GINTAUTAS SURGAILIS ))))) Uchodźcy )))) wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie w czasie II wojny światowej
Spis treści Wstęp.................................... 9 Część I. Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie................................ 15 1. Pojawienie się polskich uchodźców w Wilnie i na Litwie........................... 16 2. Administrowanie uchodźcami........... 24 3. Wysiedlanie na Litwę osób niepożądanych z Niemiec i Związku Sowieckiego.......... 29 4. Działania Litwy zmierzające do uniknięcia napływu uchodźców z Polski po zakończeniu działań wojennych...................... 40 5. Dynamika liczebności uchodźców wojennych............................ 50 6. Starania Litwy o zmniejszenie liczby uchodźców. Emigracja uchodźców................... 56 7. Działalność antylitewska uchodźców...... 91 8. Pomoc uchodźcom....................101 5
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie 9. Opieka medyczna i sanitarna nad uchodźcami.......................162 10. Wysiedlenie uchodźców z Wilna i Wileńszczyzny do innych miejscowości na Litwie............................165 11. Zatrudnienie uchodźców..............176 12. Administrowanie uchodźcami po 15 czerwca 1940 r....................189 13. Udzielanie pomocy w warunkach sowieckiej okupacji.....................199 Część II. Internowanie żołnierzy polskich..207 1. Internowanie żołnierzy polskich..........207 2. Podstawy prawne traktowania internowanych........................217 3. Obozy dla internowanych............. 220 4. Sztab obozów dla internowanych.........227 5. Internowani żołnierze polscy........... 229 6. Życie w obozach dla internowanych..... 232 7. Działalność antylitewska internowanych Polaków............................ 239 8. Problemy w stosunkach między internowanymi....................... 248 9. Zainteresowanie organizacji międzynarodowych internowanymi.........251 10. Zmniejszanie się liczby internowanych... 252 11. Sytuacja internowanych po rozpoczęciu sowieckiej okupacji Litwy................271 12. Losy internowanych na Litwie obywateli polskich.............................275 Wnioski.................................277 6
Spis treści Zakończenie.............................281 Załączniki.............................. 283 Bibliografia............................. 298 Źródła.............................. 298 Opracowania......................... 298 Skorowidz nazwisk...................... 300 7
Powitanie armii litewskiej w Wilnie, 1939
Wstęp Litwa i Polska, Litwini i Polacy, historia i współczesność Drogi obu tych państw i narodów krzyżowały się od początku ich istnienia. W historii obu narodów było wiele dobrego, a także wiele złego, dlatego nie ma Litwina, który by był obojętny wobec Polaków, i nie ma Polaka, który by był obojętny wobec Litwinów. Zapewne najgorszym okresem w relacjach pomiędzy oboma narodami było trzecie i czwarte dziesięciolecie XX w., lata międzywojnia, kiedy to po oderwaniu przez Polskę od Litwy stolicy Wilna i sporego kawałka litewskich ziem oba państwa stały się oficjalnymi wrogami. Ten stan trwał do wybuchu II wojny światowej. Po rozpoczęciu II wojny światowej na Litwę ruszyli uchodźcy 1 z Polski przedstawiciele różnych narodowości, między którymi znajdowa- 1 Autor zgodnie z ówczesnymi oficjalnymi dokumentami litewskimi używa terminu atbėgėliai, stosowanego wobec ludzi, którzy przybyli do kraju jako uchodźcy wojenni. Jak zaznacza autor, również Wielki słownik języka litewskiego zawiera ten wyraz: Atbėgėlis kas yra atbėgęs (atvykęs) Uchodźca to ten, kto uciekł (do kogoś), przybył (do kogoś). Zatem różnica między używanym w dokumentach międzynarodowych pabėgelis uchodźca z kraju a atbėgėlis uchodźca do kraju sprowadza się do perspektywy, z której określa się uchodźców. W tłumaczeniu używa się polskich odpowiedników: uchodźca, uchodźcy (przyp. tłum.). 9
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie ło się niemało Polaków. Był to najpewniej unikatowy przypadek, kiedy ludzie mający zazwyczaj w pogardzie innych, uciekali do tych wzgardzonych, szukając ratunku. A jak na to patrzyli Litwini, jaka była ich reakcja, jak odnosili się do tych, których spotkało nieszczęście chociaż wrogów, to jednak sąsiadów? Na Litwie powstało bardzo mało prac na ten temat. Niewiele o tym napisano również w Polsce. Zapewne dlatego, że w czasach sowieckich unikano podejmowania tego wątku, a dokumenty dotyczące uchodźców były rozproszone po zbiorach specjalnych i dostępne tylko dla nielicznych; z tych samych powodów także niektóre opublikowane w Polsce artykuły powstały jedynie na podstawie wspomnień i artykułów z ówczesnej prasy. Problem uchodźców z Polski porusza Regina Žepkaitė w książce Vilniaus istorijos atkarpa. 