Spis treści. Wykaz skrótów 7. Wprowadzenie 11

Spis treści Wykaz skrótów 7 Wprowadzenie 11 I. USTAWA z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (tekst jedn. Dz.U. z 17 czerw ca 2014 r., poz. 795) Rozdział 1. Przepisy ogólne (art. 1 3) 15 Rozdział 2. Kuratorzy zawodowi (art. 4 34) 48 Rozdział 3. Organizacja kuratorskiej służby sądowej (art. 35 42) 193 Rozdział 4. Samorząd kuratorski (art. 43 51) 233 Rozdział 5. Odpowiedzialność porządkowa i dyscyplinarna kuratorów zawodowych (art. 52 70) 249 Rozdział 6. Aplikanci kuratorscy (art. 71 83) 313 Rozdział 7. Kuratorzy społeczni (art. 84 91) 336 Rozdział 8. Zmiany w przepisach obowiązujących, przepisy przejściowe i końcowe (art. 92 107) 364 II. TEKSTY PRZEPISÓW 1. Dekret Naczelnika Państwa z dnia 8 lutego 1919 r. w przedmiocie utworzenia sądów dla nieletnich (Dz.Praw Nr 14, poz. 171) 371 2. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 lipca 1919 r. w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich (Dz.Praw Nr 63, poz. 378) 372 3. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2002 r. w sprawie określenia wzorów legitymacji kuratora zawodowego, aplikanta kuratorskiego oraz legitymacji kuratora społecznego (Dz.Urz. MS Nr 3, poz. 14 ze zm.) 377 4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie wynagrodzeń kuratorów zawodowych i aplikantów kuratorskich (Dz.U. Nr 239, poz. 2037 ze zm.) 383 5

Spis treści 5. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 czerwca 2003 r. w sprawie standardów obciążenia pracą kuratora zawodowego (Dz.U. Nr 116, poz. 1100) 386 6. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 112, poz. 1064 ze zm.) 388 7. Uchwała Krajowej Rady Kuratorów z dnia 6 maja 2004 r. Kodeks etyki kuratora sądowego 392 8. Regulamin Okręgowego Zgromadzenia Kuratorów Sądu Okręgowego w Gdańsku 394 Wykaz aktów prawnych 401 Bibliografia 407 Skorowidz przedmiotowy 411 www.lexisnexis.pl

Wykaz skrótów 1. Akty prawne dekret z 1919 r. dekret w przedmiocie utworzenia sądów dla nieletnich (Dz. Ministra Sprawied liwości Nr 14, poz. 171) uchylony instrukcja z 1959 r. zarządzenie Ministra Sprawied liwości Nr 36/59/N z 10 kwietnia 1959 r. Instrukcja w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich, Zbiór resortowych aktów prawnych Ministerstwa Sprawied liwości uchylone instrukcja z 1967 r. zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 29 grudnia 1967 r. dotyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji metod pracy kuratorów zawodowych dla osób dorosłych (Dz.Urz. MS z 1968 r. Nr 7, poz. 50) instrukcja z 1972 r. zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 2 października 1972 r. dotyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji metod pracy kuratorów zawodowych dla osób dorosłych (Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 37) uchylone k.c. ustawa z 23 kwiet nia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.) k.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k. z 1932 r. rozporządzenie Prezydenta RP z 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 60, poz. 571) uchylone k.k. z 1969 r. ustawa z 19 kwiet nia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.) uchylona k.k.s. ustawa z 10 wrześ nia 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.k.w. z 1969 r. ustawa z 19 kwiet nia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 13, poz. 98 ze zm.) Konstytucja RP ustawa z 2 kwiet nia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) k.p. ustawa z 26 czerw ca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) 7

Wykaz skrótów k.p.a. ustawa z 14 czerw ca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 267 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerw ca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.p.k. z 1928 r. rozporządzenie Prezydenta RP z 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 33, poz. 313) uchylone k.p.k. z 1969 r. ustawa z 19 kwiet nia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 13, poz. 96 ze zm.) uchylona k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) r.k.n. z 1951 r. rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 30 marca 1951 r. o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz.U. Nr 25, poz. 188) uchylone r.k.n. z 1959 r. rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 13 lutego 1959 r. o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz.U. Nr 18, poz. 113) uchylone rozp.ośr.kur. rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 5 października 2001 r. w sprawie ośrodków kuratorskich (Dz.U. Nr 120, poz. 1294) rozp. w sprawie rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 3 marca 1965 r. dozoru i nadzoru w sprawie dozoru ochronnego nad osobami, którym wykonanie z 1965 r. kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszono, oraz w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz.U. Nr 12, poz. 80) uchylone rozp. w sprawie rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 2 kwiet nia 1971 r. dozoru i nadzoru w sprawie dozoru i nadzoru ochronnego (Dz.U. Nr 9, poz. 95 z 1971 r. ze zm.) uchylone rozp. w sprawie rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 3 maja 1973 r. kuratorów z 1973 r. w sprawie kuratorów nieletnich (Dz.U. Nr 18, poz. 107) uchylone rozp. w sprawie rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 15 stycznia 1958 r. nadzoru z 1958 r. w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz.U. Nr 10, poz. 35) uchylone r.s.k. z 1986 r. rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 24 lis topada 1986 r. w sprawie kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 43, poz. 212 ze zm.) uchylone r.u.k.s. rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 12 czerw ca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 112, poz. 1064 ze zm.) r.u.s.p. rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 259) 8 www.lexisnexis.pl

