EFEKTOWNOŚĆ EKONOMICZNA I ADEKWATNOŚĆ SPOŁECZNA W WYBORACH GOSPODARCZYCH

EFEKTOWNOŚĆ EKONOMICZNA I ADEKWATNOŚĆ SPOŁECZNA W WYBORACH GOSPODARCZYCH

EFEKTOWNOŚĆ EKONOMICZNA I ADEKWATNOŚĆ SPOŁECZNA W WYBORACH GOSPODARCZYCH Z PRAC WARSZTATÓW NAUKOWO-BADAWCZYCH KUJAWSKO-POMORSKIEJ SZKOŁY WYŻSZEJ W BYDGOSZCZY DLA DOKTORANTÓW I HABILITANTÓW pod redakcją naukową Andrzeja Czyżewskiego i Dariusza Czakowskiego Bydgoszcz 2015

RADA WYDAWNICZA Marian Bybluk, Michał Czakowski, Agnieszka Florczak, Janusz Kutta, Krystyna Kwaśniewska, Anna Matuszczak, Aleksandra Mreła RECENZENT dr hab. Aleksander Grzelak, prof UE (s. 113-128) dr Katarzyna Smędzik-Ambroży PROJEKT OKŁADKI Małgorzata Truskawa Copyright by Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy ISBN 978-83-89914-84-2 ADRES REDAKCJI Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy ul. Toruńska 55-57, 85-023 Bydgoszczy tel. 52 339 30 26; e-mail: wydawnictwo@kpsw.edu.pl PRZYGOTOWANIE DO DRUKU: MARPRES, Inowrocław DRUK I OPRAWA: Drukarnia POZKAL, Inowrocław

SPIS TREŚCI WSTĘP.... 7 Beata Bazeli Raport z badania losów zawodowych i edukacyjnych absolwentów kierunku ekonomia KPSW w Bydgoszczy. Rocznik 2014................................ 9 Maryla Bieniek-Majka Rynek owoców i warzyw w Polsce w latach 2004 2014.... 23 Dariusz Czakowski Uwarunkowania zasobowo-efektywnościowe na wybranych rynkach upraw polowych w Polsce przed i po akcesji do Unii Europejskiej.... 35 Andrzej Czyżewski, Anna Matuszczak, Jakub Staniszewski Wokół kwestii agrarnej. Wczoraj i dziś... 47 Andrzej Czyżewski, Roman Sass Sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych mlecznych i trzodowych w województwie kujawsko-pomorskim oraz szanse i zagrożenia ich rozwoju w nowej perspektywie finansowej 2014-2020... 67 Aleksander Grzelak Funkcjonowanie rynków żywnościowych w warunkach globalizacji wybrane uwarunkowania... 93 Piotr Gudz Method of choosing investment priorities based on evaluation of the investment potential of region... 113 Anna Kościelniak Ekonomia społeczna powstanie, ewolucja i problemy jej rozwoju w województwie kujawsko-pomorskim... 129 Janina Kotlińska Organizacja urzędu gminy a gospodarka nieruchomościami komunalnymi... 147 5

WSTĘP Niniejsza monografia prezentuje rozważania stanowiące zwieńczenie prac badawczych podejmowanych podczas Warsztatów Naukowo-Badawczych Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy dla Doktorantów i Habilitantów. Projektodawcą tej idei jest prof. dr hab. Andrzej Czyżewski. Nieprzerwanie od pięciu lat warsztaty prowadzone są pod jego naukowym przewodnictwem. Dyskutowane są na nich tematy prac doktorskich i habilitacyjnych przygotowywanych przez zainteresowanych, a także plany, wykonalność, metodyka oraz zakresy badawcze tychże prac. Szczegółowe zainteresowania naukowe uczestników warsztatów korelują z dziedzinami nauk ekonomicznych, społecznych oraz prawnych. Omawiane projekty oscylowały wokół następujących obszarów badawczych: problemy funkcjonowania gospodarki rynkowej, zagadnienia globalizacji i kryzysów gospodarczych, wyzwania wspólnej polityki rolnej w integrującej się UE, procesy modernizacji gospodarstw rolnych w województwie kujawsko-pomorskim, funkcjonowanie wybranych rynków rolnych w Polsce i UE, zależności pomiędzy dochodami a wydatkami na żywność gospodarstw domowych, rozwój zrównoważony w ujęciu regionalnym w UE, gospodarka majątkiem komunalnym. Spotkania te mają formułę otwartą nie tylko dla środowiska bydgoskiego. Uczestniczą w nich przedstawiciele z kilku ośrodków naukowych z kraju, m.in. z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, a także reprezentanci licznych instytucji branżowych m.in. z Wojewódzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Minikowie. Działalność ta ma także na celu wspieranie debiutantów, będących na początku drogi prowadzącej do zdobywania kolejnych awansów naukowych. Przed młodymi badaczami otwierają się nowe możliwości integracji ze środowiskiem naukowym. Spotkania te stanowią sposobność do skonfrontowania własnego warsztatu naukowego z wybitnymi specjalistami. Do niewątpliwych sukcesów tej inicjatywy, należy wpisać osiągnięcia naukowe jej uczestników, m.in. uzyskanie stopnia doktora habilitowanego, stopnia doktora nauk ekonomicznych, a także otwarcie dwóch przewodów doktorskich. Obecnie finalizowane są dwie kolejne prace habilitacyjne uczestników warsztatów. Powyższe okoliczności stanowią przesłankę prezentacji próbek prac naukowych uczestników warsztatów, co niewątpliwie korzystnie wpływa na rozwój naukowy pracowników Uczelni. Sukces spotkań w ramach warsztatów odzwierciedla się także w licznych publikacjach naukowych ich uczestników. Wyniki badań rozpowszechniane są zarówno w publikacjach 7

Wstęp zwartych i ciągłych o zasięgu krajowym jak i seminariach międzynarodowych. Rezultatem współpracy z Wydawnictwem KPSW jest bieżące publikowanie wyników badań na łamach punktowanego periodyku Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy. Uczestnicy warsztatów aktywnie biorą też udział w konferencjach naukowych organizowanych w kraju i poza jego granicami. Należy wspomnieć tu o wyjazdach studyjnych do Parlamentu UE i Instytucji Europejskich w Brukseli (2008-2014), których pokłosiem naukowym jest cykl monografii wydanych przez Wydawnictwo KPSW w kooperacji z Grupą EPL w Parlamencie Europejskim. W artykułach zamieszczonych w niniejszej monografii autorzy podjęli trud nakreślenia i refleksji nad aktualnym i ważnym problemem ekonomiczno- społecznym w skali lokalnej, krajowej i globalnej. Konkludując, publikacja stanowi szerokie źródło informacji z obszaru zagadnień współczesnej ekonomii takich jak, struktury funkcjonalne samorządów terytorialnych, adekwatność profili edukacyjnych młodzieży do wymagań rynku pracy, bariery funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej, wpływ akcesji Polski do UE na funkcjonowanie rynków rolnych, ewolucja kwestii agrarnej w panoramie dziejów oraz szanse i zagrożenia dla gospodarstw rolnych wynikające z polityki rolnej w nadchodzących latach. Wspólnym mianownikiem tychże opracowań jest skupienie uwagi na efektywności ekonomicznej oraz adekwatności społecznej wyborów w ramach rozważnych zagadnień ekonomicznych. Lektura publikacji ma posłużyć poszerzeniu wiedzy oraz skłonić do dyskusji naukowej nad zaakcentowanymi zagadnieniami. Żywimy nadzieję, iż Czytelnik podzieli tę opinię.

