Julia Kluczyńska, Anna Sienicka. Centrum Integracji Społecznej przedsiębiorstwo społeczne?

E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 8 Julia Kluczyńska, Anna Sienicka Centrum Integracji Społecznej przedsiębiorstwo społeczne? 9/2008

Spis treści Dlaczego organizacje pozarządowe mogą być zainteresowane tą formą działalności? 4 Problemy i bariery prawne związane z działalnością CIS 6

9/2008 Centrum Integracji Społecznej przedsiębiorstwo społeczne? Czym jest CIS? Centrum Integracji Społecznej (dalej: CIS) to jednostka organizacyjna realizującą reintegrację zawodową i społeczną poprzez prowadzenie dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym programów edukacyjnych obejmujących m.in. nabywanie umiejętności zawodowych, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych oraz nabywanie innych umiejętności niezbędnych do codziennego życia. CIS może zostać utworzony przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta oraz organizację pozarządową. Pomysł utworzenia CIS przez organizację pozarządową w danej gminie czy powiecie powinien ściśle odpowiadać na potrzeby danej społeczności lokalnej. Inicjatywa utworzenia CIS powinna zostać skonsultowana z Powiatowym Urzędem Pracy i Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej instytucjami, które są naturalnymi partnerami CIS oraz z lokalnym samorządem, który w przypadku utworzenia CIS będzie finansował jego działalność. Status CIS nadaje wojewoda w drodze decyzji administracyjnej. CIS jest formą prawną adresowaną do instytucji oraz organizacji pozarządowych pracujących z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. W grupie beneficjentów CIS ustawa wymienia osoby: a. bezdomne realizujące indywidualny program wychodze- nia z bezdomności, b. uzależnione od alkoholu, po zakończeniu programu psy- choterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego, c. uzależnione od narkotyków lub innych środków odurzają- cych, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, d. chore psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, e. długotrwale bezrobotne w rozumieniu przepisów o pro- mocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; f. zwalniane z zakładów karnych, mające trudności w inte- gracji ze środowiskiem, g. uchodźców realizujący indywidualny program integracji, h. niepełnosprawne, w rozumieniu przepisów o rehabi- litacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Należy podkreślić, że nie jest to katalog zamknięty i do CIS mogą zostać skierowane osoby nienależące do żadnej w wyżej wymienionych grup. Podstawą do skierowania uczestnika do zajęć w CIS jest przede wszystkim kryterium wykluczenia społecznego. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym wskazuje, że osoby zagrożone wykluczeniem społecznym to te, które ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. CIS może również realizować programy specjalne dla osób niepełnosprawnych i ubiegać się z tego tytułu o dofinansowanie z funduszu PFRON. CIS to instytucja mającą charakter przede wszystkim edukacyjny a jednym z elementów programu edukacyjnego może być praca uczestników w ramach działalności wytwórczej, handlowej, usługowej lub działalności wytwórczej w rolnictwie 1, którą CIS może prowadzić. Ustawa wyraźnie wskazuje, że taka działalność CIS nie jest działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej. Dlaczego organizacje pozarządowe mogą być zainteresowane tą formą działalności? Organizacje pozarządowe mogą być zainteresowane tą formą działalności, z co najmniej kilku względów. Po pierwsze, z prowadzeniem CIS związany jest