Wykaz skrótów r.w.k.z. rozporządzenie Rady Ministrów z 23 grudnia 2002 r. w sprawie wynagrodzeń kuratorów zawodowych i aplikantów kuratorskich (Dz.U. Nr 239, poz. 2037 ze zm.) r.w.u.s.p. rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 19 lis topada 1987 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. Nr 38, poz. 218 ze zm.) uchylone r.z.w.p. rozporządzenie Rady Ministrów z 2 lutego 2010 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników niebędących członkami korpusu służby cywilnej zatrudnionych w urzędach administracji rządowej i pracowników innych jednostek (Dz.U. Nr 27, poz. 134 ze zm.) u.k.s. ustawa z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) u.p.n. ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 382) u.p.u. ustawa z 16 wrześ nia 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 269) u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.) u.s.p. z 1985 r. ustawa z 20 czerw ca 1985 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) uchylona u.w.t. ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1356 ze zm.) z.sekr.sąd. zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz.Urz. MS Nr 5, poz. 22 ze zm.) 2. Instytucje MOPS NSA PCPR RPO SN 3. Publikatory, czasopisma, inne CBOSA Lexis.pl M.Pr.Pr. ONSA OSNAPiUS OSNP Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej Naczelny Sąd Administracyjny Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Rzecznik Praw Obywatelskich Sąd Najwyższy Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych Serwis Prawniczy Lexis Nexis Polska Monitor Prawa Pracy Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.) 9

Wykaz skrótów OSP OTK PiZS PS SIP Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Praca i Zabezpieczenie Społeczne Przegląd Sądowy system informacji prawnej Lex Wydawnictwa Wolters Kluwer www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie Uchwalenie ustawy z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych było bez wątpienia momentem zwrotnym w historii kurateli sądowej w Polsce. Historia ta zaczęła się 7 lutego 1919 r., kiedy to Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski dekretem w przedmiocie utworzenia sądów dla nieletnich powołał przy tych sądach urzędy stałych opiekunów sądowych do sprawowania nadzoru nad nieletnimi. Od tamtej pory instytucja opiekunów sądowych, przekształconych w 1929 r. w kuratorów dla nieletnich, trwale wpisała się w polski system sądowniczy. Znamienny jest fakt, iż powołanie tej instytucji uważano za jeden z priorytetów państwa zarówno w okresie jego restytucji po czasach zaborów, jak i w czasie odbudowy kraju po wojnie światowej. Systematyczne poszerzanie zakresu zadań powierzanych kuratorom, z początku o sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej i osób małoletnich, a następnie o sprawy karne osób dorosłych, może świadczyć o uznaniu dla tego organu pomocniczego sądu. Zwiększający się udział kuratorów w postępowaniu sądowym w sprawach opiekuńczych i nieletnich, a także w wykonywaniu orzeczeń sądów karnych, liczebny wzrost coraz lepiej przygotowanej i świadomej swojej roli kadry profesjonalnej, wreszcie podniesienie ich do rangi organu wykonawczego sądu ujawniły obiektywną potrzebę ustawowego uregulowania statusu prawnego liczącej już wówczas blisko 4 tysiące osób grupy zawodowej. Potrzeba ta zbiegła się w czasie z coraz wyraźniejszymi sugestiami środowiska kuratorskiego w sprawie potrzeby wydania stosownego aktu okreś lającego zasady funkcjonowania kuratorów, jako grupy zawodowej należącej do grupy zawodów zaufania publicznego. Powstała w takim klimacie dzięki determinacji środo 11