Beata Bazeli* RAPORT Z BADANIA LOSÓW ZAWODOWYCH I EDUKACYJNYCH ABSOLWENTÓW KIERUNKU EKONOMIA KPSW W BYDGOSZCZY. ROCZNIK 2014 Wprowadzenie W obecnych czasach szkoły wyższe stały się podmiotami, od których oczekuje się przede wszystkim dobrego przygotowania absolwentów do rozpoczęcia kariery zawodowej. Zgodnie z nowymi przepisami likwidacji uległy sztywne centralne standardy kształcenia, a uczelnie zyskały swobodę w tworzeniu nowych autorskich programów i kierunków studiów. Sytuacja absolwentów na rynku pracy stała się więc istotnym weryfikatorem tych autorskich propozycji i wskaźnikiem prestiżu uczelni. Skłoniło to szkoły wyższe do monitorowania losów zawodowych swoich absolwentów. Poza tym, w 2011 r. na uczelnie w Polsce został nałożony obowiązek prowadzenia tego typu badań. Potem to zmieniono i od 2014 r. wprowadzono centralny system badania losów absolwentów wykorzystujący rejestry Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Można jednak domniemywać, że ze względu na duży poziom agregacji danych oraz niedoskonałość baz danych ZUSu te badania będą niewystarczające dla poszczególnych szkół. Badania losów absolwentów szkół wyższych będą nadal potrzebne, ponieważ są uznawane za priorytet w podwyższaniu jakości kształcenia oraz pomagają dostosowywać ofertę edukacyjną do wymogów rynku pracy, szczególnie lokalnego rynku pracy. Badania losów absolwentów mogą dostarczać szeregu informacji np. na temat: oceny kompetencji wyniesionych z uczelni, programu i warunków kształcenia; podejmowania i charakterystyki pierwszej pracy zawodowej; dopasowania kwalifikacji do oczekiwań pracodawców itp. Monitoring losów absolwentów jest więc dobrym narzędziem wspierającym ewaluację programów i harmonogramów studiów, co przyczyni się do podwyższania jakości kształcenia oraz jego adekwatności do potrzeb rynku pracy. W Polsce długo nie interesowano się losami zawodowymi absolwentów. Badania na ten temat prowadzono sporadycznie i wybiórczo, w ramach indywidualnych inicjatyw. Wciąż trwają prace nad stworzeniem ogólnokrajowego systemu. * Dr Beata Bazeli, Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy. 9

Beata Bazeli Badania losów absolwentów w KPSW Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy badaniem losów absolwentów zajmuje się już od 2006 roku (a np. Uniwersytet Jagielloński od 2007 roku czy UMK od 2008 roku) i je kontynuuje. Inicjatorką tych badań w KPSW jest prof. nadzw. KPSW, dr hab. Krystyna Kwaśniewska. Monitoring losów absolwentów miał na celu sprawdzenie czy KPSW kształciła zgodnie z oczekiwaniami studiujących, a także rynku pracy. Wyniki tych analiz zostały opublikowane. Wzór pierwszego kwestionariusza dotyczył bardziej jakości kształcenia w czasie studiów, choć zawierał również pytania otwarte dotyczące dalszego kształcenia i pracy zawodowej. Badanie przeprowadzone były zaraz po egzaminie dyplomowym. Kolejne sondażowe badania przeprowadzone zostały w kolejnych latach, ale sześć miesięcy po zakończeniu studiów. W tym celu do badań zastosowano nowy, udoskonalony kwestionariusz, który stosowany jest do dziś. Jest on anonimowy i ma prostą formę, składa się z niewielkiej liczby prostych pytań co gwarantuje, że absolwent zechce wziąć udział w badaniu a wyniki badania będą bardziej przejrzyste. W 2009 r. powołano ogólnouczelniany Zakład Ewaluacji Jakości Kształcenia KPSW w ramach realizacji projektu pt. Internacjonalizacja oraz podnoszenie kultury jakości jako źródła reformy instytucjonalnej. Celem działalności zakładu było opracowanie diagnozy strategicznej i ogólnej strategii w zakresie jakości i standardów kształcenia KPSW oraz reorganizacja wewnętrznego systemu zapewniania jakości kształcenia. Ze względu na proces wprowadzania Krajowych Ram Kwalifikacji dokonano nie tylko reorganizacji wewnętrznego systemu zapewniania jakości kształcenia, ale także od 1 października 2010 r. powołano Koordynatora ds. Kształcenia (od lutego 2012 r. Uczelniany Koordynator ds. Krajowych Ram Kwalifikacji) oraz uchwałą Senatu KPSW z dnia 27. września 2011 r. wdrożono Uczelniany System Zapewniania i Doskonalenia Jakości Kształcenia. Wtedy to Zakład Ewaluacji Jakości Kształcenia stał się jednostką wspomagającą weryfikację zakładanych efektów kształcenia. Do zadań Zakładu należy m. in. opracowywanie i modyfikowanie narzędzi badawczych do badań losów absolwentów a także przeprowadzenie badań po trzech i po pięciu latach od daty ukończenia studiów pierwszego i drugiego stopnia. Pracownicy Zakładu opracowali ankietę do monitorowania losów zawodowych i edukacyjnych absolwentów, która w bieżącym roku zostanie zamieszczona na portalu internetowym uczelni i rozesłana do absolwentów, którzy ukończyli studia trzy lata temu. Wyniki badania W niniejszym raporcie przedstawiono wyniki badania Losy zawodowe absolwentów kierunku ekonomia KPSW w Bydgoszczy, którzy ukończyli studia pierwszego i drugiego stopnia do grudnia 2014 roku. Wyniki dotyczące poszczególnych populacji badawczych przedstawiono w dwóch częściach. W pierwszej omówiono losy zawodowe absolwentów studiów pierwszego stopnia (licencjackich), a w drugiej absolwentów studiów drugiego 10