1939 m. spalio 27 d. 1940 m. birželio 15 d. [Wycinek z historii Wilna. 27 października 1939 r. 15 czerwca 1940 r.] 2, analizując historię zwrócenia Wilna Litwie i związanych z tym problemów. Opisując problemy socjalne, z którymi zetknął się w Wilnie rząd Litwy, autorka wskazuje jako jeden z nich uchodźców i kilka stron książki poświęca kwestiom socjalnym uchodźców, a także antylitewskiej działalności uchodźców i wojskowych. Kilka publikacji o internowaniu na Litwie żołnierzy polskich powstało w Polsce. Przede wszystkim należy wymienić polskiego historyka Piotra Łossowskiego. W artykule Internowanie żołnierzy polskich na Litwie w latach 1939 1940 3 omawia on samo internowanie Polaków, warunki panujące w obozach dla internowanych i in. Nie mając dostępu do wciąż utajnionych wówczas źródeł archiwalnych, P. Łossowski opiera się tylko na wspomnieniach oraz na danych z prasy litewskiej, zatem praca ta nie zawiera jeszcze dogłębnych badań. 2 Regina Žepkaitė, Vilniaus istorijos atkarpa. 1939 m. spalio 27 d. 1940 m. birželio 15 d., Vilnius 1990. 3 Piotr Łossowski, Internowanie żołnierzy polskich na Litwie w latach 1939 1940 [w:] Wojskowy Przegląd Historyczny, 1971, nr 4, s. 59 77. 10
Wstęp W innej pracy Litwa a sprawy polskie 1939 1940 4 P. Łossowski poświęca dwa rozdziały problemowi internowanych na Litwie żołnierzy polskich, a jeden rozdział uchodźcom cywilnym. Jednak również w tej pracy nie opiera się on na litewskich źródłach archiwalnych, lecz głównie na artykułach prasowych i wspomnieniach. W 1997 r. ukazał się opracowany przez Jana Piętę, Wandę Roman i Macieja Szczurowskiego zbiór dokumentów Polacy internowani na Litwie. 1939 1940 5. Są w nim przedstawione dokumenty głównie z archiwów litewskich, jak również lista internowanych na Litwie żołnierzy polskich. Należy, niestety, stwierdzić, iż brakuje na niej niektórych nazwisk osób internowanych. Niemała część dokumentów opublikowana została po raz pierwszy. Ciekawe i bardzo cenne są wspomnienia polskiego attaché wojskowego na Litwie płk. Leona Mitkiewicza 6. Autor podaje w nich również trochę informacji o internowaniu żołnierzy polskich oraz o samych internowanych. W 2004 r. ukazała się książka Andrzeja Bogusławskiego W znak Pogoni. Internowanie Polaków na Litwie: wrzesień 1939 lipiec 1940 7. Autor który był jednym z internowanych na Litwie polskich wojskowych opierając się na własnych oraz cudzych wspomnieniach opublikowanych w Polsce i w innych krajach, ciekawie opisuje internowanie polskich żołnierzy, życie w obozach, relacje z mieszkańcami Litwy, wsparcie, jakie okazali litewscy Polacy oraz przedstawiciele innych nacji. Chociaż A. Bogusławski opiera się na niektórych źródłach archiwalnych, publikację tę należałoby uznać za pracę publicystyczną. Kilka stron ze swoich wspomnień poświęca problemowi Żydów uchodźców z Polski w Wilnie Herman Kruk 8. 4 Piotr Łossowski, Litwa a sprawy polskie 1939 1940, Warszawa 1982. 5 Jan Pięta, Wanda Krystyna Roman, Maciej Szczurowski, Polacy internowani na Litwie. 1939 1940, Warszawa 1997. 6 Leon Mitkiewicz, Wspomnienia kowieńskie, Warszawa 1989; kopia fotooffsetowa z wydania Katolickiego Ośrodka Wydawniczego Veritas (tom 71 Serii Czerwonej Biblioteki Polskiej ), Londyn 1968. 7 Andrzej Bogusławski, W znak Pogoni. Internowanie Polaków na Litwie: wrzesień 1939 lipiec 1940, Toruń 2004, s. 282. 8 Herman Kruk, Paskutinės Lietuvos Jeruzalės dienos. Vilniaus geto ir stovyklų kronikos 1939 1940, Vilnius 2004. 11
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie Autor niniejszej monografii oczywiście także opierał się na informacjach zawartych w wyżej wymienionych książkach i artykułach oraz danych z prasy litewskiej z lat 1939 1940, jednak główne źródło stanowiły materiały zgromadzone w litewskich archiwach. Najwięcej ich znajduje się w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym (Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas, dalej: LCVA). Jest to zbiór archiwalny Ministerstwa Spraw Zagranicznych Litwy, w którym znajduje się korespondencja różnych instytucji litewskich oraz ich przedstawicielstw dyplomatycznych z rozmaitymi instytucjami z innych państw i organizacjami międzynarodowymi dotycząca uchodźców i osób internowanych, a także inne związane z nimi materiały. W zespole archiwalnym Komisariatu ds. Uchodźców Wojennych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zostały zgromadzone liczne materiały o uchodźcach cywilnych, dotyczące m.in. ich liczby, udzielonej im pomocy materialnej, zakwaterowania, nadzoru sanitarnego, administrowania. W zespole archiwalnym Sztabu Obozów dla Internowanych Ministerstwa Obrony Kraju znajdują się analogiczne informacje o internowanych polskich wojskowych. Dużo materiałów o uchodźcach z Polski, ich codziennych potrzebach, administracji, pomocy