korzystny system dofinansowania obejmujący koszty związane z utworzeniem oraz bieżącą działalnością CIS. Z kolei szeroki zakres kosztów podlegających dofinansowaniu umożliwia organizacjom prowadzącym CIS przygotowanie dla uczestników atrakcyjnej oferty dodatkowej, obejmującej prawo do świadczeń integracyjnych oraz szerokiej gamy kursów i szkoleń zawodowych. Możliwości dofinansowania Koszty związane z utworzeniem CIS, w szczególności wydatki poniesione na przystosowanie i wyposażenie pomieszczeń, mogą zostać sfinansowane przez samorząd wojewódzki na zasadzie porozumienia stron. Podobnie, na zasadach porozumienia marszałek województwa może przyznać organizacji tworzącej CIS dotację na działalność przez okres pierwszych trzech miesięcy. Późniejsza działalność CIS może być finansowana z dotacji pochodzącej z dochodów własnych gminy, środków z Unii Europejskiej oraz, co bardzo ważne, ze środków uzyskanych z działalności wytwórczej, handlowej lub usługowej prowadzonej przez CIS (przy czym ustawa mówi wyraźnie, że działalność taka nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej). Uzyskane fundusze mogą zostać przeznaczone m.in. na najem lokali, świadczenia integracyjne dla uczestników oraz wynagrodzenia dla pracowników, a środki z Unii Europejskiej mogą pokryć koszty przygotowania szkoleń i kursów zawodowych. 1 Z ograniczeniami przedmiotowymi określonymi w art. 9 ust. 1 Ustawy o zatrudnieniu socjalnym. 4

Dlaczego organizacje pozarządowe mogą być zainteresowane tą formą działalności? 9/2008 Ustawa o zatrudnieniu socjalnym wyposaża CIS w możliwość zaoferowania uczestnikom szczególnej formy świadczeń zwanych świadczeniami integracyjnymi. Świadczenie integracyjne wypłaca się uczestnikom raz w miesiącu w wysokości: 80% zasiłku dla bezrobotnych przez pierwszy miesiąc (brutto 430,70 zł, netto 397,71 zł) (w tym składka na ubezpieczenie zdrowotne w wysokości 32,99 zł); 100% zasiłku podczas dalszego uczestnictwa (brutto 538,30 zł, netto 477,85 zł) (w tym składka na ubezpieczenie zdrowotne w wysokości 48,45 zł). Przy czym wypłata świadczeń integracyjnych zostaje wstrzymana, gdy uczestnik zajęć uporczywie narusza postanowienia programu lub przestał uczęszczać na zajęcia. Nowelizacja ustawy o zatrudnieniu socjalnym z 15 czerwca 2007 r. wprowadziła również możliwość przyznania uczestnikowi programu motywacyjnej premii integracyjnej w wysokości uwzględniającej jego zaangażowanie oraz postępy. Wysokość premii nie może jednak przekroczyć 20% świadczenia integracyjnego. Organizacje prowadzące CIS podkreślają, że aspekt finansowy jest zachętą dla uczestników tylko na początku, później większość uczestników zajęć zaczyna dostrzegać i cenić uczestnictwo w zajęciach ze względu na szeroką gamę kursów i szkoleń zawodowych. Nie zmienia to jednak faktu, że świadczenie integracyjne może być postrzegane przez zdecydowaną większość uczestników CIS jako forma zasiłku dla bezrobotnych, a nie wynagrodzenie za wykonywaną w CIS pracę. Należy podkreślić, że pomiędzy uczestnikiem zajęć a CIS nie ma stosunku pracy (w rozumieniu przepisów prawa pracy), a zatem świadczenie integracyjne nie jest wynagrodzeniem z tytułu umowy o pracę. Uczestnicy CIS nadal figurują w ewidencji urzędów pracy jako osoby posiadające status osób długotrwale bezrobotnych lub osób poszukujących pracy. Co dalej po CIS? Okres uczestnictwa w zajęciach może trwać do 12 miesięcy (z możliwością przedłużenia o kolejne 6 miesięcy w szczególnie uzasadnionych przypadkach), co rodzi pytanie o dalsze możliwości wspierania osób, które przeszły przez program CIS. Ustawa przewiduje trzy możliwe