Raport z badania losów zawodowych i edukacyjnych absolwentów kierunku ekonomia KPSW... stopnia (magisterskich). W pierwszym i drugim przypadku badaniu poddano absolwentów studiów niestacjonarnych. Badanie losów absolwentów zrealizowane zostało metodą papierową. Kwestionariusze ankiety rozdano absolwentom podczas dyplomatorium, sześć miesięcy po ukończeniu studiów. Wypełnione anonimowo ankiety absolwenci zwracali po zakończeniu uroczystości. Odpowiedzi udzieliło 27 respondentów studiów pierwszego stopnia i 24 studiów drugiego stopnia. Wszystkich absolwentów kierunku ekonomia, którzy ukończyli studia w roku 2014 było: 55 osób studiów pierwszego stopnia i 38 osób studiów drugiego stopnia. Próba badawcza stanowi zatem ok. 49% absolwentów studiów pierwszego stopnia i ok. 63% absolwentów studiów drugiego stopnia. Streszczenie wyników próby absolwentów studiów pierwszego stopnia Najważniejsze pytania skierowane do absolwentów studiów pierwszego stopnia w kwestionariuszu ankiety dotyczyły: Płci (kobieta, mężczyzna), Miejsca zamieszkania (miasto, wieś), Zatrudnienia (pracuję zawodowo, nie pracuję zawodowo), Trybu zatrudnienia (umowa o pracę, umowa zlecenie/dzieło/samozatrudnienie), Miejsca pracy (przedsiębiorstwo, spółka, działalność gospodarcza, inna instytucja, praca niezgodna z kierunkiem studiów), Stanowiska pracy, Oferty pracy (od znajomych/rodziny, z ogłoszenia w mediach, z Urzędu Pracy, inne), Pracy podczas studiów (tak, nie), Dalszej edukacji (studia drugiego stopnia KPSW inne uczelnie, studia podyplomowe, inne formy, np. kursy), Przedmiotów, których treści kształcenia uważane są za najbardziej przydatne w pracy zawodowej i w życiu osobistym. Na wstępie przeanalizowano wypełnione ankiety pod względem poprawności i kompletności udzielonych odpowiedzi. W tabeli poniżej podano wyniki tej analizy. Tabela 1. Informacja o analizowanych danych Obserwacje n=20 Uwzględnione Wykluczone Ogółem N Procent N Procent N Procent Specjalność 26 96% 1 4% 27 100% Płeć 27 100% 0 0% 27 100% Miejsce zamieszkania 25 93% 2 7% 27 100% Zatrudnienie 27 100% 0 0% 27 100% Typ zatrudnienia 17 85% 3 15% 20 100% 11

Beata Bazeli cd. Tabela 1. Informacja o analizowanych danych Obserwacje n=20 Uwzględnione Wykluczone Ogółem N Procent N Procent N Procent Miejsce pracy 19 95% 1 5% 20 100% Stanowisko pracy 18 90% 2 10% 20 100% Oferta pracy 18 90% 2 10% 20 100% Praca podczas studiów 27 100% 0 0% 27 100% Dalsza edukacja 27 100% 0 0% 27 100% Płeć*zatrudnienie 27 100% 27 0% 27 100% Miejsce zamieszkania *zatrudnienie 25 93% 2 7% 27 100% Specjalność*zatrudnienie 26 96% 1 4% 27 100% Specjalność*miejsce pracy 19 95% 1 5% 20 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Na podstawie udzielonych odpowiedzi, wyniki przedstawiają się następująco: Tabela 2. Specjalność Odpowiedź Rachunkowość przedsiębiorstw i finanse Ekonomika pracy i zarządzanie kadrami Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 19 73% 75% 7 27% 25% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Ankietowani najczęściej wskazywali na specjalność rachunkowość przedsiębiorstw i finanse zarówno dla rocznika 2014, jak i 2013. Tabela 3. Płeć Odpowiedź Liczba Procent Procent odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi rocznika 2013 Kobieta 22 81% 84% Mężczyzna 5 19% 16% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Najliczniejszą grupą absolwentów są kobiety. Podobnie było dla wcześniejszego rocznika. 12

Raport z badania losów zawodowych i edukacyjnych absolwentów kierunku ekonomia KPSW... Tabela 4. Miejsce zamieszkania Odpowiedź Liczba Procent Procent odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi rocznika 2013 Miasto 12 48% 68% Wieś 13 52% 32% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Respondenci zamieszkiwali przeważnie wieś, choć w niewiele większym stopniu niż miasto. Tabela 5. Zatrudnienie Odpowiedź Liczba Procent Procent odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi rocznika 2013 Pracuję zawodowo 20 74% 52% Nie pracuję zawodowo 7 26% 48% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Wskaźnik pracujących zawodowo wyraźnie poprawił się dla rocznika 2014 w stosunku do rocznika 2013. Tabela 6. Tryb zatrudnienia Odpowiedź Liczba Procent Procent odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi rocznika 2013 Umowa o pracę 16 80% 81% Inna forma 1 20% 19% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Najwięcej ankietowanych pracuje w oparciu o umowę o pracę. Dotyczy to obu roczników. Tabela 7. Miejsce pracy Odpowiedź Liczba Procent Procent odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi rocznika 2013 Przedsiębiorstwo 6 32% 13% Spółka 3 16% 26% Własna działalność gospodarcza 4 21% 4% Inne instytucje 3 15% 48% Praca niezgodna z kierunkiem studiów 3 16% 9% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. 13

Beata Bazeli Absolwenci rocznika 2014 głównie pracują w przedsiębiorstwach i prowadzą własną działalność gospodarczą, natomiast absolwenci rocznika 2013 najczęściej wskazywali na inne instytucje jako miejsce pracy. Procent pracujących niezgodnie ze studiowanym kierunkiem studiów zwiększył się dla badanego rocznika. Stanowisko pracy najczęściej powtarzające się to: księgowa, referent, pracownik biurowy, analityk, a także sprzedawca, magazynier. Tabela 8. Oferta pracy Odpowiedź Liczba Procent Procent odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi rocznika 2013 Znajomi/rodzina 7 39% Brak danych Ogłoszenia w mediach 3 17% Brak danych Urząd pracy 0 0% Brak danych Inne źródła 8 44% Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Większość pracujących zawodowo ofertę pracy znajdowało w innych źródłach niż urząd pracy, czy ogłoszenia w mediach. Dobrym źródłem okazali się także znajomi i rodzina. Tabela 9. Praca podczas studiów Odpowiedź Liczba Procent Procent odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi rocznika 2013 Tak 21 78% 94% Nie 6 22% 6% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Duży procent ankietowanych absolwentów (zwłaszcza dla rocznika 2013) wykonywał już jakąś pracę podczas studiów. Tabela 10. Dalsza edukacja Odpowiedź Liczba Procent Procent odpowiedzi odpowiedzi odpowiedzi rocznika 2013 Studia drugiego stopnia 18 67% Z czego w KPSW 12 67% Brak danych Studia podyplomowe 1 4% Brak danych Inne formy np. kursy 0 0% Brak danych Brak odpowiedzi 8 29% Brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Dalsze kształcenie podjęło około 71% badanych i można domniemywać, że ta część, która nie udzieliła odpowiedzi nie podjęła dalszego kształcenia. Niestety nie było takiej odpowiedzi do wyboru w ankiecie. 14