materialnej i innych znajduje się w dokumentach Litewskiego Czerwonego Krzyża, komitetów pomocy materialnej uchodźcom oraz innych instytucji państwowych w różny sposób związanych z uchodźcami i internowanymi. Celem monografii jest przegląd zagadnień związanych z pojawieniem się na Litwie uchodźców cywilnych i internowanych żołnierzy polskich po rozpoczęciu II wojny światowej, przedstawienie działalności litewskich instytucji państwowych, organizacji społecznych i międzynarodowych, które zajmowały się egzystencją i zapewnieniem dobrych warunków bytowych uchodźcom i internowanym, oraz prezentacja związanych z ich obecnością na Litwie problemów wewnętrznych i międzynarodowych w oparciu o wyżej wymienione źródła. Według autora zbadanie tych zagadnień jest potrzebne również dlatego, że problem uchodźców dotyczył wielu państw. Na początku II wojny światowej szlaki uchodźców z Polski prowadziły nie tylko na Litwę, 12
Wstęp lecz także do Rumunii i na Węgry; po ataku Związku Radzieckiego na Finlandię uchodźcy z tego kraju pojawili się w państwach skandynawskich, a po zakończeniu II wojny światowej z uchodźcami miały do czynienia prawie wszystkie wielkie państwa na świecie. 13
Oficerowie policji granicznej przecinają zaporę na drodze do Wilna. 27 X 1939 r. (AN)
C Z Ę Ś Ć I Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie Gdy 1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, było jasne, iż zdyscyplinowane, dobrze wyszkolone i uzbrojone w najnowocześniejszą broń wojsko niemieckie dosyć łatwo pokona wojsko polskie, mimo stawianego przez nie zdecydowanego oporu. Wielu ludzi uznało, że dla Litwy pojawiła się doskonała sytuacja, aby zemścić się na Polsce za zagarnięcie Wilna. Zapewne nie ma potrzeby przypominać, ile wówczas dla Litwinów znaczyło Wilno, ich odwieczna stolica. Jednak już w pierwszym dniu wojny litewski rząd ogłosił światu, że jego kraj pozostanie neutralny w konflikcie, który wywiązał się między sąsiadującymi z Litwą państwami. Rządowy akt o neutralności Litwy głosił: W oparciu o artykuł III Ustawy o neutralności z dnia 25 stycznia 1939 r. (Valstybės Žinios [Wiadomości Rządowe], 632) ogłaszam: 1) po rozpoczęciu wojny między obcymi państwami Republika Litewska pozostaje neutralna; 2) na terytorium Litwy zabrania się jakichkolwiek działań, które w rozumieniu ogólnie uznanych zasad prawa międzynarodowego naruszają neutralność; 15
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie 3) w celu zachowania neutralności Republiki Litewskiej od dnia 1 września 1939 r. wobec wszystkich państw będących w stanie wojny stosowane są przepisy Ustawy o neutralności 9. Jednak Niemcy, nie zważając na ogłoszoną przez Litwę neutralność, usiłowały przeciągnąć ją na swoją stronę. Aż do 16 września rząd niemiecki różnymi kanałami i na rozmaitych szczeblach proponował Litwie zajęcie Wileńszczyzny, oferując jej swoją pomoc. Mimo to litewski rząd nie przyjmował tych propozycji. Litwa do końca pozostała wierna ogłoszonej zasadzie neutralności. 1. Pojawienie się polskich uchodźców w Wilnie i na Litwie Chociaż 1 września 1939 r. Litwa ogłosiła swoją neutralność w wojnie, która wybuchła pomiędzy Niemcami a Polską, to nie było żadnych gwarancji, że działania wojenne zbliżające się do granic Litwy nie spowodują przekroczenia jej granic przez wojsko jednego z uczestników konfliktu. W związku z tym na Litwie przeprowadzono częściową mobilizację. Linia administracyjna z Polską 10 została w całości zamknięta. Na straży granic oprócz policji granicznej stanęło także wojsko. Mimo iż Litwa nie została bezpośrednio wciągnięta do działań wojennych, to jednak odczuła ich skutki między innymi pojawienie się uchodźców wojennych i internowanych polskich żołnierzy. Po zwróceniu Litwie Wilna i części województwa wileńskiego przez Związek Sowiecki na mocy umowy z 10 października 1939 r. problem uchodźców stał się jeszcze bardziej uciążliwy i złożony. Pierwsi uchodźcy pojawili się w Wilnie już 3 4 września 1939 r. Byli to wysiedleńcy z Gdańska zmuszeni do jego opuszczenia jeszcze przed rozpoczęciem wojny. Większość z nich to przywódcy społeczno- 9 Lietuvos TSR istorijos šaltiniai, t. 4, Vilnius 1961, p. 727 728. 10 Tak w okresie międzywojennym była nazywana na Litwie granica między Polską a Litwą nieuznawana przez Kowno (przyp. red.). 16
Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie ści polskiej w Wolnym Mieście, których do wyjazdu zmusili narodowi socjaliści. Wilno nie miało kłopotów z pierwszymi uchodźcami. Byli to zamożni ludzie, poza tym miejscowi Polacy przyjęli ich ze współczuciem i szacunkiem. Każdy Polak z Wilna gotów był oddać ostatni kęs chleba uchodźcy z Gdańska, nawet jeśli wspomagany wydawał się znacznie bogatszy od udzielającego pomocy. Żadne datki społeczne na rzecz pierwszych uchodźców nie były potrzebne. Obiekt troski wilnian w tym okresie stanowili przywożeni każdej nocy do Wilna ranni. Uciekający przed wojną Polacy kierowali się ku południowo-wschodniej części Polski. Lublin, Chełm, Hrubieszów, Zamość, Włodzimierz były przepełnione uchodźcami wojennymi. Ich fala przelewała się dalej w stronę Wołynia i Stanisławowa. Ludzie sądzili, że te rejony będą najbezpieczniejsze, ponieważ znajdowały się najdalej od polsko-niemieckiej granicy. W tym samym kierunku wycofywał się także polski rząd 11. Inne, o wiele mniejsze grupy uchodźców skierowały się w stronę Wilna. W szóstym, siódmym dniu wojny do Wilna przybyła duża ich grupa. Liczebność uchodźców stale wzrastała. Oto jak tamte dni w Wilnie wspomina uchodźca z Warszawy H. Kruk. Wilno zalane jak falą potopu. Znalezienie miejsca, by się położyć marzenie. Kawałek chleba rzadkie szczęście. Koszula? Kto teraz myśli o koszuli? Mydło luksus, a ciepła strawa fantazja. Każdy choć trochę normalny kąt wzbudza dreszcz: pokój! Czy ludzie jeszcze mają pokoje, śpią w łóżkach? Czy oni w ogóle śpią?! Każdego uchodźcę przeszywał dreszcz na widok normalnie toczącego się życia, gdzie nie wszystko jeszcze zostało zburzone i zrujnowane 12. 11 V. Žilėnas, Pirmieji karo pabėgėliai [w:] Lietuvos žinios, 9 stycznia 1940 r. 12 Herman Kruk, Paskutinės Lietuvos Jeruzalės dienos, op. cit., s. 27. 17
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie Marszałek Edward Śmigły-Rydz (CAW) Taki napływ uchodźców po części spowodowała polska propaganda, która nieustannie informowała o okrucieństwie Niemców w okupowanych rejonach. Niejednego Polaka zachęciła ona do stawienia Niemcom zdecydowanego oporu, ale jednocześnie setki tysięcy mieszkańców zmusiła do porzucenia wszystkiego, co mieli, i ucieczki jak najdalej od frontu. Co prawda po kilku dniach radio i prasa zaczęły namawiać Polaków do nieopuszczania swoich domostw, aby nie utrudniać już i tak skomplikowanej sytuacji mieszkańców innych rejonów. Ale kto mógł w to uwierzyć, skoro ci, którzy tak gorąco namawiali do pozostania, sami uciekali Większość uchodźców uciekała instynktownie, byle dalej od napierających Niemców, jednak wielu Żydów świadomie obrało Wilno jako miejsce schronienia. Starali się tam dostać dlatego, że po upadku Warszawy Wilno było uważane za główny ośrodek nauki i kultury żydowskiej w Europie Wschodniej. Można to zilustrować historią ucieczki warszawskiej inteligencji żydowskiej. Podczas gdy Niemcy zbliżali się do Warszawy, grupa żydowskich dziennikarzy, naukowców i działaczy społecznych zdążyła już ją opuścić. W wagonie uchodźców 13, który w wojennej zawierusze błądził po polskich drogach, zgromadzili się najwybitniejsi działacze żydowscy prezesi sekcji żydowskiej polskiego Pen Clubu, Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich, Żydowskiego Syndykatu Dziennikarzy, naukowcy, pracownicy wszystkich warszawskich redakcji pism żydowskich. Po drodze dołączyło do nich 13 Grupa ta wyjechała z warszawy jednym pociągiem przyp. red. 18
Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie jeszcze kilkudziesięciu żydowskich dziennikarzy i literatów z innych miast Polski. Elita społeczności żydowskiej intensywnie rozważała, dokąd uciekać, by znaleźć dach nad głową. Gdy jej przedstawiciele dotarli do okupowanej przez Związek Sowiecki Galicji Wschodniej, mogli zatrzymać się w Lwowie, który był dość dużym ośrodkiem żydowskim. Jednak na początku listopada jednomyślnie postanowili udać się do Wilna, nie zważając na wszelkie formalności i utrudnienia w przemieszczaniu się. Co też uczynili 14. Wśród uchodźców znajdowali się wybitni pisarze żydowscy: Noach Juozas Urbšys (AN) Pryłucki, Boruch Szefner, dr Mojżesz Kleinbaum, Włodzimierz Kossowski, B. Juszson (Mosze Justman), Chaim Szlomo Każdan, Bernard Singer, Szlomo Mendelson, Jecheskiel M. Neuman, Lazar Kahan, Mendel Mozes, dr Józef Kruk, Wiktor Szulman, P. Szwarc i inni 15. W tamtym czasie w Wilnie bardzo wzrosły ceny mieszkań, pojawili się też bezdomni. Wilnianie zaczęli nieprzychylnie się odnosić do nowych uchodźców. Wraz z przybyszami w mieście pojawiła się panika oraz przekleństwa i krytykowanie tego, do czego wileńscy Polacy wciąż odnosili się z szacunkiem. Szczególnie irytowała mieszkańców Wilna pogarda przybyłych żywiona do marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza i ministra spraw zagranicznych Józefa Becka. Uchodźcy bowiem żartowali z goryczą, że lepszy Rydz niż nic, ale gdy nie ma nic, niepotrzebny i Rydz 16. 14 LCVA, zb. 757, op. 9, a. 3, k. 66. 15 Herman Kruk, Paskutinės Lietuvos Jeruzalės dienos, op. cit., s. 40. 16 V. Žilėnas, Pirmieji karo pabėgeliai, op. cit. 19
