Temat: Obozy koncentracyjne Tytuł projektu: Od nazwiska do numeru Miejsce/land: Stuhr/Dolna Saksonia Szkoła: Kooperacyjna Szkoła Zbiorcza w Stuhr Nauczycielka: Ilse Henneberg Wiek: od 16 lat Streszczenie: Na podstawie rysunków więźniów, dokumentów SS i relacji prasowych uczniowie w Dolnej Saksonii przygotowali wystawę na temat procedur przyjmowania w pięciu wybranych obozach koncentracyjnych. Własne prace plastyczne uzupełniają ich upamiętnienie losu i cierpień ofiar. W 1996 r. wystawę otwarto we własnej szkole, a później pokazywano w innych miastach. Przedmioty i metody: - przedmiot: religia - tydzień projektowy - nauka połączona z pracą badawczą w miejscu pamięci - refleksja nad różnymi formami upamiętnienia - prace artystyczne - przygotowanie wystawy Sprawozdanie z realizacji projektu: Wakacje letnie 1995 kilka małych grup uczniów Kooperacyjnej Szkoły Zbiorczej (KGS) ze Stuhr (Dolna Saksonia) wyjeżdża do różnych miejsc pamięci w Republice Federalnej: w Dachau pod Monachium, Buchenwaldzie pod Weimarem, Ravensbrück na północ od Berlina, Neuengamme pod Hamburgiem i w Hanowerze-Ahlem. Uczniów interesuje proces degradacji ludzi: trafiając do obozu koncentracyjnego, każdy więzień stawał się numerem. Pracownicy archiwów pomagają uczniom. Niespodziewanie wiele rysunków i relacji dokumentuje duże znaczenie rytuału przyjęcia do obozu. Ocena wyników poszukiwań nastąpiła w nowym roku szkolnym w ramach lekcji religii (wyznanie ewangelickie) podczas kursu projektowego na poziomie wyższym. Uczestnictwo było dobrowolne, więc zakładano duże zaangażowanie piętnastki uczniów. Celem pracy projektowej było opracowanie odnalezionych dokumentów i przygotowanie wystawy objazdowej zatytułowanej Od nazwiska do numeru. Pomysł zrodził się podczas wcześniejszych odwiedzin miejsca pamięci w Buchenwaldzie. Wystawę zaplanowano wspólnie z Berndem Gempe, pedagogiem zatrudnionym w miejscu pamięci. Archiwa Państwowego Muzeum w Oświęcimiu (Auschwitz), Instytutu Historii
Najnowszej w Monachium, miejsc pamięci w Bergen-Belsen i Sachsenhausen oraz archiwa federalne w Koblencji i Poczdamie, poproszone o pomoc, dostarczyły materiały uzupełniające. Podczas wizyty w miejscu pamięci Bergen-Belsen jego dyrektor, dr Thomas Rahe, wprowadził grupę w problematykę, informując uczniów, jak obchodzić się z relacjami świadków historii i rysunkami więźniów. Podczas lekcji uczniowie na podstawie literatury fachowej opracowali teksty informacyjne o rytuale przyjęcia do obozu. Wspólnie uporządkowali dokumenty SS i rysunki więźniów według kolejności procedury. Z relacji literackich wybrano trafne cytaty, oddające przeżycia i uczucia więźniów. W małych grupach zrekonstruowano specyficzne warunki przyjęcia w pięciu obozach koncentracyjnych. Rezultaty pracy uczniowie zaprezentowali na tablicach wystawowych. Podczas kilkudniowego pobytu w centrum spotkań młodzieży w Buchenwaldzie wykonali obiekty artystyczne uzupełniające wystawę. Żeby poznać szczegóły przyjmowania do obozów, młodzież nawiązała kontakt z osobami ocalałymi z zagłady. Wystawę otwarto w czerwcu 1996 roku w KGS Brinkum. Dzieli się ona na trzy części, obrazujące z różnych perspektyw gehennę ludzi degradowanych w obozach koncentracyjnych do numeru. Pierwsza część pokazuje rytuał pozbawiania więźniów godności ludzkiej w momencie przybycia do obozu. Druga część dokumentuje specyfikę procedury przyjmowania w pięciu obozach koncentracyjnych. Świadectwa tych, którzy przeżyli, zostały przedstawione w części trzeciej. Degradacja więźniów do numeru ułatwiała sprawcom planowe mordowanie i przemysłowe wykorzystywanie ludzi. W momencie przybycia do obozu SS pozbawiało ludzi wolności, odzieży, własności, włosów, godności i nazwiska. Ten rytuał stopniowej dehumanizacji był już zapowiedzią końca, czyli śmierci człowieka. Degradacji dowodzą dokumenty SS zaprezentowane w pierwszej części wystawy. Komentują je uzupełniające się nawzajem rysunki i cytaty więźniów, które pozwalają dostrzec w nich znowu jednostki ludzkie.