Raport z badania losów zawodowych i edukacyjnych absolwentów kierunku ekonomia KPSW... Przydatne przedmioty 44% respondentów wpisała pojedyncze przedmioty(takie jak rachunkowość, podstawy makroekonomii, mikroekonomia, prawo pracy), 56% natomiast nie wpisała żadnych przedmiotów. Streszczenie wyników próby absolwentów studiów drugiego stopnia Najważniejsze pytania skierowane do absolwentów studiów drugiego stopnia w kwestionariuszu ankiety dotyczyły: Płci (kobieta, mężczyzna), Miejsca zamieszkania (miasto, wieś), Zatrudnienia (pracuję zawodowo, nie pracuję zawodowo), Trybu zatrudnienia (umowa o pracę, umowa zlecenie/dzieło/samozatrudnienie), Miejsca pracy (przedsiębiorstwo, spółka, działalność gospodarcza, inna instytucja, praca niezgodna z kierunkiem studiów), Stanowiska pracy, Zadowolenia z pracy (tak, nie), Chęci zmiany pracy (tak, nie), Gratyfikacji po ukończeniu studiów (awans na wyższe stanowisko, przeszeregowanie płacowe, nagroda), Dalszej edukacji (studia trzeciego stopnia, studia podyplomowe, inne formy, np. kursy), Przedmiotów, których treści kształcenia uważane są za najbardziej przydatne w pracy zawodowej i w życiu osobistym. Na wstępie przeanalizowano wypełnione ankiety pod względem poprawności i kompletności udzielonych odpowiedzi. W tabeli poniżej podano wyniki tej analizy. Tabela 11. Informacja o analizowanych danych Obserwacje n=20 Uwzględnione Wykluczone Ogółem N Procent N Procent N Procent Zatrudnienie 24 100% 0 0% 24 100% Typ zatrudnienia 23 100% 0 0% 23 100% Miejsce pracy 23 100% 0 0% 23 100% Stanowisko pracy 22 96% 1 4% 23 100% Zadowolenie z pracy 23 100% 0 0% 23 100% Chęć zmiany pracy 23 100% 0 0% 23 100% Gratyfikacja po ukończeniu studiów 23 100% 0 0% 23 100% Dalsza edukacja 24 100% 0 0% 24 100% Płeć*zatrudnienie 24 100% 0 0% 24 100% Miejsce zamieszkania*zatrudnienie 24 100% 0 0% 24 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. 15

Beata Bazeli Na podstawie udzielonych odpowiedzi, wskaźniki badania przedstawiają się następująco: Tabela 12. Płeć Odpowiedź Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Kobieta 21 87,5% 93% Mężczyzna 3 12,5% 7% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Wśród ankietowanych absolwentów studiów drugiego stopnia dominowały kobiety dla obu roczników. Tabela 13. Miejsce zamieszkania Odpowiedź Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Miasto 11 46% 66% Wieś 13 56% 34% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Rocznik 2014 absolwentów w niewiele większej części zamieszkiwał wieś, zaś rocznik 2013 miasto. Tabela 14. Zatrudnienie Odpowiedź Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Pracuję zawodowo 23 96% 90% Nie pracuję zawodowo 1 4% 10% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Zdecydowana większość respondentów obu roczników pracowała zawodowo. Tabela 15. Tryb zatrudnienia Odpowiedź Liczba odpowiedzi 16 Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Umowa o pracę 22 96% 96% Inna forma 1 4% 4% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet.

Raport z badania losów zawodowych i edukacyjnych absolwentów kierunku ekonomia KPSW... Pracujący zawodowo absolwenci pracowali przede wszystkim na podstawie umowy o pracę. Tabela 16. Miejsce pracy Odpowiedź Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Przedsiębiorstwo 7 31% 11% Spółka 3 13% 33% Własna działalność gospodarcza 0 0% 4% Inne instytucje 9 39% 37% Praca niezgodna z kierunkiem studiów Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. 4 17% 15% Głównym miejscem zatrudnienia pracujących zawodowo w roczniku 2014 jest przedsiębiorstwo i inne instytucje, a w roczniku 2013 inna instytucja i spółka. Ankietowani absolwenci rocznika 2014 nie prowadzą działalności gospodarczej, a rocznika 2013 tylko w 4%. Stanowisko pracy najczęściej powtarzające się stanowiska to: księgowy, referent, inspektor. Tabela 17. Zadowolenie z pracy Odpowiedź Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Tak 21 91% 85% Nie 2 9% 15% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Respondenci są w większości zadowoleni z pracy. Tabela 18. Chęć zmiany pracy Odpowiedź Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Tak 8 35% 38% Nie 15 65% 62% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Pomimo zadowolenia z pracy część pracujących odpowiadających w ankiecie deklaruje chęć zmiany pracy. 17

Beata Bazeli Tabela 19. Gratyfikacja po ukończeniu studiów Odpowiedź Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Gratyfikacja po ukończeniu studiów, w tym: Awans Przeszeregowanie płacowe Nagroda 15 6 7 2 65% 40% 47% 13% 37% 50% 30% 20% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. 65% ankietowanych przyznała, że otrzymali gratyfikację w związku z ukończeniem studiów i uzyskaniem tytułu magistra. W porównaniu z poprzednim rocznikiem wskaźnik wyraźnie poprawił się. Tabela 20. Dalsza edukacja Odpowiedź Liczba odpowiedzi Procent odpowiedzi Procent odpowiedzi rocznika 2013 Studia trzeciego stopnia 0 0% 10% Studia podyplomowe 2 8% 23% Inne formy np. kursy 9 38% 17% Brak odpowiedzi 13 54% 50% Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiet. Część absolwentów podjęła dalsze kształcenie, głównie na różnych kursach i na studiach podyplomowych, choć w mniejszym stopniu. Przydatne przedmioty 63% respondentów wpisała pojedyncze przedmioty (najczęściej powtarzały się: rachunkowość, ekonomia, ekonomia matematyczna, ekonometria), 37% natomiast nie wpisała żadnych przedmiotów. Analiza danych empirycznych Zdecydowana większość respondentów biorących udział w badaniu to kobiety. Stanowią one 84% ogółu badanych. Podobne wyniki uzyskano w roku 2013, gdzie kobiety stanowiły 88,5%. Proporcja ta odzwierciedla strukturę płci wśród absolwentów i studentów kierunku ekonomia KPSW. Największa grupa badanych to absolwenci zamieszkujący wieś, stanowią 53% ogółu badanych. Proporcja ta odwróciła się w stosunku do roku 2013, gdzie respondenci zamieszkujący wieś stanowili 33% ogółu badanych. Zainteresowanie kierunkiem ekonomia jest większe na wsiach niż w miastach. Być może rozwój, rolnictwa w Polsce 18