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie Jednak wkrótce nastroje się zmieniły, gdy nad miastem pojawiły się niemieckie samoloty. Sytuacja jeszcze bardziej skomplikowała się 17 września, po napaści Związku Sowieckiego na Polskę od wschodu. Po wejściu Armii Czerwonej na Wileńszczyznę i jej szybkim marszu na zachód niedobitki wojsk polskich i uchodźcy cywilni ratunek widzieli tylko w Litwie, ponieważ jedynie tam można było uciekać z Wilna. Wyjazd do przyjaznej Polsce Łotwy był już ryzykowny, gdyż wojska sowieckie w każdym momencie mogły przekroczyć linię kolejową Wilno Turmont i uchodźcy mogli wpaść w ich ręce. Konsulat generalny Litwy, który funkcjonował w hotelu Georges (po wojnie Vilnius) w Wilnie, zapełnił się byłymi urzędnikami państwowymi, przedstawicielami władz duchownych, ziemianami, właścicielami fabryk, rosyjskimi emigrantami. W tym czasie w konsulacie pracowały tylko dwie osoby: konsul dr Antanas Trimakas i sekretarka Birutė Verkelytė. Kolejki uchodźców z Polski wiły się od drzwi konsulatu na piętrze do dzisiejszego sklepu z artykułami dziecięcymi Vaikų pasaulis. Pierwszymi interesantami wpisanymi w księdze konsulatu były wdowa po marszałku Józefie Piłsudskim z dwiema córkami oraz wybitna polska aktorka Jadwiga Smosarska 17. Gdy do Wilna zbliżała się armia sowiecka, minister spraw zagranicznych Litwy Juozas Urbšys polecił wstrzymanie wydawania wiz na Litwę. Wtedy Polacy wileńscy zadecydowali, by wysłać do Kowna specjalną delegację: biskupa pomocniczego wileńskiego Kazimierza Michałkiewicza i profesora Witolda Staniewicza, aby zwróciła się ona do Litwy z prośbą o przyjęcie doświadczonych nieszczęściem Polaków i o internowanie resztek polskiego wojska 18. Po Wilnie zaczęły krążyć pogłoski, że armia litewska otrzymała rozkaz zajęcia Wilna. Wielu odetchnęło z ulgą. 17 B. Federavičienė, 1939 metais lenkams ir žydams Lietuva tapo gelbėjimosi viltimi [w:] Lietuvos Rytas, 30 listopada 1995 r. 18 V. Žilėnas, Vilnius laukia SSSR (Wilno czeka na SSSR) [w:] Lietuvos žinios, 16 stycznia 1940 r. 20
Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie Pierwsi żołnierze polscy przekroczyli litewsko-polską linię demarkacyjną 18 września 1939 r. o godz. 12. Po przejściu linii administracyjnej byli rozbrajani, otrzymywali posiłek, niezbędną pomoc medyczną, a następnie transportowano ich do wyznaczonych miejsc internowania. W tych dniach do Kowna przybyło też wielu wysokich rangą urzędników z byłej Polski. Wśród nich znajdował się wojewoda wileński Artur Maruszewski i były premier Aleksander Prystor, którzy dawną polsko-litewską linię demarkacyjną przekroczyli z 17 na 18 września. Wkrótce po nich na Litwę uciekli burmistrzowie i starostowie suwalscy i grodzieńscy, były wojewoda pomorski (i białostocki przyp. red.) Litwin Stefan Kirtiklis, a prezydent Warszawy Wacław Starzyński 19 i wojewoda warszawski Jerzy Paciorkowski przybyli do Kowna pieszo z Puńska 20. 19 września do Kowna przyjechała wdowa po marszałku Józefie Piłsudskim Aleksandra Piłsudska z córkami Wandą i Jadwigą oraz komisarz Policji Państwowej Tadeusz Jasiński. Do Kowna zostali przywiezieni również ranni polscy żołnierze, których umieszczono w szpitalu wojskowym. W tym samym czasie, 19 września, rodziny pracowników polskiej placówki dyplomatycznej w Kownie specjalnym samolotem wyleciały do Helsinek 21. 20 września przy granicy z Litwą zaczęli gromadzić się uciekinierzy z dalszych regionów Polski. Były to głównie kobiety z małymi dziećmi, które nie zdecydowały się na jej przekroczenie. W tym samym czasie samorządy Puńska i Wiżajn zdjęły ze swoich siedzib flagi polskie i wywiesiły litewskie. Wojska niemieckie ani sowieckie jeszcze tam nie dotarły 22. Żołnierze litewscy, którzy pilnowali granic swojego państwa, otrzymali rozkaz wpuszczenia jak najmniejszej liczby cywilów nieposiadających zezwoleń wydanych przez państwowe urzędy litewskie. Tak małe 19 Błąd w dokumencie źródłowym przyp. red. 20 Lietuvos žinios, 20 września, 16 października 1939 r.; Lenkijos pabėgėlių atvyko į Lietuvą [w:] ibidem, 20 września 1939 r. 21 Lenkijos pabėgėlių avyko į Lietuvą [w:] ibidem; Lietuviškos vėliavos Punske ir Vyžainuose [w:] ibidem, 21 września 1939 r. 22 Lietuviškos vėliavos Punske ir Vyžainuose [w:] ibidem, 21 września 1939 r. 21
