Wykonanie ściany siedliskowej dla jaskółek brzegówek przy Autostradzie A1 na odcinku Piekary Śląskie Maciejów Informacje z nadzoru sezonu lęgowego kwiecień/maj 2013 Radosław Gwóźdź Szymon Beuch
Dąbrowa Górnicza, 15.05.2013 Brzegówka Riparia riparia jest małym ptakiem wróblowym (waga około 11-16 g). Jest gatunkiem średnio licznym, a miejscami nielicznym w całej Europie. W Polsce występuje na terenie całego kraju, jej populację lęgową szacuje się na 150 000 300 000 par lęgowych, a trend liczebności uważa się za stabilny. Jest to gatunek wędrowny, który w Polsce pojawia się dopiero na przełomie kwietnia i maja, natomiast ostatnie osobniki można spotkać jeszcze w połowie września. Na zimę brzegówki odlatują do Afryki, na południe od Sahary. Jaskółka ta, w odróżnieniu od jaskółek dymówki i oknówki, nie buduje gniazd na budynkach, ale kopie nory w różnego rodzaju pionowych skarpach. Wśród krajowych gatunków podobne rozwiązanie budowy gniazd stosują jeszcze tylko dwa gatunki z rodziny kraskowatych - zimorodek i żołna. Skarpy te to najczęściej urwiste brzegi rzek i zbiorników wodnych, ale także czynne piaskownie, hałdy, czy wydmy. Nora brzegówki ma długość 35 120 cm i zakończona jest szeroką komorą lęgową, w której ptaki znoszą materiał na gniazdo w postaci źdźbeł traw, piór czy sierści. W połowie maja samica znosi 4 6 białych jaj, które są następnie wysiadywane przez około dwa tygodnie. Młode są karmione przez około 3 tygodnie po czym stają się samodzielne i opuszczają gniazdo. Wtedy dorosłe ptaki podejmują nierzadko kolejną próbę lęgu, zwykle na początku lipca. Brzegówki to typowe ptaki kolonijne. Kolonia brzegówek może składać się nawet z kilku tysięcy nor lęgowych umieszczonych często bardzo blisko siebie. Piaskowe skarpy zasiedlane przez brzegówki to siedlisko bardzo nietrwałe, często ulegające osunięciu. W takim przypadku brzegówki są w stanie rozpocząć budowanie nowej kolonii bardzo szybko po zapadnięciu się skarpy bądź zniszczeniu ich kolonii przez człowieka. Jest to oczywiście możliwe pod warunkiem istnienia innych odpowiednich siedlisk w pobliżu. Mimo to, gatunek ten jest w stanie przemieszczać się w trakcie sezonu lęgowego na duże odległości. Nie tylko w związku z szukaniem miejsc lęgowych, ale również z poszukiwaniem pokarmu. Brzegówka jest gatunkiem owadożernym i, jak każda jaskółka, jest wyspecjalizowana w łowieniu swych ofiar w locie. W związku z tym żeruje często nad wodami dokąd nierzadko musi dolecieć z kolonii odległych o kilkanaście kilometrów. Nie jest to gatunek bardzo przywiązany do wcześniejszych miejsc lęgowych. Potrafi zmieniać kolonie w kolejnych sezonach, choć zwykle jest to ten sam rejon w promieniu kilku-kilkudziesięciu kilometrów od wcześniejszych lęgowisk. W trakcie prac związanych z budową Autostrady A1 (odcinek Piekary Śląskie - Maciejów) natrafiono na kolonię brzegówek znajdujacą się bezpośrednio w pasie budowy. Kolonia licząca około 120 nor znajdowała się na hałdach w pobliżu stawu Lenart w Bytomiu. Zarówno skarpa z kolonią jak i staw w związku z pracami musiały być zlikwidowane.