Raport z badania losów zawodowych i edukacyjnych absolwentów kierunku ekonomia KPSW... spowodował dostrzeżenie potrzeby kształcenia ekonomistów dla branży związanej z rolnictwem i przetwórstwem jego produktów, a być może jest to związane z chęcią poszukiwania przez młodych ludzi ze wsi innej alternatywy. Większość respondentów deklaruje, że posiada pracę (84%). W grupie kobiet 80% posiada pracę, a w grupie mężczyzn 100%. Zdecydowanie lepiej te wskaźniki kształtują się wśród absolwentów studiów drugiego stopnia niż pierwszego. Ryzykowne jest wyciąganie wniosku, że mężczyźni zawsze znajdą pracę po kierunku ekonomia, ponieważ uzyskany wynik 100% opiera się na bardzo małej próbie mężczyzn (8 osób) i zwłaszcza, że dla wcześniejszego rocznika wynik był zdecydowanie gorszy. W roku poprzednim 70% absolwentów posiadało pracę, kobiet 84%, mężczyzn 57%. Absolwenci rocznika 2014 mieli mniejsze problemy z zatrudnieniem niż absolwenci rocznika 2013, szczególnie dotyczy się to studiów pierwszego stopnia. Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania i posiadanie pracy to 82% zamieszkujących miasto posiada pracę i 85% mieszkańców wsi pracuje. Wydaje się, że dzisiejszych czasach miejsce zamieszkania nie stanowi przeszkody w zatrudnieniu po kierunku ekonomia, zwłaszcza, że wiele osób deklarujących zamieszkanie na wsi nie ma nic wspólnego z tradycyjną wsią. W roku poprzednim te wskaźniki nie wyglądały tak optymistycznie dla mieszkańców wsi, gdyż tylko 60% absolwentów deklarowało zatrudnienie, natomiast respondentów z miasta w 72,5% pracowało. Jak wynika z powyższych danych zarówno osoby zamieszkujące miasto, jak i wieś po ukończeniu studiów na kierunku ekonomia w systemie niestacjonarnym posiadały zatrudnienie w większym procencie w roczniku 2014 niż w 2013. 83% ankietowanych twierdzi, że ich praca jest zgodna ze studiowanym kierunkiem. Również na wysokim poziomie kształtował się odsetek pracujących zgodnie z wykształceniem (82%) dla rocznika wcześniejszego. W porównaniu z innymi kierunkami studiów w KPSW ( administracja 63%, pedagogika 57%) wskaźnik jest optymistyczny i może to zachęcać przyszłych studentów do podejmowania studiów na kierunku ekonomia, bo dają dobrą perspektywę znalezienia pracy i to zgodnej ze studiowanym kierunkiem. Najbardziej popularną specjalnością wśród absolwentów pierwszego stopnia była rachunkowość przedsiębiorstw i finanse. Na drugim miejscu, choć z o wiele słabszym wynikiem, plasowała się specjalność ekonomika pracy i zarządzanie kadrami. Wskaźnik pracujących po skończonych specjalizacjach przedstawia się następująco: 63% rachunkowość przedsiębiorstw i finanse, 100% ekonomika pracy i zarządzanie kadrami. W przypadku obu specjalności na dobrym poziomie kształtuje się odsetek pracujących zgodnie ze studiowanym kierunkiem i tak dla rachunkowości przedsiębiorstw i finanse wynosi on 83%, a dla ekonomiki pracy i zarządzanie kadrami 86%. Z analizy powyższych wskaźników wynika, że po specjalności ekonomika pracy i zarządzanie kadrami zawsze można znaleźć pracę i to w dużym stopniu zgodną ze studiowanym kierunkiem. Niestety wniosek jest bardzo uproszczony ponieważ wskaźniki dla tej specjalności otrzymano na podstawie bardzo małej próby (7 osób). 19

Beata Bazeli Zdecydowania większość ogółu ankietowanych pracuje najemnie (90%), a tylko 10% prowadzi własną działalność i są to absolwenci studiów pierwszego stopnia. Wydawałoby się, że po kierunku ekonomia odsetek prowadzących własną działalność gospodarcza powinien być zdecydowanie wyższy, bo przecież jest to właśnie kierunek dostarczający wiedzy i umiejętności, w większym stopniu niż inne kierunki, niezbędnych do prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Najskuteczniejszym sposobem szukania pracy wg respondentów pierwszego stopnia to inne źródła (44%) albo szukanie pracy wśród znajomych (39%). Można domyślać się, że te inne źródła to głównie przeglądanie ofert w Internecie. Analiza sposobów poszukiwania pracy wykazuje na stosunkowo niski poziom wykorzystania usług instytucji powołanych do wspierania karier zawodowych. Badani absolwenci zazwyczaj szukali pracy samodzielnie lub poprzez rodzinę i znajomych. 91% pracujących zawodowo absolwentów studiów drugiego stopnia wyraża zadowolenie z wykonywanej pracy, ale 29% z nich deklaruje chęć jej zmiany. Są to głównie te osoby, które wykonują pracę niezgodną ze studiowanym kierunkiem. Niestety większość ankietowanych nie zechciała wskazać przedmiotów przydatnych w życiu prywatnym. Dlatego trudno wyciągnąć sensowne wnioski w tym punkcie. Przedmioty przydatne w życiu zawodowym są oczywiście zgodne z zajmowanym stanowiskiem. Podsumowanie Na pierwszy rzut oka absolwenci kierunku ekonomia KPSW bardzo dobrze radzili sobie na rynku pracy w ciągu sześciu miesięcy od ukończenia studiów (szczególnie mężczyźni). Jednak należy zwrócić uwagę na fakt, że respondenci to absolwenci studiów niestacjonarnych, którzy już w większości w trakcie nauki w KPSW byli aktywni zawodowo. Ukończenie studiów drugiego stopnia dało gratyfikację 65% respondentom, co jest warte podkreślenia i zadowolenia, zwłaszcza, że okres po ukończeniu studiów jest dosyć krótki i wynosi sześć miesięcy. Na niższym poziomie kształtował się procent absolwentów rocznika 2013, którzy uzyskali gratyfikacje w ciągu sześciu miesięcy od ukończenia studiów i wynosił 37%. Nastąpił więc duży wzrost, a pracodawcy w wyższym stopniu docenili podnoszenie kwalifikacji swoich pracowników. Niestety tylko 71% respondentów studiów pierwszego stopnia podjęło dalsze kształcenie na studiach drugiego stopnia i studiach podyplomowych, ale pocieszające jest, że większość kontynuowała je w KPSW. 46% badanych absolwentów studiów drugiego stopnia dalej podnosi swoje kwalifikacje na studiach podyplomowych, czy innych formach. Można zatem wnioskować, że absolwenci studiów (szczególnie pierwszego stopnia) widzą potrzebę kontynuowania i pogłębiania kształcenia korzystając z różnego typu form dokształcania. 20