Beznamiętnie, biurokratycznie i funkcjonalnie ukazują przyjęcie do kacetu zdjęcia i dokumenty SS. Wystawiony przez Wehrmacht list przewozowy transportu więźniów przemilcza jednak cierpienia i śmierć ludzi podczas transportu. Przestępstwo widać dopiero, kiedy się skonfrontuje dokumenty sprawców z bezpośrednimi świadectwami ofiar. Najważniejsza staje się perspektywa ofiar, ich cierpienia. Niektórym więźniom, nie chcącym dopuścić do utraty godności i szacunku dla samego siebie, udało się potajemnie rysować i pisać. Gdy przyłapano kogoś na takich zajęciach, groziły mu tortury, a nawet kara śmierci. Większość spośród około 40 wystawionych rysunków powstała w obozie w ekstremalnych warunkach. Z braku papieru i narzędzi do rysowania artyści sięgali po każdy, choć trochę nadający się do tego celu materiał: strzęp papieru, odwrotna strona formularza SS, kawałek węgla lub resztka ołówka. Dlatego oryginały są często małego formatu. Łatwiej też dawały się ukryć. Dla potrzeb wystawy większość prac jednak powiększono. Poniżające etapy procedury przyjęcia więźniowie rysowali celowo realistycznie, żeby udokumentować przestępstwa. Przeważają pobieżne szkice ołówkowe, ukazujące ludzi jako pozbawione indywidualności, wewnętrznie rozbite ofiary. Do rzadkości należą barwne prace jak akwarele wykonane przez artystów z KZ Buchenwald. Tylko tym, którzy stali bardzo wysoko w nieformalnej obozowej hierarchii, jak więźniowie polityczni, udawało się zdobywać pod ochroną towarzyszy papier i farby. Dopiero po wyzwoleniu w roku 1945 powstaje większość kolorowych i bogatych w szczegóły rysunków, jak prace Thomasa Geve, Alfreda Kantora, Władysława Siwka i Mieczysława Kościelniaka. Teraz już bez ryzyka można przedstawić w formie artystycznej cały ogrom terroru. Na wystawie zrezygnowano na ogół ze znanych fotografii, ikon zbrodni. Ich rozpoznawanie skłania obserwatora, a zwłaszcza ucznia, do odfajkowania zdarzenia jako znane. Konfrontacja zdjęć i dokumentów SS z rysunkami i cytatami więźniów daje obserwatorowi możliwość różnych interpretacji. Szczególnie świadectwa samych uczestników wydarzeń umożliwiają emocjonalne zbliżenie, pokazują jednak także nie dający się tak łatwo pokonać dystans między obserwatorem a rzeczywistością historyczną. Ale każdy już sam musi wywnioskować, jakie to ma znaczenie dla niego samego w teraźniejszości.
Druga część wystawy poświęcona jest różnicom w procedurze przyjmowania między pięcioma obozami koncentracyjnymi. W Dachau, które stanowiło model dla innych obozów, wypróbowywano rytuał. Zdjęcia historyczne ukazują przybycie więźniów na podstawie planu sytuacyjnego. Wraz ze zmianą funkcji obozów koncentracyjnych w połowie lat 30. zmieniła się także procedura przyjmowania. Proces ten przedstawiony jest szczegółowo na tablicy dotyczącej KZ Buchenwald, przy czym uwzględnia się przede wszystkim rolę, jaką odgrywali więźniowie polityczni, gdy przybywały transporty. Sądząc na podstawie cytatów i rysunków z KZ Ravensbrück, kobiety dawały głównie wyraz swym odczuciom, zwłaszcza podczas strzyżenia włosów i badania pochwy. Żeby uniknąć pochopnych interpretacji, zrezygnowaliśmy z planowanego pierwotnie porównania przeżyć mężczyzn i kobiet przy przyjmowaniu do obozu. Nie chcieliśmy porównywać i odważać cierpień w zależności od płci. Obóz pobytowy w KZ Bergen-Belsen zajmuje szczególne miejsce, ponieważ przeznaczeni na wymianę Żydzi mogli tutaj zachować swój dobytek, odzież i włosy. Na aktualny problem miasta Hamburg natrafili dwaj uczniowie podczas wizyty w miejscu pamięci KZ Neuengamme: na terenie dawnego obozu koncentracyjnego znajduje się obecnie