scenariusze: CIS jako pracodawca swoich własnych absolwentów Podobnie jak pracodawca prywatny, CIS może zdecydować o zatrudnieniu w CIS własnego absolwenta w formie zatrudnienia wspieranego. W takiej sytuacji CIS ma prawo do takiego samego zakresu dofinansowania jak pracodawca prywatny. Absolwent CIS, w odróżnieniu od uczestnika CIS, powinien świadczyć pracę. Jeśli jednak zgodnie z ustawą przyjmiemy, że CIS pełni przede wszystkim funkcje edukacyjne, a działalność ekonomiczna jest zaledwie jednym z kilku elementów programu edukacyjnego, powstaje pytanie, czy CIS w obecnym kształcie będzie w stanie zorganizować dla absolwentów normalne miejsca pracy. CIS zainteresowany zatrudnianiem własnych absolwentów powinien zatem odpowiedzieć na dwa podstawowe pytania na czym ma polegać tworzone miejsce pracy i skąd uzyskać środki na pokrycie wynagrodzeń (starosta finansuje tylko część związanych z tym kosztów). Wydaje się zatem, że zatrudnianie własnych absolwentów oznacza w praktyce konieczność rozwinięcia działalności ekonomicznej, gwarantującej ciągłość zleceń, przy których pracowaliby zatrudnieni absolwenci CIS, oraz zysk pozwalający na sfinansowanie części ich wynagrodzeń, które nie będą finansowane w ramach zatrudnienia wspieranego, innych kosztów związanych z zatrudnianiem pracowników, inwestycji w działalność itp. Zatem, jeśli założymy, iż CIS powinien zatrudniać swoich absolwentów, działalność ekonomiczna powinna odgrywać znacznie większą rolę niż obecnie. CIS jako inkubator spółdzielni socjalnych Ustawa o zatrudnieniu socjalnym mówi o możliwości podjęcia przez uczestników CIS działalności gospodarczej w formie spółdzielni socjalnej, przy czym ustawa ta nie określa roli CIS w procesie tworzenia spółdzielni. Prowadzenie działalności gospodarczej wymaga wiedzy i doświadczenia, których zazwyczaj brakuje osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym, i wydaje się, że CIS dysponuje odpowiednimi zasobami oraz możliwościami, aby wspomóc swoich wychowanków m.in. w zakresie tworzenia biznesplanu, zasad prowadzenia działalności gospodarczej, księgowości czy zdobywania zleceń. Skierowanie uczestnika CIS do pracy u pracodawcy prywatnego Ustawa o zatrudnieniu socjalnym oferuje pracodawcom możliwość nawiązywania z uczestnikami CIS stosunku pracy na szczególnych zasadach w formie tzw. zatrudnienia wspieranego. Podstawa prawna: Ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. z 2003 r. Nr 122, poz. 1143) 5

9/2008 Centrum Integracji Społecznej przedsiębiorstwo społeczne? Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2004 r. Nr 99, poz. 1001 z późn. zm.) Problemy i bariery prawne związane z działalnością CIS Dofinansowanie Z korzystnym systemem dofinansowania dla CIS wiążą się obciążenia finansowe dla samorządów lokalnych, których możliwości finansowe mogą się bardzo różnić w zależności od województwa, w którym się znajdują. Organizacje planujące utworzenie CIS powinny zatem wziąć pod uwagę realne możliwości gmin, na terenie których chcą prowadzić działalność, ponieważ może się okazać, że niektórych polskich gmin po prostu nie będzie stać na sfinansowanie tego typu przedsięwzięcia. Ponadto rozbudowany system dotacyjny związany jest z licznymi i bardzo sformalizowanymi procedurami oraz koniecznością regularnej współpracy z samorządem lokalnym. Podobnie z problemem braku środków mogą się spotkać osoby składające wniosek o skierowanie uczestnika lub absolwenta CIS do pracy u pracodawcy prywatnego w formie zatrudnienia wspieranego. Zdarza się, że urzędy pracy wnioski takie odrzucają właśnie ze względu na brak środków z powiatowego