Raport z badania losów zawodowych i edukacyjnych absolwentów kierunku ekonomia KPSW... REPORT ON THE EXAMINATION OF PROFESSIONAL AND EDUCATIONAL PATH OF KPSW ECONOMY GRADUATES. GENERATION 2014 Summary This report presents the results of the study The fate of professional and educational graduates economy KPSW in Bydgoszcz who graduated first and second degree by December 2014. Calculated rates were compared with adequate indicators from the previous year. Key words: graduates, economy, carrier, education. Streszczenie W niniejszym raporcie przedstawiono wyniki badania Losy zawodowe i edukacyjne absolwentów kierunku ekonomia KPSW w Bydgoszczy, którzy ukończyli studia pierwszego i drugiego stopnia do grudnia 2014 r., w trybie niestacjonarnym. Obliczone wskaźniki porównano z odpowiednimi wskaźnikami z roku poprzedniego. Słowa kluczowe: absolwenci, ekonomia, kariera, edukacja.

Maryla Bieniek-Majka* RYNEK OWOCÓW I WARZYW W POLSCE W LATACH 2004 2014 Wprowadzenie W pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej sektor owocowo-warzywny rozwijał się dynamicznie, co było zasługą zarówno czynników wynikających z koniunktury rynkowej, silnej pozycji konkurencyjnej, jak i znacznych strumieni pieniężnych przekazanych na ten rynek w ramach funduszy europejskich 1. Należy zwrócić uwagę, że z tytułu działań mających na celu organizację rynku owoców i warzyw do polskich sadowników i ogrodników, którzy postawili na integrację wpłynęło ponad 7 mld zł. Efektem doinwestowania producentów i zastosowania nowoczesnych technologii jest zwiększona efektywność produkcji, a także wzrost konkurencyjności na rynku zewnętrznym. To eksport stwarza szanse rozwoju w sytuacji gdy dynamika popytu krajowego słabnie 2, ponieważ konieczność samowystarczalności kraju w zakresie produkcji żywności w epoce globalizacji i wolnego handlu jest podważana, szczególnie wśród krajów rozwiniętych 3. Ostatnie lata wskazywały, że polskie produkty są pożądane na rynkach unijnych jak i w krajach bloku wschodniego. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zmian na polskim rynku owoców i warzyw jakie miały miejsce po akcesji do Unii Europejskiej. Na podstawie danych opublikowanych przez GUS, FAMU/FAPA oraz IERiGŻ za pomocą metod analizy szeregów czasowych przedstawiono zmiany wielkości produkcji i areału przeznaczonego na uprawę warzyw i owoców. Zaprezentowano kształtowanie się popytu i cen na owoce i warzywa. Za pomocą wskaźnika korelacji zidentyfikowano relację popytowo-cenową W badanym okresie zauważamy intensyfikację produkcji. Świadczą o tym szybciej rosnące wielkości * Mgr Maryla Bieniek-Majka, Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy. 1 T. Filipiak, M. Maciejczak, Uwarunkowania rozwoju sektora owoców i warzyw w Polsce w latach 2004-2007, Roczniki Nauk Rolniczych 2008, seria G, T. 95, z. 2, s. 97. 2 A. Hajdukiewicz, Uwarunkowania i czynniki rozwoju polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia 2013, nr 57, s. 217-233. 3 J. Wilkin, Uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa w kontekście europejskim i globalnym, referat przygotowany na VIII Kongres Ekonomistów Polskich 29-30 listopada 2007. 23

Maryla Bieniek-Majka zbiorów owoców i warzyw niż areał ziemi przeznaczony na ich uprawę. Na szczególne podkreślenie zasługuje produkcja krzewów owoców jagodowych (przede wszystkim borówki amerykańskiej) jak i uprawy warzyw pod osłonami. Gospodarowanie i planowanie produkcji producentom ułatwiały stabilne ceny, popyt i rozwój wymiany międzynarodowej. Na podstawie wyników z przeprowadzonych badań można stwierdzić, że Polska stała się liczącym producentem o stabilnym udziale w produkcji warzyw i bardziej dynamicznym, rosnącym udziale w produkcji owoców w Unii Europejskiej. Produkcja owoców i warzyw w Polsce na tle Unii Europejskiej Polska jest znaczącym producentem owoców i warzyw w Unii Europejskiej. Udział produkcji (rys. 1) warzyw w produkcji generowanej przez kraje unijne jest stabilny i kształtuje się na poziomie 8,45-9,46%. Udział produkcji owoców jest bardziej dynamiczny i charakteryzuje się tendencją rosnącą. W badanym okresie kształtował się na poziomie 4,91-10,82%. Należy podkreślić, że na niski wynik zanotowany w 2007 roku miały wpływ niesprzyjające warunki agrometeorologiczne. Rysunek 1. Udział produkcji polskich owoców i warzyw na tle produkcji w Unii Europejskiej w latach 2004 2014* (* dane niepełne) Źródło: opracowanie własne na podstawie Analizy rynkowe. Rynek Owoców i Warzyw. Stan i Perspektywy 2006, nr 29; 2008, nr 33; 2011, nr 38; 2013, nr 42; 2014, nr 44, nr 45. Na podstawie danych zawartych w tabeli 1 możemy stwierdzić, że polscy producenci zajęli liczącą się pozycję na unijnym rynku owoców i warzyw, szczególnie wśród krajów nowoprzyjętych w struktury UE po 2004 roku. W produkcji unijnej udział polskiej produkcji warzyw kształtował się na poziomie ok 9%, a udział polskiej produkcji owoców ok 9-11%. 24