Wprowadzenie wiska kuratorskiego i wsparciu parlamentarzystów, sędziów i przedstawicieli nauki ustawa oceniana była bardzo pozytywnie. Poseł M. Markiewicz sprawo zdawca projektu tej ustawy na posiedzeniu Sejmu 23 maja 2001 r. tak przedstawiał jego genezę: był to projekt szczególny dlatego, że przygotowany przez stowarzyszenie kuratorów sądowych, organizację samorządu kuratorskiego, której chwała za to, że ten projekt został przygotowany [ ]. Kuratorzy sądowi, jak mówiłem w trakcie pierwszego czytania, to szczególna grupa zawodowa. Są to ludzie, od których wymaga się wysokich kwalifikacji, którzy wykonują pracę niesłychanie odpowiedzialną, a których pozycja w hierarchii zawodów prawniczych, a szczególnie tych funkcjonujących w wymiarze sprawiedliwości, jest od lat nieproporcjonalnie niższa od tej, jaką chciałoby się widzieć. W ocenie fachowców ustawa postrzegana jest jako dobry akt prawny, wyraz rozsądnego kompromisu potrzeb i oczekiwań środowiska kuratorskiego z jednej strony oraz realnych możliwości państwa i jego władzy sądowniczej z drugiej strony. Mimo jej pewnych mankamentów także praktycy, i to zarówno sędziowie, jak i kuratorzy pozytywnie oceniają tę ustawę, którą bez zbytniej przesady można by nazwać konstytucją zawodu kuratora. Pierwszy komentarz do tej ustawy, autorstwa sędzi dr Krystyny Gromek, został wydany w 2002 r., niemal równocześnie z wejściem w życie ustawy (doczekał się drugiego wydania w 2004 r.). Ustawę w pewnym zakresie komentowali także jej twórcy A. Martuszewicz i A. Rzepniewski (Ustawa o kuratorach sądowych ). Niniejsza publikacja jest więc trzecią próbą analizy tej ustawy. W odróżnieniu od autorów wcześ niejszych komentarzy, autorzy niniejszego opracowania nie uczestniczyli w pracach nad ustawą, ale należą do pierwszego pokolenia realizującego i testującego w praktyce jej unormowania. Niniejszy komentarz różni się od poprzednich także perspektywą, z której analizowane są po szczególne zapisy ustawy. Jest on napisany niejako z doświadczenia bycia kuratorem, z perspektywy kuratora sądowego na co dzień realizującego swoje zadania służbowe, spotykającego się z konkretnymi problemami w ich realizacji. Niektóre z nich znamy z włas nego doświadczenia, inne poznaliśmy, uczestnicząc w pracach Krajowej Rady Kuratorów. Nasze rozważania i analizy 12 www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie staraliśmy się prowadzić na tle historycznych rozwiązań komentowanych przepisów. Każdy rozdział komentarza został poprzedzony wprowadzeniem zawierającym przegląd obowiązujących w przeszłości unormowań analizowanej w nim problematyki. Podejście takie pozwala na uchwycenie ciągłości i zmiany w ewolucji instytucji kurateli sądowej w Polsce. W niniejszym wydaniu uwzględniliśmy wszystkie zmiany legislacyjne mające związek z działalnością kuratorów, które dokonały się w ciągu ostatnich sześciu lat. Dotyczy to w szczególności ustawy o kuratorach sądowych, Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego, Kodeksu pracy, ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy o ustroju sądów powszechnych oraz aktów wykonawczych do tych ustaw. Uwzględniliśmy także wszystkie orzeczenia Sądu Najwyższego odnoszące się do statusu lub funkcjonowania służby kuratorskiej. Zmiany te przyczyniły się do wyjaśnienia wielu niejasności i wątpliwości sygnalizowanych w pierwszym wydaniu, wskutek czego zrezygnowaliśmy z pewnych fragmentów, w których formułowaliśmy wątpliwości lub postulaty de lege ferenda. Wykorzystaliśmy także nasze doświadczenia z tego okresu z pracy w charakterze kuratora okręgowego, z działalności opiniodawczej na rzecz Krajowej Rady Kuratorów oraz prac legislacyjnych w komisjach i podkomisjach sejmowych w charakterze ekspertów Krajowej Rady Kuratorów. Książka ta można powiedzieć odzwierciedla stan naszej wiedzy na temat kuratorskiej służby sądowej na dzień 15 lipca 2014 r. Komentarz adresowany jest przede wszystkim do kuratorów sądowych i aplikantów kuratorskich, ale także do sędziów, studentów resocjalizacji i pedagogiki, przedstawicieli zawodów i służb społecznych współpracujących z kuratorami sądowymi. Przystępując do pracy nad komentarzem, mieliśmy świadomość, że omawiamy materię jeszcze stosunkowo mało zbadaną. Praca nad książką Zarys metodyki pracy kuratora sądowego uświadomiła, że komentowana materia jest niezwyk le trudna. Niektóre przepisy skondensowane do formy zdania prostego zawierają tak bogatą i złożoną treść, że jej wydobycie wymaga wyjątkowo mozolnej pracy. Wielu ciekawych 13

