komunalne oraz osoby zatrudnione przy przetwarzaniu tych odpadów w kompostowniach, sortowniach i wytwórniach biogazu są narażeni na wdychanie alergenów i toksyn wytwarzanych przez grzyby pleśniowe, termofi lne promieniowce i bakterie mezofilne. Zagrożeniem dla pracowników oczyszczalni ścieków jest wdychanie aerozolu kropelkowego, który może zawierać bakterie i wirusy o działaniu zakaźnym, alergizującym i toksycznym, głównie bakterie Gram-ujemne i wytwarzane przez nie toksyny (endotoksyny, enterotoksyny białkowe). Pracownicy kanalizacji są narażeni na zakażenie leptospirami (przenoszonymi przez szczury), które wywołują chorobę Weila. 12 Promotor 10/12
Podczas obróbki drewna pracownicy narażeni są na wdychanie pyłu drzewnego o właściwościach alergizujących i rakotwórczych. PRACOWNICY PRZEMYSŁU BIOTECHNOLOGICZNEGO I FARMACEUTYCZNEGO W tym środowisku pracy najczęstsze są uczulenia na enzymy proteolityczne Bacillus subtilis, stosowane do wyrobu środków piorących [87], toksyny Bacillus thuringiensis, stosowane jako bioinsektycydy, oraz spory grzyba Aspergillus niger wykorzystywanego w produkcji kwasu cytrynowego. Pracownicy przemysłu farmaceutycznego są narażeni na wdychanie sproszkowanych substancji roślinnych i zwierzęcych (głównie enzymów) o działaniu alergizującym oraz toksycznych związków roślinnych, głównie alkaloidów i glikozydów. RYBACY, NURKOWIE, MARYNARZE, OSOBY ZATRUDNIONE W PRZETWÓRSTWIE ZWIERZĄT MORSKICH Rybacy, nurkowie i marynarze są narażeni na alergeny, toksyny i jady gąbek, meduz, mszywiołów, żachw i ryb. Mogą też być narażeni na neurotoksyny wytwarzane przez niektóre glony. Zagrożeniem dla pracowników zakładów przetwarzających mięso ryb i innych zwierząt morskich jest wdychanie aerozolu kropelkowego, który zawiera chorobotwórcze alergeny białkowe pochodzące z małży, skorupiaków, kalmarów i ryb oraz alergizującej mączki rybnej. PRACOWNICY PRZEMYSŁU TEKSTYLNEGO Pracownicy zakładów przemysłu tekstylnego zaangażowani w przetwórstwo surowców roślinnych, takich jak bawełna, len czy konopie, są narażeni na immunotoksyczne substancje pochodzenia drobnoustrojowego (endotoksyny, glukany) i roślinnego (taniny). Pracownicy zatrudnieni w zakładach przerabiających wełnę i jedwab są narażeni na aspirację alergenów pochodzenia zwierzęcego. PRACOWNICY PRZEMYSŁU MASZYNOWEGO I WYDOBYWCZEGO Pracownicy zakładów przemysłu maszynowego są narażeni na endotoksyny i alergeny bakterii Gram-ujemnych (głównie gatunki z rodziny Pseudomonadaceae), które rozwijają się obfi cie w spracowanych olejach i emulsjach olejowowodnych, używanych do chłodzenia, smarowania oraz czyszczenia maszyn i urządzeń, a tworzących często na stanowiskach pracy tzw. mgłę olejową. Jako możliwą przyczynę AZPP w tej grupie zawodowej rozważa się również atypowe prątki (Mycobacterium chelonae, Mycobacterium spp.). U pracowników przemysłu samochodowego wdychających bioaerozole stwierdzano też inne choroby zawodowe układu oddechowego: zawodową astmę i zapalenie oskrzeli. Spawacze, używający w swojej pracy kalafonii (produktu destylacji żywicy sosny), są narażeni na wdychanie par tej substancji, które często powodują astmę. Górnicy narażeni są na aspirację toksynotwórczych i alergizujących grzybów rozwijających się na drewnianych stemplach, które mogą być przyczyną astmy oskrzelowej i innych chorób układu oddechowego. Wdychany pył mineralny upośledza czynność płucnego układu odpornościowego, zwłaszcza makrofagów, co ułatwia rozwój prątków (m.in. Mycobacterium r e k l a m a www.promotor.elamed.pl 13