funduszu pracy. Brak samodzielności i elastyczności Z ustawy o zatrudnieniu socjalnym wyłania się obraz CIS jako instytucji realizującej zadania państwa z zakresu reintegracji społecznej i zawodowej, w szczególności działalności edukacyjnej, dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. CIS to bardzo kosztowna forma działalności, całkowicie oparta na systemie dotacji ze środków publicznych, co wiąże się z m.in. z tym, że ustawa bardzo szczegółowo reguluje funkcjonowanie i zasady uczestnictwa w CIS. Np. do CIS mogą zostać przyjęte jedynie te osoby, które zostały tam skierowane przez ośrodek pomocy społecznej. Oznacza to, że to pracownik ośrodka pomocy społecznej decyduje o tym, kto może wziąć udział w rocznym programie CIS. W przypadku organizacji pozarządowych prowadzących CIS jedną z najważniejszych decyzji, czyli decyzję o przyjęciu danej osoby do CIS, podejmuje, zatem osoba z zewnątrz. Podobnie ustawa szczegółowo reguluje sytuacje, w których program ma przestać być realizowany w odniesieniu do konkretnej osoby. W praktyce oznacza to, że w często dramatycznych sytuacjach pogorszenia się szeroko rozumianego stanu zdrowia uczestnika CIS, np. depresji, kiedy wydawałoby się, że potrzebna byłaby elastyczność pozwalająca w uzasadnionych okolicznościach dać tej osobie drugą szansę, kierownik CIS ma ustawowy obowiązek przerwania opieki na uczestnikiem. Dla osób prowadzących CIS nie ulega wątpliwości, że przypadek każdego uczestnika CIS, jego lepszych i gorszych okresów funkcjonowania, jest inny i wymaga indywidualnego podejścia. Ustawodawca jednak nie podzielił tych wątpliwości i jednoznacznie przesądził, kiedy uczestnictwo w CIS jest wskazane oraz w jakich sytuacjach kierownik CIS ma obowiązek zaprzestać realizacji programu w odniesieniu do konkretnego uczestnika, który tym samym powraca do systemu opieki społecznej. CIS a przyszłość jego uczestników Ustawa o zatrudnieniu socjalnym koncentruje się głównie na mechanizmach integrujących osoby wykluczone w specjalnie tworzonym dla nich miejscu, w CIS, i wydaje się pomijać rolę CIS w odniesieniu do własnych absolwentów. Ustawa ta niezwykle szczegółowo reguluje kwestie związane z uczestnictwem w CIS, podczas gdy zaledwie dwa artykuły tej ustawy odnoszą się do zatrudnienia wspieranego. Można zatem odnieść wrażenie, że zabrakło pomysłu na dalszą pomoc dla absolwentów CIS, mających wejść na otwarty rynek pracy. Sytuację absolwenta CIS można porównać do sytuacji osoby bezrobotnej, która właśnie założyła własne przedsiębiorstwo. Zważywszy na fakt, iż w przeciętnym inkubatorze przedsiębiorczości osoba rozpoczynająca własną działalność może korzystać z różnych form wsparcia przez okres około 3 lat, niezrozumiałym jest, dlaczego już po 12 miesiącach (z możliwością przedłużenia o 6 miesięcy) osoba wykluczona zostaje nagle pozbawiona możliwości dalszego wsparcia za strony CIS. Doświadczenie krajów Europy Zachodniej wskazuje, że w przypadku pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi oraz zagrożonymi wykluczeniem społecznym bardzo ważne jest objęcie takich osób stałym systemem opieki jednej instytucji zajmującej się wsparciem i doradztwem zawodowym. W Polsce taką instytucją mógłby być właśnie CIS, gdyby nie fakt, że zgodnie z ustawą oczekuje się, że absolwent CIS samodzielnie poradzi sobie bez dalszego wsparcia instytucjonalnego. Doradztwo zawodowe świadczone przez CIS i pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy, powinny rozpocząć się już w trakcie programu edukacyjnego CIS, tak aby jego uczestnicy jak najszybciej zaczęli szukać ofert pracy zgodnie z własnymi możliwościami psychofizycznymi i przygotowaniem zawodowym. 6