Wprowadzenie spostrzeżeń dostarczyła analiza materiałów archiwalnych: aktów prawnych i publikacji fachowych pierwszego samorządu kuratorskiego z początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Publikacje te były nie tylko inspiracją do pracy, ale równocześnie źródłem zobowiązania wobec ich autorów wcześ niejszych pokoleń kuratorów, którzy znaczną część swojego życia poświęcili tworzeniu polskiej kurateli sądowej. Dotarcie do tych materiałów nie byłoby możliwe bez pomocy ze strony pani Ewy Tokaj z Biblioteki Ministerstwa Sprawied liwości oraz pani Sylwestry Jankowskiej z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, dzięki którym mogliśmy dotrzeć do cennych materiałów źródłowych i publikacji Biuletynu Kuratorów dla Nieletnich z lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. W tym miejscu pragniemy wyrazić im nasze szczególne podziękowania i wdzięczność. Pragniemy także podziękować tym wszystkim, którzy zechcieli zapoznać się z niektórymi, szczególnie ważnymi częściami komentarza i przedstawić nam swoje uwagi i sugestie. Wszystkim przyjaciołom dziękujemy za życzliwość i wsparcie w momentach zniechęcenia. Autorzy www.lexisnexis.pl

I USTAWA z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (tekst jedn. Dz.U. z 17 czerw ca 2014 r., poz. 795) Rozdział 1 Przepisy ogólne Uwagi wstępne Początki instytucji kurateli sądowej w Polsce sięgają okresu odradzania się państwa polskiego po latach zaborów. Znamienny jest fakt, iż wśród zadań priorytetowych, w ramach porządkowania i ujednolicania systemu prawnego, znalazło się stworzenie sądów dla nieletnich i powołanie przy nich odpowiednich organów pomocniczych, organizacyjnie powiązanych z sądami powszechnymi, których celem było wykonywanie okreś lonych przez prawo czynności w sprawach rozpoznawanych przez te sądy (por. Z. Resich, Nauka o organach ochrony prawnej, s. 84; F. Zedler, Sądy rodzinne, s. 47 53; H. Haak, Ochrona prawna, s. 166 168). Z biegiem czasu czynności te stawały się coraz bardziej zróżnicowane, a do ich wykonywania powoływano kolejne organy pomocnicze. Proces ten dokonywał się w szczególności w drugiej połowie lat pięćdziesiątych i w latach sześćdziesiątych XX wieku. Następnym etapem rozwoju tej instytucji było połączenie organów, których oddziaływania odnosiły się zasadniczo do tych samych adresatów, wskutek czego wykształciły się dwie specjalizacje kuratorów Tadeusz Jedynak 15

I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych sądowych, które w przyszłości miały zostać nazwane kuratelą dla dorosłych i kuratelą rodzinną. Kolejny etap ewolucji kurateli sądowej rozpoczął się wraz z unormowaniem w jednym akcie prawnym pragmatyki kuratorskiej regulowanej dotąd oddzielnie. Oznaczało to uznanie, że pomimo odmienności adresatów oddziaływań, kuratorzy stanowią jeden zawód, ponieważ pełnią zasadniczo podobne role w wymiarze sprawied liwości, przyświecają im podobne cele, do których dążą przy wykorzystaniu podobnych metod. Przedstawienie kolejnych etapów kształtowania się i rozszerzania zakresu zadań powierzanych kuratorom zawodowym jest niezwyk le ważne dla zrozumienia ich obecnego uregulowania. Wraz z powołaniem w Warszawie, Łodzi i Lublinie specjalnych sądów pokoju dla nieletnich, których zadaniem było rozpoznawanie wszystkich spraw karnych wynikłych na terenie danego miasta i należących do właś ciwości sądów pokoju, o ile oskarżonymi lub poszkodowanymi w tych sprawach byli nieletni poniżej 17 roku życia (art. 1 dekretu z 1919 r.), powołano przy tych sądach urzędy stałych opiekunów sądowych. Zadaniem opiekunów było sprawowanie nadzoru nad nieletnimi według wskazówek sędziego (art. 2 dekretu z 1919 r.). Na podstawie art. 3 rozporządzenia Ministra Sprawied liwości z 26 lipca 1919 r. w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich (Dz.Praw Nr 63, poz. 378) po raz pierwszy uściślono zadania opiekunów sądowych w sądach dla nieletnich: Opiekunowie sądowi będą podlegali dyrektywie sędziego dla nieletnich według wydanej instrukcji, jako jego pomocnicy w zbieraniu informacji o nieletnich, zajmą się w wypadkach przez sędziego wskazanych opieką nad nieletnim, niepozostającym pod dozorem rodzicielskim, lub gdy dozór rodzicielski wymaga jeszcze dodatkowej kontroli odpowiedzialnej, oraz będą mieli nadzór nad nieletnimi, skazanymi na karę, a korzystającymi z prawa zawieszenia kary. Fundamenty dla przyszłych zadań kuratorów nieletnich zostały położone w Kodeksie postępowania karnego z 19 marca 1928 r. Przewidywał on zadania dla kuratora zarówno w fazie przed wydaniem orzeczenia, jak i w fazie wykonawczej. W postępowaniu przed sądem sędzia mógł zlecić kuratorowi nieletnich przeprowadzenie czynności 16 www.lexisnexis.pl