tuberculosis) i zwiększa zachorowalność na gruźlicę i mikobakteriozy płuc. Górnicy narażeni są także na naskórkowe grzybice stóp powodowane przez dermatofi ty z gatunku Trichophyton rubrum lub różne gatunki saprofi tycznych pleśni i drożdżaków (zwłaszcza z rodzaju Candida). PRACOWNICY ZATRUDNIENI W BUDOWNICTWIE Pracownicy zatrudnieni przy produkcji materiałów budowlanych, mający kontakt z pyłem zawierającym wolną krzemionkę, robotnicy wykonujący prace ziemne (zatrudnieni np. przy budowie dróg, mostów, domów itp.) są narażeni na kontakt ze szkodliwymi czynnikami z grupy bakterii (głównie prątkami: gruźlicy M. tuberculosis lub atypowymi M. kansasii), grzybów (wywołujących grzybice narządowe, np. Coccidioides immitis czy Histoplasma capsulatum), pasożytami (głównie nicienie) oraz stawonogami. fot. Thinkstock PRACOWNICY PRZEMYSŁU ENERGETYCZNEGO Głównym zagrożeniem zawodowym dla pracowników tego sektora jest pył organiczny powstający w procesie przetwarzania i wykorzystywania biomasy. Narażenie na szkodliwe czynniki biologiczne zależy zarówno od rodzaju wykorzystywanego surowca, jak i od warunków transportu oraz jego składowania. Świeża biomasa może zawierać do 2000 gatunków bakterii i grzybów, a zawartość mikroorganizmów np. w zrębkach drewna może sięgać 10 5 jtk/kg. Wśród występujących w pyle z biomasy czynników pochodzenia drobnoustrojowego o działaniu immunotoksycznym szczególne znaczenie mają: endotoksyna bakteryjna wytwarzana przez Gram-ujemne pałeczki z rodziny Enterobacteriaceae (np. Rahnella spp., Pantoea spp., Enterobacter spp., Proteus spp.) oraz z rodzajów Pseudomonas i Alcaligenes, termofilne promieniowce (Saccharomonospora viridis, Thermoactinomyces vulgaris) oraz mezofilne promieniowce (Streptomyces spp.). Poważnym zagrożeniem w przetwórstwie biomasy są również grzyby pleśniowe z rodzajów Aspergillus, Penicillium, Alternaria, Scopulariopsis i Trichoderma. Analiza wartości stężeń bioaerozolu na stanowiskach pracy w obiektach przetwarzających biomasę do celów energetycznych wykazała, że stężenia bakterii, grzybów i endotoksyn w powietrzu mogą sięgać odpowiednio 10 7 jtk/m 3, 10 6 jtk/m 3 i 10 5 JE/m 3 (JE to jednostka endotoksyczna). PRACOWNICY BIUROWI Choć stężenia aerozolu bakteryjnego i grzybowego w pomieszczeniach biurowych są zazwyczaj niskie (tj. poniżej 10 3 jtk/m 3 ), wśród wyizolowanych drobnoustrojów dość często stwierdza się obecność bakterii i grzybów pleśniowych zakwalifi kowanych do grupy 2. zagrożenia, co wskazuje, że pracownicy mogą być narażeni na kontakt z biologicznymi czynnikami zagrożenia zawodowego. Narażenie to dotyczy przede wszystkim pomieszczeń wyposażonych w wentylację naturalną/grawitacyjną i budynków, w których system klimatyzacyjny nie jest systematycznie czyszczony. Wśród drobnoustrojów izolowanych z powietrza pomieszczeń biurowych dominują ziarenkowce Gram-dodatnie z rodzajów Staphylococcus, Micrococcus i Kocuria, przetrwalnikujące laseczki z rodzaju Bacillus oraz grzyby pleśniowe z rodzajów Penicillium, Aspergillus i Cladosporium. PRACOWNICY SFERY KULTURY I EDUKACJI Konserwatorzy zabytków, renowatorzy starych budynków, bibliotekarze i archiwiści są narażeni na kontakt z alergizującymi i toksynotwórczymi grzybami pleśniowymi (zwłaszcza z rodzajów Aspergillus, Penicillium, Chaetomium, Stachybotrys, Cladosporium), które mogą się obfi cie rozwijać 14 Promotor 10/12