Problemy i bariery prawne związane z działalnością CIS 9/2008 Praca z osobami długotrwale bezrobotnymi to złożony i często wieloletni proces. Założenie, że osoba, która ukończyła CIS samodzielnie poradzi sobie na wolnym rynku pracy, wydaje się wysoce nierealne, zwłaszcza, w przypadku zakładania przez takie osoby spółdzielni socjalnych. W ten sposób naraża się takie osoby na kolejne życiowe niepowodzenie, co z kolei zmusza wiele z nich do ponownego ubiegania się o wsparcie z urzędu pracy. Prawdopodobnym, i smutnym, scenariuszem jest więc sytuacja, w której urząd pracy kieruje osobę długotrwale bezrobotną lub zagrożoną wykluczeniem społecznym do uczestnictwa CIS. Tam uczestnik nabywa pewnych zawodowych umiejętności i przechodzi szkolenia aktywizujące i gdy po 12 miesiącach nie udaje mu się znaleźć pracy, wraca pod opiekę urzędu pracy. W świetle powyższego powstaje pytanie o celowość istnienia CIS i o efektywność ogromnych środków publicznych z tym związanych. Ponadto istnieje ryzyko, że w wielu przypadkach uczestnicy CIS w zetknięciu z otwartym rynkiem pracy nie będą umieli wykorzystać uzyskanych w CIS umiejętności dotyczących aktywnego poszukiwania pracy. Osoby prowadzące CIS zgodnie podkreślają, że w obecnej formule CIS zdecydowanie brakuje działań nastawionych na przyszłość uczestników. Pewnym rozwiązaniem tego problemu mogłoby być wprowadzenie możliwości, aby CIS tworzył spółdzielnie socjalne dla własnych absolwentów lub mógł ich merytorycznie i organizacyjnie wspierać w zakresie działalności spółdzielni. Spółdzielnie te mogłyby tworzyć przejściowe miejsca pracy lub miejsca docelowe. W pierwszej sytuacji rola CIS polegałaby na prowadzeniu spółdzielni socjalnej (jako własnej działalności gospodarczej), zatrudnianiu w niej absolwentów CIS z myślą o ich powrocie na wolny rynek. Dzięki zatrudnieniu w spółdzielni socjalnej absolwent CIS miałby szanse na funkcjonowanie w prawdziwej relacji pracodawca pracownik, co z czasem pozwoliłoby mu wejść na otwarty rynek pracy. Jeśli chodzi o tworzenie docelowych miejsc pracy, to CIS mógłby inicjować, wspierać działalność absolwentów CIS zakładających spółdzielnię, następnie po określonym czasie, pozwalającym na względne usamodzielnienie się spółdzielni, jak prawdziwy inkubator przedsiębiorczości, mógłby stopniowo wycofywać swoje wsparcie. Wsparcie dla spółdzielni socjalnych zakładanych przez absolwentów, czy też zatrudnianie na zasadzie zatrudnienia przejściowego w spółdzielni socjalnej jest naturalną kontynuacją procesu ich integracji społecznej i zawodowej. Ponadto, właściwym wydaje się rozbudowanie działalności CIS o poradnictwo i wsparcie dla absolwentów CIS do czasu ich pełnego powrotu na otwarty rynek pracy. Dzięki temu mógłby powstać system gwarantujący ciągłość opieki nad osobą długotrwale bezrobotną w momencie skierowania danej osoby do uczestnictwa w CIS, CIS przejmowałby pełną opiekę nad taką osobą zarówno w okresie rocznego uczestnictwa w programie edukacyjnym CIS, jak i w okresie późniejszym, prowadzącym do jej pełnego powrotu na rynek pracy. W takim ujęciu działalność CIS polegałaby na edukacji i aktywizacji osób długotrwale bezrobotnych oraz opiece nad własnym absolwentami obejmującej pomoc w stopniowym procesie wejścia na otwarty rynek pracy, w szczególności w tworzeniu spółdzielni socjalnych, korzystania z form zatrudniania wspieranego oraz pomoc tym osobom w utrzymaniu miejsc pracy. Zatrudnienie wspierane w praktyce Pracodawca, który zdecyduje się na zatrudnienie uczestnika CIS, może podpisać ze starostą