Rozdział 1. Przepisy ogólne dochodzenia (art. 594 2 k.p.k. z 1928 r.), które miały na celu ustalenie: okoliczności czynu zarzucanego nieletniemu, stopnia rozwoju umysłowego i moralnego nieletniego oraz innych danych niezbędnych do ustalenia, czy nieletni działał z rozeznaniem, charakteru i przeszłości nieletniego, warunków, w jakich żył i wychowywał się, stosunków moralnych i materjalnych jego i jego rodziny oraz środków nadających się do jego poprawy (art. 596 1 k.p.k. z 1928 r.). Ponadto, tytułem środka zapobiegawczego, sąd mógł oddać nieletniego pod dozór kuratora (art. 598 1 pkt a k.p.k. z 1928 r.). Dozór kuratora (dozór innej osoby ) sędzia mocen był zastosować względem nieletniego, umarzając postępowanie karne z powodu braku rozeznania lub wydając z tego powodu wyrok uniewinniający (art. 600 1 k.p.k. z 1928 r.). Rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 25 czerw ca 1929 r. (Dz.U. Nr 47, poz. 387 ze zm.), zgodnie z nomenklaturą przyjętą w Kodeksie postępowania karnego z 1928 r., przekształciło stałych opiekunów sądowych w kuratorów nieletnich przy sądach grodzkich ( 1), a w przypadku utworzenia sądów dla nieletnich w sądach okręgowych przewidziano możliwość mianowania kuratorów także przy sądach dla nieletnich ( 1 zd. 2). W Kodeksie karnym z 1932 r. kuratorom nieletnich wyznaczono wykonywanie samoistnego środka wychowawczego dozoru kuratora (art. 69 2 i art. 71), a także środków probacyjnych dozorów w okresie próby, przy warunkowym zawieszeniu umieszczenia w zakładzie poprawczym (art. 73 2) oraz przy warunkowym zwolnieniu z zakładu poprawczego (art. 75 2). W związku z pełnionymi dozorami w okresie próby, kuratorom przyznano uprawnienie do składania wnios ków: o odwołanie zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym (art. 73 3) oraz o odwołanie warunkowego zwolnienia z zakładu poprawczego (art. 75 3). Dokonana w tym samym roku nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 1928 r. nie wprowadziła istotnych zmian do okreś lenia zadań powierzonych kuratorom, poza zmianą numeracji przepisów i nieznaczną korektą treści art. 600 1, używając pojęcia zbiorczego środki wychowawcze (a więc także dozór kuratora), zamiast dotychczasowego ich wymieniania ( Umarzając postępowanie karne z powodu braku rozeznania lub wydając Tadeusz Jedynak 17

I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych z tego powodu wyrok uniewinniający, sędzia stosuje środki wychowawcze art. 622 1 k.p.k. z 1928 r. Wydane na podstawie znowelizowanego Kodeksu postępowania karnego z 1928 r. rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 25 czerw ca 1935 r. o kuratorach nieletnich (Dz.U. Nr 46, poz. 316) okreś liło obowiązki kuratora przez odwołanie się do wymienionych już Kodeksów, wskazując przy tym, że sąd udziela mu odpowiednich wskazań, nie dokonało dalszego uszczegółowienia zadań kuratorów nieletnich. Ponadto rozporządzenie, wychodząc naprzeciw panującym wówczas przekonaniom, że zadania te można prawidłowo wykonywać, wyłącznie kierując się wzniosłą motywacją moralną, ustaliło, że pełnienie obowiązków kuratora jest obywatelską funkcją honorową. W ten sposób na blisko ćwierć wieku przesądzono o społecznym charakterze kurateli sądowej. Pamiętano jednak, że pełnienie tej funkcji chociaż ma charakter honorowy pociąga za sobą okreś lone wydatki, które powinny zostać kuratorowi zwrócone. Dokładne ustalenie ponoszonych kosztów nie było możliwe, więc ustalono, że zwrot kosztów i wydatków ponoszonych w związku ze sprawowaniem nadzoru będzie się odbywał w formie zryczałtowanej. Od tamtej pory kuratorzy otrzymują ryczałt z tytułu sprawowania nadzoru lub dozoru. Podsumowując, należy stwierdzić, że w okresie międzywojennym powołano do życia instytucję kuratora nieletnich, dla którego wyznaczono zadania podobne, a pod pewnymi względami nawet szersze niż znane z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Czynności dochodzeniowe przewidziane we wspomnianym Kodeksie postępowania karnego z 1928 r. to odpowiednik dzisiejszej diagnozy środowiskowej poszerzonej o uprawnienie do sugerowania sądowi środków nadających się poprawy nieletniego (art. 596 1 lit. c k.p.k. z 1928 r. oraz art. 618 1 lit. c k.k. z 1932 r.). Warto także zwrócić uwagę na fakt, że kuratorzy nieletnich sprawujący dozory w okresie próby mieli uprawnienie do składania do sądu wnios ków zarówno w przedmiocie odwołania zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym, jak i zwolnienia z niego. Uprawnienie to przysługiwało bez wyjątku kuratorom pełniącym swoją funkcję zawodowo i honorowo, a od 1935 r. wyłącznie kuratorom społecznym. W tym to właś nie czasie ukształto 18 www.lexisnexis.pl