zakład karny. Znów stałam się człowiekiem! To zdanie z listu Ilse Stephan, uwolnionej z KZ Bergen- Belsen, stanowi wprowadzenie do trzeciej części wystawy. Osoby, które ocalały, są przedstawiane za pomocą zdjęć, życiorysów, książek lub listów. Te kobiety i mężczyźni, zdegradowani do numerów, składają w swoich wspomnieniach świadectwo zbrodni narodowych socjalistów i wszystkich tych, którzy ich popierali i oklaskiwali. Poza tym dokumentują godność ludzką udręczonych. Na wystawie można odnaleźć cytaty i rysunki z ich relacji. Uczniowie poprosili wszystkich wymienionych wyżej świadków historii o dalsze informacje. Zaprezentowano odpowiedzi tylko tych ocalałych, którzy nie byli dotąd znani z własnych publikacji. Uczniowie próbują przybliżyć życie ofiar z wciąż obecną traumą, i to ponad 50 lat po wyzwoleniu, za pomocą odpowiedniej kompozycji tablic. Na resztkach szarego kartonu
przyklejono nadpalone zdjęcia obozowego piekła. Na tym tle wyróżniają się informacje o świadkach historii. Pośród 22 tablic wystawowych stoją przyporządkowane tematycznie obiekty artystyczne, zaprojektowane przez młodzież podczas pobytu w miejscu pamięci w Buchenwaldzie. Przypominają one o ofiarach i ich cierpieniach, a równocześnie ustanawiają związek między wydarzeniami historycznymi a teraźniejszością. Jako myślowe przeszkody wzywają obserwatora, by sam zajął stanowisko, również emocjonalnie zagłębił się w przeszłość i zbliżył do niej. Za pomocą tych obiektów można przedstawić kompleksowe zdarzenia historyczne poglądowo i w formie skondensowanej. Przeźrocza obrazują życie obozowe wielu więźniów od przydzielenia numeru do śmierci. Obrazy rzucane są z projektora na plecy gipsowego torsu zatytułowanego Czy to jest człowiek? Tą wystawą chcielibyśmy podtrzymać pamięć o nazistowskich zbrodniach, uczcić pamięć ofiar i przekazać ich świadectwa jako nieustające napomnienie. Kontakt: Kooperative Gesamtschule Stuhr Ilse Henneberg Brunnenweg 2 D- 28816 Stuhr-Brinkum Tel.: +49 (0) 4 21/80 96 90 Fax: +49 (0) 4 21/80 96 91 14 Bibliografia: K. Grünberg : SS czarna gwardia Hitlera. Warszawa 1975. A.J. Kamiński : Koszmar niewolnictwa. Obozy koncentracyjne od 1896 do dziś. Analiza. Warszawa 1990. J. Kosiński : Niemieckie obozy koncentracyjne i ich filie. Stephanskirchen 1999. Glosariusz: Auschwitz (Oświęcim): Największy nazistowski obóz koncentracyjny, obóz pracy i zagłady w okupowanej Polsce podczas II wojny światowej, położony na zachód od Krakowa przy ujściu rzeki Soły do Wisły. Zbudowany przez SS w 1940 r., w latach 1941-42 obóz koncentracyjny Auschwitz rozbudowano i przekształcono w obóz zagłady. Składał się z trzech obozów głównych: AI - obóz macierzysty, AII Birkenau, obóz zagłady, AIII -
Monowitz (Monowice), obóz pracy zakładów I.G. Farben, nazywany też BUNA. Do kompleksu obozowego Auschwitz należało wiele podobozów. Bergen-Belsen (KZ): W pobliżu Celle (Dolna Saksonia), od 1940 obóz dla żołnierzy belgijskich i francuskich, a od lipca 1941 dla ponad 20 000 radzieckich jeńców wojennych (stalag). Do lutego 1942 zmarło ok. 18 000 na skutek głodu i spania pod gołym niebem. 1943 obóz przejściowy dla ok. 6000 "cudzoziemskich" Żydów (zakładników, których wymieniano na aresztowanych za granicą Niemców). 