umowę, na mocy której w zamian za zobowiązanie się do zatrudnienia danej osoby przez okres nie krótszy niż 18 miesięcy otrzymuje prawo do refundacji części wynagrodzenia wypłaconego tej osobie podczas pierwszych 12 miesięcy zatrudnienia (w ustawowo określonej wysokości). Problem polega na tym, że najpierw pracodawca musi się zobowiązać do zatrudnienia uczestnika CIS przez okres nie krótszy niż 18 miesięcy, co stanowi bardzo poważne zobowiązanie, nawet w przypadku tych osób, które z łatwością funkcjonują na rynku pracy. Uczestnicy CIS to często osoby, co do których bardzo trudno przewidzieć, czy ich szeroko rozumiany stan zdrowia pozwoli im wywiązać się z obowiązków wobec pracodawcy. Prywatni pracodawcy mogą mieć zatem uzasadnione obawy przed podejmowaniem takiego zobowiązania. W związku z tym pracodawcy chroniąc interesy swoich firm coraz częściej ubiegają się o dofinansowanie nie na konkretnego uczestnika CIS, lecz na stanowisko stworzone z myślą o takich osobach (możliwość taką wprowadza ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy). Takie rozwiązanie pozwala pracodawcy na zatrudnienie nowej, innej osoby z CIS w przypadku, gdy dotychczasowy pracownik przestał wywiązywać się z obowiązków lub po prostu przestał przychodzić do pracy. Innym rozwiązaniem, które pozwala prywatnym pracodawcom na zmniejszenie ryzyka związanego z zatrudnieniem osób, co do których istnieje niebezpieczeństwo, że nie wywiążą się z obowiązków wobec pracodawcy, może być uwzględnienie w programie CIS praktyk zawodowych w prywatnych firmach. Dzięki praktykom uczestnicy CIS mogą zaznajomić się z realiami funkcjonowania na otwartym rynku pracy, a właściciele prywatnych firm mogą lepiej poznać osoby, które w przyszłości mogliby chcieć zatrudnić, i samodzielnie ocenić, czy są to osoby godne zaufania. Z zatrudnieniem wspieranym wiążą się również bardzo niejasne kwestie proceduralne. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym wskazuje tylko, że kierownik Centrum, pracownik 7

9/2008 Centrum Integracji Społecznej przedsiębiorstwo społeczne? socjalny czy sam uczestnik CIS może złożyć w powiatowym urzędzie pracy wniosek o skierowanie do pracy u pracodawcy prywatnego w formie zatrudnienia wspieranego. Na podstawie takiego wniosku powiatowy urząd pracy może skierować uczestnika CIS do pracy u pracodawcy prywatnego na podstawie umowy pomiędzy starostą a pracodawcą w sprawie refundacji określonej części kosztów związanych z zatrudnieniem. Po pierwsze, w ustawie powiedziane jest tylko, że urząd pracy może skierować uczestnika CIS do pracodawcy prywatnego, a przez wielu urzędników słowo może interpretowane jest w znaczeniu, że nie musi. Po drugie, nie jest jasno określona rola pracodawcy zainteresowanego zatrudnieniem absolwenta CIS powstaje pytanie, co krok po kroku powinien zrobić pracodawca zainteresowany zatrudnieniem absolwenta CIS, w szczególności gdzie się zgłosić i jakie formularze wypełnić i jakie dokumenty powinien załączyć? Ustawa nie odpowiada na te pytania, a urzędnicy urzędu pracy, którzy często po raz pierwszy słyszą o tej formie zatrudnienia, tworzą długie procedury i przedstawiają pracodawcom prywatnym długą listę wymaganych dokumentów i zaświadczeń. Prowadzi to do sytuacji, w której prywatni pracodawcy często rezygnują z możliwości skorzystania z zatrudnienia wspieranego i albo nie zatrudniają absolwentów CIS w ogóle, albo podpisują z nimi normalne umowy o pracę opiewające na najniższe wynagrodzenie. Formuła zatrudnienia wspieranego jest krytykowana również ze względu na powiązanie zatrudnienia wspieranego z działalnością