Rozdział 1. Przepisy ogólne wała się charakterystyczna dla współczesnej kurateli rodzinnej doniosła rola kuratora dla nieletnich we wszystkich fazach postępowania sądowego, a zadania sformułowane wówczas w Kodeksie postępowania karnego i Kodeksie karnym odpowiadały charakterem tym zadaniom, które wykonują współcześni kuratorzy rodzinni w sprawach nieletnich. Restytucji kurateli sądowej w okresie powojennym dokonała wprowadzona w 1950 r. nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 1928 r., na podstawie przepisów przedwojennych, która nie wprowadziła zasadniczych zmian w zadaniach kuratorów nieletnich. Podobnie jak przed wojną mieli oni do spełnienia ważną funkcję w obu fazach postępowania sądowego, dookreś lono jedynie zakres zlecanych im przez sąd czynności śledczych lub dochodzeniowych. W toku dochodzenia kurator na zlecenie sędziego miał przeprowadzać wywiad środowiskowy w celu ustalenia dokładnych danych, dotyczących nieletniego, jego rodziny i najbliższego otoczenia (art. 477 2 k.p.k. z 1928 r.), a w szczególności jego tożsamości, wieku, pochodzenia społecznego i przynależności społecznej, zawodu, stosunków rodzinnych i majątkowych oraz wzmianek o nim w rejestrach karnych (art. 74 k.p.k. z 1928 r.), a także o jego stosunku do pokrzywdzonego, stopniu rozwoju umysłowego, charakterze, dotychczasowym życiu i zachowaniu się po spełnieniu przestępstwa (art. 231 1 lit. e k.p.k. z 1928 r.). W 16 instrukcji do postępowania karnego w sprawach nieletnich z 25 kwiet nia 1950 r. (Dz.Urz. MS Nr 3, poz. 10) okreś lono obowiązki kuratora dla nieletnich. Do obowiązków tych należało: 1) w zakresie postępowania przygotowawczego wykonywanie czynności zleconych przez sędziego, 2) udział w rozprawach i posiedzeniach niejawnych, o ile sędzia uzna to za celowe, 3) pełnienie obowiązków dozoru nad nieletnimi, powierzonymi im na podstawie orzeczeń sądowych. W ramach spełnianych dozorów nad nieletnimi winni kuratorzy podejmować działania i starania zmierzające do zatrudnienia nieletnich, umieszczenia ich w szkole zawodowej, w organizacjach młodzieżowych itd.. Tadeusz Jedynak 19