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie państwo jak Litwa nie mogło przyjąć wszystkich uchodźców z Polski, toteż część z nich musiała zawrócić spod granic Litwy 23. Mimo to często ci sami uchodźcy, którym żołnierze litewscy nie pozwalali przejść przez granicę, przekraczali ją wmieszani w grupy żołnierzy polskich 24. Największa fala uchodźców ruszyła na Litwę 20 i 21 września w rejonie Giedrojci (Giedraičiai) i Szyrwint (Širvintos), później ich liczba znacznie zmalała, gdyż 21 września Armia Czerwona w wielu miejscach dotarła do granic Litwy 25. Jeszcze miesiąc wcześniej nikt nie przypuszczał, że w ciągu trzech tygodni wielkie państwo polskie upadnie i wielu Polaków opuści swoje domy w poszukiwaniu schronienia nawet u tych, których najbardziej krzywdzili, którymi pogardzali i uważali za swoich największych wrogów. Większość uchodźców uciekła przecież prawie tak jak stała, zabrawszy jedynie najbardziej cenne rzeczy oraz polskie pieniądze, które stały się bezwartościowe. Ich podróż na Litwę była niezmiernie trudna. Uciekali przez lasy, głównie nocami, przed napierającymi armiami niemiecką i rosyjską, a w dzień kryli się przed atakami samolotów. Uchodźcy wielu z nich z małymi dziećmi docierali do Wilna skrajnie wyczerpani i wygłodzeni. Wśród nich osoby, dla których ta ucieczka przed Niemcami nie była pierwszą. Na przykład pewien uchodźca okazał paszport nansenowski i wyjaśnił, że był mieszkańcem Wiednia, stolicy Austrii. Po anszlusie Austrii wyjechał do Czechosłowacji, po jej upadku uciekł do Warszawy, a po kapitulacji obrońców Warszawy udał się pieszo do Wilna 26. Wichry wojny rzuciły na Litwę 111 żydowskich uchodźców z Czechosłowacji. Już wiosną 1939 r., ratując się przed Niemcami, uciekli oni do Polski. Mieli wizy do Szwecji, lecz nie zdążyli wyjechać przed wybu- 23 V. Uždavinys, Pabėgėlių ir internuotųjų siluetai [w:] Lietuvos aidas, 26 października 1939 r. 24 LCVA, zb. 300, op. 1, a. 5, k. 186. 25 B. Dundulis, Kaip užmegztas kontaktas su Raudonąja Armija [w:] Lietuvos žinios, 22 września 1939 r. 26 Nūdienio Vilniaus vaizdai [w:] Rytinis Lietuvos aidas, 16 października 1939 r. 22
Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie chem wojny. Na początku października 1939 r. znaleźli się w Wilnie 27. Wśród uchodźców z Czechosłowacji było 12 inżynierów, 9 adwokatów, 4 lekarzy, 3 dziennikarzy. 104 z nich (85 mężczyzn i 19 kobiet) zostało zakwaterowanych w pomieszczeniach szkoły przy ul. Uniwersyteckiej 9 28. Litwa, jak każde cywilizowane państwo, nie mogła nie przyjąć uchodźców. To był humanitarny obowiązek, wynikający także z międzynarodowych aktów prawnych. Z główną falą uchodźców na Litwę dostało się również około 200 działaczy polskich, którzy szczególnie wyróżnili się zaciekłą działalnością antylitewską, niegdyś głośniej niż inni nawołując do marszu na Kowno oraz prześladując Litwinów i organizacje litewskie w Wilnie i na Wileńszczyźnie. Rząd Litwy mógł pociągnąć ich do odpowiedzialności karnej, jednak kierując się postawą humanitarną, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zaproponowało im opuszczenie Litwy w ciągu 14 dni 29. Po zajęciu przez Armię Czerwoną całej Wileńszczyzny ucieczki cywilów na Litwę nie skończyły się: wojsko sowieckie nie przeszkadzało w przemieszczaniu się z Wilna, zabraniało jedynie posiadania broni. Część przybyszów miała wizy do innych krajów 30. Strumień uchodźców zmalał dopiero wtedy, gdy w Wilnie i na Wileńszczyźnie rozeszły się pogłoski o planowanym zwróceniu Wilna Litwie. Jednak wówczas do Wilna i okolic zaczęli napływać uchodźcy polscy przebywający dotąd na innych okupowanych przez Związek Sowiecki ziemiach. Szczególnie dużo przybyło ich z powiatu brasławskiego 31. Administracja sowiecka, dążąc do zmniejszenia liczebności uchodźców w Wilnie, podjęła specjalne środki. 20 września 1939 r. oficerom wojska polskiego nakazano rejestrowanie się w komendanturze wojsko- 27 Pismo A. Trimakasa, Przedstawiciela Wysokiego Pełnomocnika Ligi Narodów ds. Uchodźców na Litwie, do Prezesa Litewskiego Czerwonego Krzyża z dnia 11 marca 1940 r. [w:] LCVA, zb. 757, op. 9, a. 6, k. 208. 28 Herman Kruk, Paskutinės Lietuvos Jeruzalės dienos, op. cit., s. 31. 29 Apie 200 lenkų turės Lietuvą apleisti [w:] Lietuvos žinios, 9 stycznia 1939 r. 30 B. Dundulis, Žmonės be tėvynės [w:] ibidem, 23 września 1939 r. 31 Pabėgėlių reikalai [w:] ibidem, 28 września 1939 r. 23
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie wej. Uchodźcom cywilnym rozkazano powrót do miejsc pochodzenia, a jeśli znajdowały się one pod okupacją niemiecką wyjazd z miasta do innych miejsc 32. Niewiele to jednak pomogło. 28 października 1939 r., po wkroczeniu wojska litewskiego do Wilna, Litwa przejęła wszystkich znajdujących się w mieście uchodźców wojennych. Zwrócenie Wilna Litwie szczególnie przychylnie przyjęli znajdujący się w nim uchodźcy narodowości żydowskiej i cała wileńska społeczność żydowska. Już 8 listopada prezydent Litwy Antanas Smetona, premier gen. bryg. Jonas Černius i minister spraw wewnętrznych gen. bryg. Kazys Skučas przyjęli lidera społeczności żydowskiej dr. Jakuba Wygodzkiego i omówili z nim problemy Wilna i żydowskich uchodźców 33. 