Do likwidacji kolonii prztystopiono w sezonie jesiennym, po opuszczeniu jej przez ptaki, zgodnie z decyzją Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Katowicach. W myśl decyzji z dnia 15.11.2010 dopuszczono do likwidacji kolonii w takim terminie pod warunkiem, wykonnia kompensacji przyrodniczej w postaci odtworzenia skarpy o podobnych wymiarach w pobliżu tej likwidowanej po zakończeniu prac budowlanych. Zajętość terenu i kwestie jego własności nie pozwoliły na odtworzenie zlikwidowanej skarpy w formie naturalnej na okolicznych terenach. Zaszła zatem konieczność wybudowania sztucznej ściany siedliskowej kompensującej ptakom utratę siedlisk. Dotychczas w Polsce nie wykonywano tego typu sztucznych siedlisk dla brzegówek, dlatego kierowano się wzorcami z krajów Europy Zachodniej (główne z Wielkiej Brytanii), gdzie tego typu konstrukcje zostały już wybudowane. Po zapoznaniu się z kilkunastoma tego typu konstrukcjami przeprowadzono szereg rozmów z projektantem i wyłonionym wykonawcą prac związanych z budową konstrukcji. W wyniku tych konsultacji ustalono rozwiązania wydające się optymalnymi w danych warunkach lokalizacyjnych i środowiskowych. Po wspólnych spotkaniach terenowych przyjęto lokalizację skarpy, która wydaje się prawidłowa dla realizacji ściany siedliskowj. Ekspozycja otworów wlotowych w kierunku lustra wody, oddzielenie od pasa autostrady o największym nasileniu ruchu przez wysoki nasyp i ekrany akustyczne, umiejscowienie konstrukcji na ternie zamkniętym ogrodzeniem powinno korzystnie wpłynąć na zapewnienie ptakom bezpieczeństwa. Zgodnie z danymi literaturowymi dobrano wymiary komór lęgowych, długość, średnicę i spadek korytarzy. W kwietniu 2013 zakończono prace związane z budową sztucznej skarpy lęgowej dla brzegówek. Obiekt przekazano do użytku. Rozpoczęto monitoringi bezpośredniego sąsiedztwa obiektu oraz populacji tego gatunku na tym obszarze. Rozpoczęto również działania mające zachęcić ptaki do zasiedlenia sztucznej skarpy. ***
Fot. 1. Ukończony obiekt, 14.05.2013 Fot. 2. Wnętrze obiektu, komory gniazdowe, 14.05.2013
Fot. 3. Komory gniazdowe, 14.05.2013 Fot. 4. Komora gniazdowa, 14.05.2013
Fot. 5. Rynny z piaskiem do kontroli ewentualnych tropów drapieżników pod ścianą wlotową, 14.05.2013 Komory gniazdowe (fot. 2-4) zostały indywidualnie ponumerowane dla łatwiejszego prowadzenia obserwacji. Błyszczące elementy konstrukcji drzwiczek komór (zawiasy, śruby) zostały zmatowione, niektóre elementy w razie potrzeby także zabezpieczone bawełnianym plastrem. Co drugi tunel dolotowy oraz komory gniazdowe do których prowadziły zostały wyłożone warstwą piasku. Dzięki temu możliwe będzie sprawdzenie preferencji ptaków wobec podłoża miejsc gniazdowych. Pod ścianą wlotową zamontowano wkopaną w ziemię rynnę z piaskiem, (fot. 5) dzięki czemu możliwe będzie wykazanie obecności ssaków drapieżnych w bezpośredniej bliskości gniazd. W okresie powrotu brzegówek z zimowisk rozpoczęto codzienny monitoring ich obecności w sąsiedztwie obiektu, w celu zlokalizowania i określenia liczebności naturalnych kolonii lęgowych w tym sezonie. Podczas kontroli stwierdzono formujące się w dwóch miejscach naturalne kolonie brzegówek. Pierwsza z nich liczyła 34 norki (kolonia 1, fot. 6). W drugim miejscu ptaki wykopały ok. 30 nor, ale z niewiadomych powodów porzuciły je (kolonia 2 fot. 7) i w skarpie naprzeciwko zaczęły tworzyć nową kolonię w dniu 09.05.2013 liczyła ona ok. 136 norek (kolonia 3 fot. 8), ale ptaki wciąż kopały nowe otwory gniazdowe. Obie te lokalizacje położone są poza pasem drogowym, na gruntach innych właścicieli. Tereny te są w różny sposób eksploatowane i obie istniejące kolonie narażone są na zniszczenie w ciągu najbliższego lub kolejnych sezonów lęgowych. Ilość dostępnych naturalnych skarp położonych poza pasem drogowym zapewnia brzegówkom możliwości założenia kolonii w tym sezonie lęgowym. Jednak sposób użytkowania tych miejsc przez ich właścicieli z roku na rok znacznie ogranicza szanse na zachowanie dogodnych siedlisk w kolejnych sezonach. W celu zachowania lęgowej populacji brzegówek na tym obszarze konieczna była więc kompensacja w postaci sztucznej skarpy.