CIS. Zgodnie z art.16 ustawy o zatrudnieniu socjalnym zatrudnieniem wspieranym mogą zostać objęci tylko uczestnicy CIS, a zatem z możliwości zatrudnienia wspieranego mogą skorzystać wyłącznie ci pracodawcy, w których powiecie CIS istnieje. Wydaje się, że ustawodawca nie przewidział sytuacji, z którą mamy do czynienia obecnie, czyli że mogą istnieć powiaty, w których ze względu na znaczne obciążenie budżetowe nie zdecydowano się na stworzenie tego typu instytucji. Co za tym idzie, w powiatach, w których nie stworzono CIS, pracodawcy prywatni nie mają możliwości tworzenia miejsc pracy w systemie zatrudnienia wspieranego. poddają w wątpliwość charakter CIS jako przedsiębiorstwa społecznego: Uczestnicy CIS nie są zatrudnieni na umowę o pracę i za uczestnictwo w działalności ekonomicznej CIS nie otrzymują wynagrodzenia (wykraczającego ponad świadczenie integracyjne związane z uczestnictwem w CIS). Działalność CIS nie jest oparta na rachunku ekonomicznym. CIS nie podejmuje ryzyka gospodarczego. CIS nie funkcjonuje na otwartym rynku. Z powyższych względów trudno jest mówić o CIS jako o przedsiębiorstwie społecznym. Jest to kolejna instytucja całkowicie uzależniona od środków publicznych. Wydaje się jednak, że gdyby rola CIS jako inkubatora spółdzielni socjalnych została bardziej wyeksponowana i rozbudowana, CIS mógłby stanowić ważną instytucję wpierającą osoby zainteresowane tworzeniem przedsiębiorstw społecznych. Podobnie rozwinięcie działalności ekonomicznej pozwoliłoby CIS gromadzić dodatkowe środki finansowe, którymi CIS mógłby swobodnie dysponować i wydatkować je w zależności od bieżących potrzeb, w tym m.in. na remonty, modernizację, materiały edukacyjne czy sprzęt komputerowy, a sama działalność ekonomiczna pozwoliłaby uczestnikom CIS poznać realia zbliżone do otwartego rynku pracy. Potrzeby i oczekiwania uczestników Przy planowaniu działań organizacja pozarządowa powinna również uważnie rozważyć potrzeby grupy, na rzecz której chce prowadzić działalność. Niektóre organizacje pozarządowe pracujące z osobami bezdomnymi wskazują np., że pomoc tym osobom wymaga wspólnotowego charakteru podejmowanych działań, polegających na zapewnieniu uczestnikom kompleksowej opieki obejmującej zarówno stałą pomoc psychologiczną, tworzenie grup wsparcia, działalność edukacyjną, jak i zakwaterowanie i całodzienne wyżywienie. CIS zapewnia uczestnikom przede wszystkim ofertę edukacyjną zawierającą pewne elementy pomocy psychologicznej i doradztwa zawodowego, a zatem może nie spełnić oczekiwań i potrzeb organizacji działających na rzecz wyprowadzania ludzi z bezdomności. CIS jako przedsiębiorca społeczny CIS to instytucja prowadząca szeroko rozumianą działalność edukacyjną i całkowicie oparta na systemie dotacji ze środków publicznych. Jednym z elementów programu edukacyjnego CIS jest prowadzenie działalności ekonomicznej polegającej na działalności usługowej, handlowej lub wytwórczej, z której zysk może stanowić dodatkowe środki na działalność CIS. W działalności CIS można wyróżnić co najmniej kilka następujących elementów (cech), które Samo świadczenie integracyjne kojarzone jest bardzo często z zasiłkiem dla bezrobotnych. W przypadku działalności handlowej, usługowej czy produkcyjnej CIS może to prowadzić do sytuacji, w której świadczona praca postrzegana jest jako praca za zasiłek, co dla uczestników niewątpliwie nie stanowi elementu aktywizującego i nie uczy ich mechanizmów wolnego rynku, na którym za dobrze wykonaną pracę powinno się otrzymywać wynagrodzenie. Uczestnicy CIS mogą po prostu nie traktować uczestnictwa w CIS jako pracy, a otrzymanego świadczenia jako wynagrodzenia. Ponadto, dla osób, które nie utraciły prawa do zasiłku, świadczenie integracyjne w wysokości zasiłku dla bezrobotnych nie wydaje się być atrakcyjną ofertą. Wydaje się zatem, że 8