I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych W wydanym na podstawie art. 493 2 k.p.k. z 1928 r. pierwszym powojennym rozporządzeniu Ministra Sprawied liwości z 30 marca 1951 r. o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz.U. Nr 25, poz. 188) kurator dla nieletnich został nazwany organem pomocniczym sądu ( 1 ust. 1), a jego zadania okreś lono zarówno w postępowaniu przed wydaniem orzeczenia, jak i w postępowaniu wykonawczym. Na podstawie 2 ust. 1 r.k.n. z 1951 r. kuratora zobowiązano do wykonania czynności zleconych przez sędziego w toku śledztwa (art. 477 i 481 k.p.k.) oraz sprawowania dozoru nad nieletnimi powierzonymi mu na mocy orzeczeń sądów karnych (art. 69 2, art. 71, art. 73 2 i art. 75 2 k.k.). Ponadto powinien czynić starania w celu zapewnienia mu warunków rozwojowych dostępnych dziecku i młodzieży w ustroju ludowo-demokratycznym, a zwłaszcza w zakresie wykształcenia ogólnego i ideologicznego oraz przygotowania do zawodu ( 2 ust. 2 r.k.n. z 1951 r.). Znakiem czasu tamtej epoki było zobowiązanie kuratora do szczególnej czujności wobec wpływów wroga klasowego, inspirującego nieletnich do popełniania przestępstw ( 1 ust. 2 r.k.n. z 1951 r.). Działania kuratora dla nieletnich zyskały wyraźny akcent wychowawczy, choć niewątp liwie wychowanie to było podporządkowane dominującej wówczas ideologii. Szczegółowy zakres działalności kuratorów zawarto w instrukcji w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich, wydanej na podstawie 19 r.k.n z 1951 r. W rozdziałach IV VI instrukcja szczegółowo opisuje zakres działań kuratorów w po szczególnych fazach postępowania sądowego w sprawach nieletnich, okreś lony identycznie jak w instrukcji z 1950 r. Wydane półtora roku później zarządzenie nr 35/52 Ministra Sprawied liwości z 8 października 1952 r. Instrukcja w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich (Dz.Urz. MS Nr 2, poz. 14) jest w zakresie zadań kuratorskich wierną kopią wcześ niejszych instrukcji (różni się od poprzedniej pod względem formalnym; części podzielone są na paragrafy). Kuratela dla nieletnich została odbudowana jako kuratela społeczna. Jednak na mocy rozporządzenia Ministra Sprawied liwości z 13 lutego 1959 r. o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz.U. Nr 18, poz. 113) pojawiła się możliwość powoływania także kuratorów zawodowych (zgodnie z 1 pkt 2 tego rozporządzenia: Pełnienie obowiązków ku 20 www.lexisnexis.pl

Rozdział 1. Przepisy ogólne ratora sądowego dla nieletnich jest w zasadzie funkcją społeczną. W miarę potrzeby jednak mogą być powoływani kuratorzy sądowi dla nieletnich pełniący swe czynności zawodowo ). Na podstawie 17 tego rozporządzenia Minister Sprawied liwości wydał kolejne zarządzenie instrukcję w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich (instukcja z 1959 r.). Podobnie jak w poprzednich instrukcjach, dla kuratora dla nieletnich przewidziano następujące czynności: 1) w toku postępowania przygotowawczego przeprowadzanie wywiadów środowiskowych, zebranie opinii o nieletnim w szkole, miejscu pracy i miejscu zamieszkania oraz sprawowanie dozoru nad nieletnim, jako środka zapobiegającego uchylaniu się od sądu ( 20); 2) w toku rozprawy i posiedzenia niejawnego udział w rozprawach i posiedzeniach niejawnych, w celu złożenia wyjaś nień co do poczynionych obserwacji nad nieletnim i jego środowiskiem ( 23); 3) w toku postępowania wykonawczego sprawowanie nad nieletnim dozoru jako środka wychowawczego ( 25) oraz dozoru nad nieletnimi zwalnianymi z zakładów poprawczych ( 32). Kurator nieletnich był organem pomocniczym sądów dla nieletnich ustanowionym na podstawie procedury karnej. Dekret z 16 maja 1956 r. o zmianie ustawy z 27 czerw ca 1950 r. o postępowaniu niespornym w sprawach rodzinnych oraz z zakresu kurateli (Dz.U. Nr 16, poz. 89) stworzył warunki do powołania organu pomocniczego dla władzy opiekuńczej. Władza ta mogła odtąd powoływać inspektorów społecznych, którzy pomagaliby sądowi w sprawach opiekuńczych małoletnich (art. 55a 1 przywołanego dekretu). W wydanym na podstawie delegacji zawartej w 2 do art. 55a wspomnianego dekretu rozporządzeniu z 3 lipca 1956 r. o inspektorach społecznych przy sądach powiatowych (Dz.U. Nr 29, poz. 134) Minister Sprawiedliwości okreś lił zasady i tryb powoływania, odwoływania oraz zawieszania w czynnościach inspektorów społecznych, a także ich prawa i obowiązki. Do ich zadań należało ustalanie warunków życia małoletnich, nad którymi ustanowiono opiekę, lub małoletnich pozostających u rodziców, którym ograniczono władzę rodzicielską, udzielanie pomocy rodzicom i opiekunom w zakresie wykonywania władzy ro Tadeusz Jedynak 21