na zawilgoconych książkach, aktach, zabytkowych przedmiotach i ścianach budynków. Stwierdzono, że podczas prac renowacyjnych w zagrzybionych budynkach stężenie grzybów w powietrzu może być wysokie (do 10 5 jtk/m 3 ). Pracownicy drukarni i innych zakładów, w których powietrze musi być nawilżane, są narażeni na wdychanie alergizujących i/lub toksycznych drobnoustrojów rozwijających się w zbiornikach klimatyzacyjnych: bakterii Gram-ujemnych (Pseudomonas spp., Cytophaga allerginae), termofi lnych promieniowców i ameb (Naegleria gruberi). Drobnoustroje te mogą wywoływać gorączkę nawilżaczową, AZPP i astmę. Zagrożeniem dla nauczycieli, wychowawców i opiekunów społecznych są przenoszone drogą kropelkową wirusy i bakterie pochodzenia ludzkiego, wywołujące choroby układu oddechowego. PRACOWNICY SFERY USŁUG Kucharze i sprzedawcy produktów spożywczych są narażeni na zapalenie skóry wywołane alergenami kontaktowymi pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Zagrożeniem dla fryzjerów i kosmetyczek są grzyby-dermatofi ty pochodzenia ludzkiego i alergeny wziewne znajdujące się w ludzkim naskórku, włosach i pyle z paznokci. Piśmiennictwo 1. Dutkiewicz J., Jabłoński L.: Biologiczne szkodliwości zawodowe. PZWL, Warszawa 1989. 2. Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński L., Szymańska J.: Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego. Klasyfi kacja, narażone grupy zawodowe, pomiary, profi laktyka. Ad punctum, Lublin 2007. 3. Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europejskiej z dnia 18 września 2000 roku dotycząca ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na czynniki biologiczne w miejscu pracy. Offi cial Journal of the European Communities, L. 262/21, Bruksela 17.10.2000, 21-45. 4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 roku w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. nr 81, poz. 716). 5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 lutego 2008 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. nr 48, poz. 288). 6. Bisen P.S., Debnath M., Prasad G.B.K.S.: Microbes: concepts and applications. Hoboken, Wiley-Blackwell 2012. 7. Dutkiewicz J: Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego aktualne problemy. Medycyna Pracy, 2004, 55 (1), 31-40. 8. EU-OSHA European Agency for Safety and Health at Work: Expert forecast on emerging biological risks related to occupational safety and health. European risk observatory report. Offi ce for Offi cial Publications of the European Communities, Luxembourg, 2007. 9. Flannigan B., Samson R.A., Miller J.D.: Microorganisms in home and indoor work environments: diversity, health impacts, investigation and control. Boca Raton, CRC Press 2011. 10. Gołofit-Szymczak M.: Określenie narażenia na aerozol bakteryjny i grzybowy w środowisku pracy pomieszczeń biurowych z uwzględnieniem systemu wentylacyjnego budynku. Rozprawa doktorska. Wydawnictwo CIOP-PIB, Warszawa 2012. 11. Górny R.L., Dutkiewicz J., Zapór L.: Czynniki zagrożeń biologicznych w środowisku pracy. Wydawnictwo CIOP-PIB, Warszawa 2012 (wyd. 4 uaktualnione w druku). 12. Lacey J., Dutkiewicz J.: Bioaerosols and occupational lung disease. Journal of Aerosol Science 1994, 25, 1371-1404. 13. Ławniczek-Wałczyk A., Gołofi t-szymczak M., Cyprowski M., Górny R.L.: Exposure to harmful microbiological agents during the handling of biomass for power production purposes. Medycyna Pracy, 2012, 63 (4), 395-407. r e k l a m a www.promotor.elamed.pl 15