Problemy i bariery prawne związane z działalnością CIS 9/2008 CIS może nie spełnić oczekiwań organizacji zainteresowanych realizowaniem reintegracji zawodowej i społecznej poprzez tworzenie nowych miejsc pracy. CIS a lokalna społeczność Organizacje pozarządowe prowadzące działalność w formie CIS zwracają uwagę na to, że jednym z warunków, aby CIS działał sprawnie i efektywnie, jest bliska współpraca pomiędzy CIS, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, Powiatowym Urzędem Pracy, lokalnymi organizacjami pozarządowymi, samorządem lokalnym oraz lokalnym biznesem. Jeśli działania CIS będą znane i szanowane przez mieszkańców, lokalni pracodawcy prywatni będą bardziej otwarci na możliwość zatrudniania absolwentów CIS w formie zatrudnienia wspieranego. Ponadto skomplikowany i sformalizowany system dotacyjny wiąże się z koniecznością regularnej współpracy z samorządem lokalnym. Rekomendacje: W celu zwiększenia efektywności działania CIS powinien być instytucją, która obejmuje stałym systemem opieki swoich uczestników (rozpoczynających długi i trudny proces powrotu na otwarty rynek pracy), zapewniając ciągłość wsparcia dla swoich absolwentów. Cel ten można osiągnąć poprzez: rozwijanie działalności ekonomicznej CIS, która pozwoli na zatrudnianie swoich absolwentów CIS oraz dodatkowo spowoduje, że CIS będzie instytucją mniej uzależnioną od wsparcia państwa, korzystającą z możliwości, jakie daje przedsiębiorczość społeczna; określenie roli CIS w tworzeniu spółdzielni socjalnych, tak aby CIS (będące naturalnym inkubatorem) mogły zakładać i prowadzić spółdzielnie socjalne, czy to jako docelowe, czy przejściowe miejsca pracy; przepisy dotyczące zasad opieki nad uczestnikami CIS powinny być bardziej elastyczne, pozwalając na zindywidualizowane podejście do uczestników CIS oraz umożliwiając stosowanie nowatorskich rozwiązań; wprowadzenie możliwości poradnictwa i wsparcia nie tylko dla uczestników, ale także dla absolwentów CIS. W celu wzmocnienia instytucji zatrudnienia wspieranego należy zrewidować przepisy dotyczące obowiązków i uprawnień przedsiębiorców korzystających z formy zatrudnienia wspieranego. Obecne przepisy nakładają na pracodawców więcej obowiązków, obciążeń i finansowego ryzyka z tego tytułu, niż dają korzyści. Ponadto należy rozszerzyć możliwość wykorzystywania formuły zatrudnienia wspieranego przez osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, które są objęte opieką innych niż CIS instytucji, np. organizacji pozarządowych. Niniejszy tekst powstał w oparciu o dane zebrane w ramach badań jakościowych przedsiębiorstw społecznych zrealizowanych w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej. 9

10

EKONOMIA SPOŁECZNA TEKSTY jest serią wydawniczą prezentującą teksty ważne z punktu widzenia dyskusji o ekonomii społecznej. Seria powstała w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej. Autorzy tekstów to osoby związane z projektem, osoby aktywnie działające w obszarze ekonomii społecznej, a także przedstawiciele innych środowisk zainteresowanych ekonomią społeczną. Wszystkie materiały publikowane w serii są dostępne na stronach portalu www.ekonomiaspoleczna.pl. Niniejszy tekst powstał w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej, realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Administratorem projektu jest Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.