2. Administrowanie uchodźcami Gdy w Wilnie pojawili się uchodźcy, utworzono Komitet Pomocy Uchodźcom Wojennym, którym kierował adwokat Ignacy Zagórski. Rozpoczęła się rejestracja dużych mieszkań w celu rozmieszczenia w nich przybyszy, lecz spotkało się to z wielkim niezadowoleniem wilnian. Tylko nieliczni zgodzili się wpuścić do swojego mieszkania uchodźców, pozostali odmowę motywowali tym, że owszem, chętnie wspomogą swoich rodaków, ale obawiali się przyjmować obcych 34. Gdy uchodźcy wojenni zaczęli przybywać na Litwę, przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych powstał Oddział ds. Uchodźców Wojennych, zajmujący się związanymi z nimi kwestiami. Do oddziału został oddelegowany referent Ministerstwa Spraw Zagranicznych Adalbertas Staneika 35. Pracownicy oddziału z trudem radzili sobie z problemami administrowania uchodźcami. Mając to na uwadze, kierownik oddziału A. Staneika 13 listopada 1939 r. zaproponował utworzenie oddzielnej, samodzielnej instytucji zajmującej się administrowaniem uchodźcami. 32 Regina Žepkaitė, Vilniaus istorijos atkarpa, op. cit., s. 27. 33 Dr Vygockis pas Lietuvos vyriausybę [w:] Lietuvos žinios, 9 listopada 1939 r. 34 V. Žilėnas, Pirmieji karo pabėgėliai [w:] op. cit., 9 stycznia 1940 r. 35 Karo pabėgėlių reikalams tvarkyti [w:] op. cit., 30 listopada 1939 r. 24
Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie Wniosek uzasadniał tym, że uchodźcy są nie tylko ciężarem dla Litwy pod względem ekonomicznym, lecz zagrażają także jej bezpieczeństwu, znajdują się bowiem wśród nich ludzie przeróżnego autoramentu: zbiegli z obozów dla internowanych żołnierze, przestępcy, członkowie antylitewskich, szowinistycznych organizacji polskich i inni. Nie zważając na zakaz, uchodźcy przekraczają byłą linię administracyjną z Polską, a potem udają się do Kowna lub innych miejsc na Litwie. Różne komitety, tworzone w celu pomocy uchodźcom, prowadzą tajną działalność, która ze wspieraniem uchodźców nie ma nic wspólnego, lecz jest skierowana przeciwko państwu litewskiemu, itp. Ponadto, zdaniem A. Staneiki, brakuje dokładnych i jednolitych przepisów dotyczących rejestracji uchodźców oraz urzędu, którego zadaniem byłoby prowadzenie i nadzorowanie tej rejestracji. Poza tym wielu uchodźców jest wspomaganych prywatnie, a to jest ciężarem ekonomicznym dla kraju, gdyż przyczynia się do ubożenia ludności. Sposobu na rozwiązanie powstałych problemów A. Staneika upatrywał w utworzeniu organu zajmującego się sprawami uchodźców 36. Argumenty A. Staneiki zostały wzięte pod uwagę i 16 grudnia 1939 r. utworzono Komisariat ds. Uchodźców Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, który urzędował przy ulicy Daukanto w Kownie. Na stanowisko komisarza do spraw uchodźców został powołany urzędnik do spraw nadzwyczajnych Tadas Alekna, a kierownika Ignas Tamaitis 37. Na początku w komisariacie pracowali tylko komisarz, kierownik i sekretarz. Od 1 maja 1940 r. komisariat został powiększony o 4 etaty rejestratorów i 10 etatów pracowników biurowych 38. 36 Pro memoria A. Staneiki w celu utworzenia organu ds. uchodźców [w:] LCVA, zb. 923, a. 1065, k. 318. 37 Pismo Komisariatu ds. Uchodźców Wojennych z dnia 19 kwietnia 1940 r. [w:] ibidem, zb. 757, op. 9, a. 279, k. 183; Paskirtas atbėgėlams tvarkyti komisaras [w:] Lietuvos aidas, 15 grudnia 1939 r. 38 W sprawie ustanowienia etatów i norm wynagrodzeń Komisariatu ds. Uchodźców Wojennych [w:] LCVA, zb. 757, op. 9, a. 279, k. 183. 25
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie Litewskie Wiadomości Rządowe z Ustawą o uchodźcach wojennych (tłum. s. 283) (AN) 26
Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie 9 grudnia 1939 r. prezydent Litwy zatwierdził przyjętą przez Sejm Ustawę o uchodźcach wojennych 39. W ustawie zapisano, iż: za uchodźców wojennych uznaje się cudzoziemców, którzy z powodu warunków wynikających z wojny przybyli albo zostali wygnani na Litwę. Ustawa zobowiązywała uchodźców wojennych do rejestrowania się w ustalonym trybie i czasie oraz spełniania wymogów ustalonych dla pobytu uchodźców. Uchodźcy zostali zwolnieni z opłat rejestracyjnych i za zezwolenia na pobyt czy opłat skarbowych za czynności w sprawach uchodźców. Uchodźcy, którzy nie wypełniali dotyczących ich rozporządzeń albo podali nieprawdziwe dane osobiste, mogli zostać ukarani przez naczelnika okręgu 6-miesięcznym aresztem. Prowadzenie spraw związanych z uchodźcami powierzono Komisariatowi ds. Uchodźców Wojennych. Komisarz został zobowiązany do wyznaczenia trybu i czasu rejestracji uchodźców, rozpoznania ich sytuacji materialnej, wskazania miejsc i warunków zakwaterowania, nadzoru i koordynacji dla nich pomocy, zajęcia się repatriacją oraz wszelkimi innymi sprawami związanymi z pobytem uchodźców na Litwie. Mieszkańcom Litwy wydano zakaz ukrywania uchodźców, a osoby posiadające informacje na temat miejsc ich przebywania były zobowiązane poinformować o tym policję. Naczelnicy okręgów otrzymali prawo ukarania osób naruszających ten wymóg grzywną do 5 tys. litów, aresztem do 6 miesięcy albo obiema karami łącznie. Ukarani otrzymali za to prawo zaskarżenia postanowienia naczelnika okręgu do ministra spraw wewnętrznych w terminie 5 dni. Naczelnicy okręgów otrzymali również prawo zamknięcia w obozie koncentracyjnym uchodźców, którzy nie podporządkowują się ustawodawstwu Republiki Litewskiej i stwarzają niebezpieczeństwo dla porządku publicznego. W razie takiej potrzeby obozy koncentracyjne mógł zakładać minister spraw wewnętrznych. 39 Karo atbėgėliams tvarkyti įstatymas [w:] Vyriausybės žinios, 9 grudnia 1939 r., s. 731 732. 27