Fot. 6. Kolonia 1, 09.05.2013 Fot. 7. Kolonia 2 opuszczona, 09.05.2013 Fot. 8. Kolonia 3, w tle pas drogowy, 09.05.2013
Zanim skarpa zostanie zaakceptowana przez brzegówki jako siedlisko lęgowe (z doświadczeń organizacji zachodnioeuropejskich wynika, że czasami może to potrwać kilka sezonów) konstrukcja ta może stanowić miejsce lęgowe dla innych ptaków (takich jak: pliszka siwa Motacilla alba, białorzytka Oenanthe oenanthe, kopciuszek Phoenicurus ochruros, mazurek Passer montanus, sikory Paridae i inne), a także przez cały rok być noclegowiskiem dla wielu gatunków. Do tej pory nad stawem Lenart obserwowane były jedynie pojedyncze żerujące brzegówki, jednak nie stwierdzono u nich zainteresowania sztuczną skarpą. Były to więc najprawdopodobniej osobniki należące do populacji, która zasiedliła obecne w pobliżu naturalne skarpy. Dalszy rozwój życia biologicznego w tym stosunkowo nowym zbiorniku (między innymi rozwój roślinności przybrzeżnej oraz zwiększenie ilości larw owadów) spowoduje zwiększenie bazy pokarmowej dla owadożernych ptaków, a tym samym zwiększy to ich zainteresowanie stojącą na jego brzegu sztuczną skarpą. W trakcie prowadzonych codziennych kontroli jaskółki są wabione do obiektu przez odtwarzanie głosów tego gatunku z umieszczonego w obiekcie odtwarzacza. Wykonano również makiety, które umieszczone przy otworach wlotowych mają być dodatkowymi, wizualnymi zachętami dla brzegówek. W trakcie trwania monitoringu zaobserwowano zainteresowanie się sztuczną skarpą przez inne gatunki chronionych ptaków takich jak pliszka siwa i kopciuszek. Stwierdzono obecność pary kopciuszków noszących materiał gniazdowy do jednej z komór (fot 10). Podczas nieobecności ptaków w pobliżu konstrukcji znaleziono w komorze zbudowane gniazdo (fot. 11). Obserwacje zachowania pary pliszek siwych (zaniepokojenie, odwodzenie od obiektu) również sugeruje możliwość lęgu tych ptaków w jednej z komór gniazdowych. Ze względu na możliwość ryzyka porzucenia lęgów obu gatunków zrezygnowane z kontroli wszystkich komór na tym etapie lęgu (wysiadywanie). Prace te zostaną przeprowadzone w późniejszym okresie w czasie ewentualnego karmienia piskląt, kiedy nie grozi to porzuceniem lęgu przez ptaki dorosłe.
Fot. 9. Kopciuszek i pliszka siwa na dachu sztucznej skarpy, 07.05.2013 Fot. 10. Kopciuszek z materiałem gniazdowym, 07.05.2013
Fot. 11. Gniazdo kopciuszka w komorze gniazdowej, 09.05.2013 Nadzór ornitologiczny nad tą inwestycją będzie kontynuowany w dalszej części sezonu lęgowego.