Rynek owoców i warzyw w Polsce w latach 2004 2014 Tabela 1. Produkcja warzyw i owoców w Polsce w latach 2004-2014 na tle UE rok POLSKA produkcja warzyw (w mln ton) UE 15 UE 12/13 UE 27/28 udział produkcji polskiej do UE w % POLSKA produkcja owoców(w mln ton) UE 15 UE 12/13 UE 27/28 udział produkcji polskiej do UE w % 2004 5,8 53,7 13,5 67,2 8,63 3,5 31,6 6,5 38,1 9,19 2005 5,6 52,5 12,1 64,6 8,67 2,9 31,7 5,4 37,1 7,82 2006 5,3 50,2 12,5 62,7 8,45 3,2 33 5,4 38,4 8,33 2007 5,9 50,5 11,9 62,4 9,46 1,7 31,3 3,3 34,6 4,91 2008 5,4 51,5 11,5 63,0 8,57 3,8 30,9 7,2 38,1 9,97 2009 5,8 54,4 11,8 66,2 8,76 3,6 32,1 6,6 38,7 9,30 2010 5,1 52,4 10,2 62,6 8,15 2,7 31,0 5,6 36,6 7,38 2011 5,8 52,2 10,9 63,1 9,19 3,4 32,5 6,1 38,6 8,81 2012 5,7 51,0 10,6 61,6 9,25 3,8 29,8 6,5 36,3 10,47 2013 5,3 49,9 10,4 60,3 8,79 4,1 31,0 6,9 37,9 10,82 2014* 5,6 50,5 11,0 61,5 9,11 4,2 32,0 7,0 39,0 10,77 * dane niepełne. Źródło: opracowanie własne na podstawie Analizy rynkowe. Rynek Owoców i Warzyw. Stan i Perspektywy 2006, nr 29; 2008, nr 33; 2011, nr 38; 2013, nr 42; 2014, nr 44, nr 45. Na rodzimym rynku udział produkcji owoców w towarowej produkcji rolniczej w badanym okresie (rys. 2) kształtował się na poziomie od 5,2% w 2010 roku do 7,6% w 2011 roku i charakteryzował się większą dynamiką niż produkcja warzyw. Udział produkcji warzyw był bardziej stały i kształtował się na poziomie 6,2% w 2005 roku i osiągnął poziom 8,9% w 2013 roku. Rysunek 2. Udział owoców i warzyw w towarowej produkcji rolniczej w latach 2005-2013 (ceny bieżące) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, s. 181. 25

Maryla Bieniek-Majka Należy zauważyć, że udział produkcji warzyw charakteryzuje tendencja rosnąca nie mającą odzwierciedlenia w ilości produkcji per capita, wielkości zbiorów warzyw gruntowych, czy wielkości areału przeznaczonego na ich uprawę. Rysunek 3. Produkcja warzyw i owoców w kg per capita w latach 2005-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, s. 187. Jak wynika z rysunku 3 wielkość produkcji warzyw per capita charakteryzuje się tendencją malejącą, a wielkość produkcji owoców tendencją rosnącą. Wielkość zbiorów jest zależna miedzy innymi od powierzchni gruntów przeznaczonych na ich uprawę. Zmiany w powierzchni upraw i zbiorów owoców i warzyw w Polsce O intensyfikacji produkcji świadczą dane zawarte w tabeli 2 i 3. Przyrost wielkości zbiorów zarówno warzyw jak i owoców w 2013 roku w porównaniu do 2005 był większy, niż przyrost wielkości gruntów przeznaczonych na ich uprawę Tabela 2. Powierzchnia uprawy i zbiory owoców w latach 2005-2013 Wyszczególnienie 2005 2010 2011 2012 2013 zmiana 2013/2005 Powierzchnia upraw drzew owocowych w ha 254108 275854 292681 291750 274230 108% Zbiory owoców z drzew w tys. t 2421,6 2217,5 2883,8 3285,8 3521,6 145% Powierzchnia upraw krzewów owocowych, plantacji jagodowych 132882 134249 135875 140061 150469 113% i leszczyny w ha Zbiory owoców z krzewów owocowych i plantacji jagodowych oraz leszczyny w tys. t 499,9 526,1 530,7 557,4 606,8 121% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, s. 207-211. 26

Rynek owoców i warzyw w Polsce w latach 2004 2014 Na podstawie powyższych danych możemy zauważyć, że powierzchnia uprawy drzew owocowych w 2013 roku w porównaniu do 2005 roku wzrosła o niespełna 8%, a wielkość zbiorów owoców o 45%. Ekstensyfikacja produkcji i intensyfikacja zbiorów może świadczyć o doinwestowaniu producentów 4. Dysponując większymi środkami producenci mogli unowocześnić, zmechanizować proces produkcji, zakupić więcej środków ochrony roślin i doprowadzić do maksymalizacji zbiorów. Powierzchnia upraw krzewów owocowych, plantacji jagodowych i leszczyny charakteryzuje się większą ekstensyfikacją. Powierzchnia upraw wzrosła w badanym okresie o 13%, a zbiory o 21%. Jednakże na uwagę zasługuje fakt, że największą dynamiką charakteryzują się owoce ujęte w typologii GUS jako pozostałe, czyli np. borówki amerykańskiej 5. W badanym okresie zanotowano wzrost o 85% powierzchni upraw i o 72% wielkości zbiorów. Można domniemać, że wielkość zbiorów będzie rosła ze względu na wieloletność roślin i przesunięcie w czasie owocowania od zasadzenia. Tabela 3. Powierzchnia uprawy i zbiory warzyw w latach 2005-2013 Wyszczególnienie 2005 2010 2011 2012 2013 Powierzchnia upraw gruntowych w tys. ha Zbiory warzyw gruntowych w tys. t Powierzchnia upraw pod osłonami w tys. m2 Zbiory warzyw z upraw pod osłonami w tys. t zmiana 2013/2005 222 158,7 178,9 175,5 142,1 64% 4785 4189 4803 4553 4004 84% 54293 48906 51481 53060 61206 113% 673 689 772 877 982 146% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego Rolnictwa 2014, GUS, Warszawa 2014, s. 202-203. Produkcja warzyw mimo swojego rosnącego udziału w towarowej produkcji rolniczej zmienia swoją strukturę. Udział produkcji warzyw gruntowych spada, a rośnie udział warzyw uprawianych pod osłonami. Powierzchnia przeznaczona pod uprawę warzyw gruntowych w 2013 roku w porównaniu do 2005 roku spadła aż o 36%, wielkość zbiorów w tej sytuacji tylko o 16%. Jest to dowód na zwiększenie intensyfikacji produkcji zarówno tej gruntowej jak i pod osłonami. Wielkość zbiorów warzyw uprawianych pod osłonami w 2013 roku w porównaniu do 2005 roku wzrosła aż o 46%, gdzie wielkość gruntów do produkcji od osłonami wzrosła o 13%. 4 5 Do 31.03.2015 roku wypłacono 7 078 472 tys. zł z tytułu pomocy finansowej w ramach wspólnej organizacji rynku owoców i warzyw, z czego 6 746 865,4 tys. zł na pokrycie części kwalifikowanych kosztów inwestycji. Borówki amerykańskie stają się co raz chętniej produkowanym owocem, którego eksport sięga ok 80-90% produkcji. 27