1944/45 drastyczne pogorszenie warunków na skutek umieszczenia tysięcy więźniów z innych obozów (marsze śmierci). Masowe umieranie przed wyzwoleniem obozu 15.4.1945 i później z powodu szerzących się chorób i wycieńczenia. Anna Frank zmarła w Bergen-Belsen w marcu 1945. Buchenwald (KZ): Otwarty w 1937 r. na Ettersbergu pod Weimarem (Turyngia) jako obóz koncentracyjny dla przeciwników politycznych, świadków Jehowy, Romów oraz pospolitych więźniów osadzanych tu na podstawie aresztu w celu profilaktycznego zwalczania przestępstw ("Element aspołeczny"). Pod koniec 1938 deportowano tutaj tysiące Żydów. Z ok. 250 000 więźniów w samym Buchenwaldzie i w 130 jego podobozach zmarło ok. 65 000. Od połowy 1938 r. więźniowie polityczni organizowali obozowy ruch oporu. Buchenwald należał do nielicznych obozów, w których więźniowie wszczęli bunt przed wyzwoleniem przez wojska amerykańskie 11 kwietnia 1945. Dachau (KZ): 20.3. 1933 Himmler podał do wiadomości, że w Dachau pod Monachium zbudowano obóz koncentracyjny, w którym będą osadzani przeciwnicy polityczni. Drugi komendant, Theodor Eicke, późniejszy inspektor wszystkich obozów koncentracyjnych, uczynił z Dachau "obóz wzorcowy". Stopniowo zaczęto przekazywać do Dachau kolejne grupy więźniów, m.in. wielu duchownych, świadków Jehowy, Żydów i jeńców wojennych. Od 1942 r. budowano sieć podobozów. Z przeszło 200 000 więźniów, którzy przeszli przez obóz w latach 1933-1945, zginęło oprócz 30 000 zarejestrowanych - wiele tysięcy nierejestrowanych więźniów. 29.4. 1945 wyzwolenie przez armię amerykańską. Neuengamme (KZ): Obóz koncentracyjny na przedmieściu Hamburga, otwarty w roku 1938, pierwotnie podobóz KZ Sachsenhausen, od 1940 roku stał się samodzielnym obozem posiadającym wiele podobozów (np. Wöbbelin w Meklemburgii), wyzwolony 4 maja 1945 przez wojska brytyjskie. Więźniowie polityczni: Przeciwnicy polityczni, niemieccy i cudzoziemscy bojownicy ruchu oporu, uwięzieni w ramach akcji eliminowania opozycji przeciwko nazistowskiej dyktaturze. W obozach koncentracyjnych oznaczani za pomocą różowego trójkąta, u cudzoziemców często z inicjałem kraju pochodzenia (Emslandlager). Ravensbrück (KZ): Obóz koncentracyjny dla kobiet w pobliżu Fürstenbergu, 80 km na północ od Berlina, otwarty w maju 1939, pod koniec kwietnia 1945 wyzwolony przez armię radziecką. Obóz zbudowali na bagnach zimą 1938/39 więźniowie z Sachsenhausen. Przewidziany był na 15 000 więźniów, lecz czasami stłaczano w nim ponad 120 000 kobiet z 23 krajów, m.in. członkinie politycznego ruchu oporu, świadków Jehowy, Romki oraz Żydówki. Do Ravensbrück należał osobny obóz dla mężczyzn i młodzieżowy KZ Uckermark dla dziewcząt. Jeszcze na początku 1945 r. zainstalowano tam nową komorę gazową. Sachsenhausen (KZ): Od 1936 roku budowany przez więźniów KZ Esterwegen (Emslandlager) w Oranienburgu pod Berlinem, gdzie w latach 1933-1934 istniał już obóz pod zarządem SA. Warunki pracy i życia odpowiadały koncepcji wyniszczenia przez pracę.
Miejsce kształcenia kadry kierowniczej SS i strażników obozowych, od 1938 siedziba inspekcji nadzorującej wszystkie obozy koncentracyjne. W obozie głównym z ok. 100 komandami pracy przebywało przeszło 200 000 więźniów 40 narodowości. Nie przeżyło ok. 100 000. Ewakuacja większości więźniów w ramach tzw. marszów śmierci. 22.4.1945 wyzwolenie przez armię radziecką. SS (esesman): Skrót od Schutzstaffel (drużyna ochronna), założone w 1925 roku jako gwardia przyboczna Hitlera. Od 1929 pod kierownictwem Himmlera ewolucja w kierunku jednostki elitarnej NSDAP. Po pozbawieniu wpływów SA w 1934 samodzielna organizacja wewnątrz partii, krok po kroku połączenie z policją państwową. SS odpowiadało za zabezpieczenie władzy w polityce wewnętrznej, inspekcję i ochronę obozów koncentracyjnych przez uzbrojone formacje Totenkopfu. Po 1939 SS odgrywało decydującą rolę w polityce podbojów i eksterminacji. Kolor mundurów był czarny, znakiem rozpoznawczym podwójne S w formie runicznej oraz trupia czaszka (Totenkopf).