I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych dzicielskiej i sprawowania opieki, wskazywanie kandydatów na opiekunów oraz wykonywanie innych czynności zleconych przez władzę opiekuńczą ( 4). Zadania inspektorów były zbliżone do tych, które zostały powierzone kuratorom nieletnich. Ustalanie warunków życia małoletnich oraz udzielanie pomocy rodzicom i opiekunom w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej odpowiadały w zasadzie czynnościom kuratora w dozorze nad nieletnim. Niewątp liwie wiązały się one także z przeprowadzaniem wywiadów środowiskowych. Minister Sprawied liwości pozostawił władzy opiekuńczej znaczną swobodę w przedmiocie okreś lania czynności zlecanych swojemu organowi pomocniczemu. W ich ramach mogły się zatem mieścić czynności przed wydaniem orzeczenia, o charakterze podobnym do zadań kuratora nieletnich związanych z dochodzeniem, czyli przeprowadzane w celu ustalenia warunków życiowych małoletnich. Pomimo wielu podobieństw organy te funkcjonowały niezależnie od siebie do 1973 r., kiedy to Minister Sprawied liwości na mocy rozporządzenia z 3 maja 1973 r. w sprawie kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 18, poz. 107) dokonał ich połączenia. Rzeczą godną uwagi są delegacje do wydania tego aktu. Znajdują się one zarówno w procedurze karnej (art. 493 2 k.p.k z 1928 r. w zw. z art. III pkt 1 ustawy z 19 kwiet nia 1969 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, Dz.U. Nr 13, poz. 97), jak i w procedurze cywilnej (art. 571 2 ustawy z 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.). W przywołanym rozporządzeniu z 3 maja 1973 r. Minister Sprawiedliwości ustalił, że kuratorzy nieletnich byli organami pomocniczymi sądów w sprawach nieletnich i w sprawach opiekuńczych małoletnich ( 1 ust. 1). Do ich zadań w sprawach nieletnich należało: wykonywanie czynności zleconych przez sędziego dla nieletnich do czasu wydania orzeczenia, sprawowanie dozoru nad nieletnim, wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd lub sędziego dla nieletnich ( 14 ust. 1), a w sprawach opiekuńczych: wykonywanie czynności zleconych przez sąd przed wydaniem orzeczenia, sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem obowiązków rodzicielskich przez rodziców, którym władzę rodzicielską w ten sposób ograniczono oraz udzielanie 22 www.lexisnexis.pl

Rozdział 1. Przepisy ogólne tym rodzicom pomocy w wychowaniu dziecka, wskazywanie kandydatów na opiekunów, kontrolowanie sytuacji dzieci, nad którymi ustanowiono opiekę i udzielanie pomocy w zakresie sprawowania tej opieki, wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd opiekuńczy ( 14 ust. 2). Rozporządzenie połączyło dwa organy zajmujące się zasadniczo tym samym przedmiotem i wykonujące chociaż na podstawie odrębnych przepisów podobne zadania oraz potwierdziło przedwojenną funkcję kuratora nieletnich w obu fazach postępowania sądowego. Tradycyjnie ukształtowane zadania kuratora nieletnich diagnostyczne i wychowawczo-resocjalizacyjne zostały rozszerzone o takowe zadania względem małoletnich i osób podlegających opiece; tym samym poszerzono listę adresatów oddziaływań kuratorów dla nieletnich ( 14 przywołanego rozporządzenia z 3 maja 1973 r.). Proces kształtowania się kurateli dla osób dorosłych skazanych i sprawców przestępstw rozpoczął się dopiero w okresie powojennym, mimo iż warunki do jej powstania zaistniały już w Kodeksie karnym z 1932 r., który przewidywał w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary oddanie skazanego na czas zawieszenia pod dozór ochronny osób lub instytucji zasługujących na zaufanie (art. 62 1 k.k. z 1932 r.). Jednak to nie instytucja dozoru ochronnego występująca w Kodeksie karnym z 1932 r., ale ustawa z 29 maja 1957 r. o warunkowym zwolnieniu osób odbywających karę pozbawienia wolności (tekst jedn. Dz.U. z 1961 r. Nr 58, poz. 321), która w art. 4 2 przewidywała, iż warunkowo zwolniony może być na okres próby oddany przez sąd pod nadzór osoby lub instytucji wyznaczonej w tym celu, stała się impulsem do powołania pierwszych kuratorów dla osób skazanych. W wydanym na podstawie delegacji art. 4 3 powołanej ustawy z 29 maja 1957 r. rozporządzeniu z 15 stycznia 1958 r. w sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz.U. Nr 10, poz. 35) Minister Sprawied liwości powołał społeczny organ pomocniczy sądu kuratorów sądowych dla nadzoru nad warunkowo zwolnionymi ( 1). Minister okreś lił zasady funkcjonowania nowo powołanego organu (tryb powołania, kwalifikacje, prawa i obowiązki itd.) oraz wyznaczył charakter podejmowanych działań, które mają na celu kontrolę, Tadeusz Jedynak 23