Uchodźcy wojenni i polscy żołnierze internowani na Litwie Ustawa przewidywała, iż jej przepisy mogły być stosowane również wobec tych cudzoziemców, którzy na skutek wybuchu wojny nie mogli opuścić Litwy i nie posiadali źródła utrzymania, jeśli w ich sprawie nie było porozumienia z innymi państwami 40. 20 grudnia 1939 r. komisarz do spraw uchodźców wydał pierwsze rozporządzenie, w którym zobowiązał każdego uchodźcę do zarejestrowania się na posterunku policji w miejscu przebywania. W Wilnie należało to zrobić w ciągu miesiąca, w innych miejscowościach w terminie dwóch tygodni. Zarejestrowani otrzymywali legitymację uchodźcy wojennego zezwalającą na pobyt tylko w miejscu w niej wskazanym. Opuszczenie tego miejsca bez zezwolenia zwierzchnika miejscowego posterunku policji było zabronione. Osoby łamiące ten przepis karano w trybie administracyjnym więzieniem do 6 miesięcy. Późniejsze rozporządzenia jeszcze bardziej ograniczyły prawa uchodźców wojennych jako obywateli państwa, które było wrogie Litwie. Zakazano przynależności do organizacji politycznych, jakiejkolwiek działalności politycznej, dyskutowania w miejscach publicznych o zasadach porządku i życia publicznego na Litwie, uczestnictwa w dyskusjach, zebraniach i pochodach, wygłaszania wykładów i przemówień, pisania do prasy zagranicznej, posiadania maszyn do pisania, podejmowania płatnej pracy. Jeśli uchodźcy wojenni chcieli podjąć się jakiejkolwiek działalności gospodarczej, musieli posiadać zezwolenie komisarza. Mieli również obowiązek zawsze nosić przy sobie legitymację, aby w razie potrzeby okazać ją policji 41. Uchodźcy, którzy łamali dotyczące ich przepisy, ustanowione przez władze Litwy, mogli być pociągnięci do odpowiedzialności karnej i wydaleni z kraju 42. Szczególnie ważne dla uchodźców było rozporządzenie z 18 stycznia 1940 r. dotyczące trybu udzielania pomocy społecznej 43. Mówiło ono, że 40 Ibidem. 41 Regina Žepkaitė, Vilniaus istorijos atkarpa, op. cit., s. 109 110. 42 Karo atbėgėliams tvarkyti komisaro įsakymas [w:] Vyriausybės žinios, 21 grudnia 1939 r.; 1 marca 1940 r. 43 Ibidem, 21 stycznia. 28
Uchodźcy cywilni z Polski na Litwie jedynie z legitymacją uchodźcy można otrzymać książeczki zapomogowe i tylko one upoważniają do otrzymania zasiłków. Zatem jeśli uchodźcy chcieli otrzymywać zasiłki, musieli się zarejestrować. Należy z przykrością stwierdzić, iż organy administracyjne Litwy, chcąc zapanować nad uchodźcami nieprzestrzegającymi litewskich przepisów oraz odizolować różnych przestępców, stworzyły obóz koncentracyjny, który został otwarty 1 czerwca 1940 r. w Podbrodziu (Pabradė). Status obozu koncentracyjnego został zatwierdzony rozporządzeniem ministra spraw wewnętrznych już 15 maja 1940 r. 44 Obóz ten podlegał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. 7 czerwca otrzymał nazwę Obozu Koncentracyjnego w Podbrodziu 45. Jednak nie wszystkie osoby, które naruszały ustawodawstwo litewskie, były zamykane w obozie koncentracyjnym. Niektórych uchodźców wydalano z Litwy. Przykładowo, w ciągu pierwszych trzech miesięcy 1940 r. za ukrywanie się, uchylanie się od rejestracji, działalność antylitewską i inne przestępstwa z Litwy zostało wydalonych 50 uchodźców 46, przeważnie do Związku Sowieckiego i do Niemiec. 3. Wysiedlanie na Litwę osób niepożądanych z Niemiec i Związku Sowieckiego 3.1. Wysiedlenia z Niemiec Gdy na byłym terytorium Polski zakończyły się działania wojenne, administracja Litwy zetknęła się z nowym problemem wysiedleniami na Litwę. Tak Niemcy, jak i Związek Sowiecki bez porozumienia z rządem Litwy zaczęły na masową skalę wypędzać na Litwę osoby niepożądane. 27 października 1939 r. o godz. 15 strażnik graniczny Čečkauskas z VII Rejonu Policji Granicznej zauważył we wsi Olginas przy domu 44 Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 15 maja 1940 r. nr 40 [w:] LCVA, zb. R-377, op. 2, a. 236, k. 261 262. 45 Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 7 czerwca 1940 r. nr 49 [w:] ibidem, op. 7, a. 153, k. 60. 46 Zaświadczenie o zaopatrzeniu uchodźców w dokumenty [w:] LCVA, zb. 757, op. 9, a. 6, k. 179. 29