Maryla Bieniek-Majka Relacje popytowo cenowe na rynku owoców i warzyw w Polsce W badanym okresie przeciętne spożycie owoców i ich przetworów w gospodarstwach domowych w kg na 1 mieszkańca kształtowało się od 39,48 kg w 2011 roku do 46,92 kg w 2004 roku. Należy zauważyć, że istnieje korelacja pomiędzy wielkością popytu, a ceną. Rysunek 4. Przeciętne roczne spożycie warzyw i owoców oraz wskaźnik cen detalicznych warzyw i owoców w latach 2004-2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie Analizy rynkowe. Rynek Owoców i Warzyw. Stan i Perspektywy 2006, nr 29; 2008, nr 33; 2011, nr 38; 2013, nr 42; 2014, nr 44, nr 45. W 2011 roku wiosenne przymrozki spowodowały spadek podaży i wzrost cen, co miało odzwierciedlenie w wielkości popytu na owoce. Przeciętne spożycie warzyw i ich przetworów było bardziej stabilne i kształtowało się w badanym okresie od 67,08 kg na osobę w 2005 roku do 58, 08 kg w 2013 roku. Możemy zauważyć, że przeciętne spożycie warzyw w kilogramach na osobę spada. Spowodowane jest to miedzy innymi zmianą preferencji asortymentu. Polscy konsumenci spożywają mniej warzyw ciężkich np. kapusty, a więcej lżejszych np. sałaty. Na podstawie danych z rysunku 4 można stwierdzić, że popyt na warzywa był nieelastyczny cenowo spadek cen w 2011 roku nie spowodował wzrostu spożycia, a wzrost cen w 2006 roku spowodował nieznaczny spadek popytu. Bardziej wrażliwy jest popyt na owoce. Można zauważyć, że wraz ze spadkiem cen owoców wielkość popytu na nie wzrosła (2009 r.). W latach 2006-2007 jak i 2010-2011 wzrost cen spowodował spadek wielkości spożycia owoców. Kierunek zależności relacji popytowo cenowych jest zgodny z założeniem prawa popytu, gdyż współczynnik determinacji jest ujemny. Jednakże dla owoców wynosi -0,32, a dla warzyw tylko -0,04. Oznacza to, że cena ma nieznaczny wpływ na decyzję zakupu owoców, a przy zakupie warzyw jest nieistotna. 28

Rynek owoców i warzyw w Polsce w latach 2004 2014 Handel zagraniczny owocami i warzywami Pozycja Polski na światowym rynku produktów ogrodniczych i ich przetworów systematyczne rośnie i znajdujemy się w ścisłej czołówce krajów eksportujących produkty ogrodnicze wytwarzane w strefie klimatu umiarkowanego. Jednocześnie ze względu na warunki glebowo-klimatyczne, nie mamy liczącego się konkurenta w odniesieniu do produktów o zbliżonym do wytwarzanych w naszym kraju cechach jakościowych i smakowych 6. Wartość eksportowanych owoców w 2013 roku w porównaniu do 2004 roku wzrosła o 159%, a warzyw o 142%. Wartość importowanych owoców w analogicznym okresie wzrosła o 132%, a warzyw aż o 245%. W roku 2014, pomimo niepełnych danych, zauważamy spadek eksportu i importu. Zmniejszenie importu może wynikać ze zmniejszenia zapotrzebowania na zagraniczne owoce i warzywa, w związku z nadwyżkami rodzimych produktów na rynku, które są konsekwencją wprowadzenia w okresie zbiorów (sierpień) embarga na rynek rosyjski. W 2014 roku wg danych FAMMU/FAPA zanotowaliśmy 12% spadek eksportu owoców świeżych w ujęciu ilościowym i 18% w ujęciu wartościowym natomiast eksport warzyw wzrósł ilościowo o 4%, a wartościowo o 1%. Eksport owoców przetworzonych wzrósł o ok 4% ilościowo, co przy niższych cenach spowodowało spadek wartości eksportu aż o ok 9%, wolumen eksportowanych przetworów warzywnych był niższy o ok 10%, co przy zmianie cen spowodowało spadek wartości eksportu o ok 2%. Dane za 2014 rok wykazują spadki spowodowane wprowadzeniem w sierpniu 2014 embarga przez Rosję. Biorąc pod uwagę wzrost znaczenia rynku rosyjskiego w polskim eksporcie (rys. 5.) należy wspomnieć o względnie dużym ryzyku politycznym. Takiej WNP Wspólnota Niepodległych Państw, UE Unia Europejska Rysunek 5. Eksport polskich owoców i warzyw wg kierunków geograficznych Źródło: opracowanie własne na podstawie Analizy rynkowe. Rynek Owoców i Warzyw. Stan i Perspektywy 2006, nr 29; 2008, nr 33; 2011, nr 38; 2013, nr 42; 2014, nr 44, nr 45. 6 B. Nosecka, Konkurencyjność zewnętrzna owoców, warzyw i ich przetworów w Polsce, Przemysł Spożywczy 2014, nr 6, s. 2-9. 29

Maryla Bieniek-Majka struktury geograficznej nie można uznać za korzystną, jeśli chodzi o dywersyfikację ryzyka producentów, a szczególnie w przypadku Rosji. Wielkość wymiany jest uzależniona od relacji politycznych miedzy Polską a tym państwem 7. Wskaźnik orientacji eksportowej (produkcyjnej) jest miarą proeksportowej specjalizacji produkcji danego kraju ukazującą udział eksportu w ogólnej sprzedaży sektora. Ex OE = 100 Q Jeżeli wskaźnik OE jest większy od 100 oznacza, iż produkcja jest zorientowana proeksportowo, natomiast kształtowanie się wskaźnika poniżej 100 oznacza, że produkcja skierowana jest głównie na rynek wewnętrzny. Tabela 4. Wskaźnik orientacji eksportowej dla owoców, warzyw i ich przetworów w Polsce w latach 2004-2014 Rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014* OE owoce 21,07 28,37 31,03 77,35 35,99 47,48 61,33 41,70 53,59 56,50 51,67 OE warzywa 4,97 5,14 6,84 14,71 18,52 15,30 17,82 15,68 19,48 21,63 20,80 * dane niepełne Źródło: opracowanie własne na podstawie Analizy rynkowe. Rynek Owoców i Warzyw. Stan i Perspektywy 2006, nr 29; 2008, nr 33; 2011, nr 38; 2013, nr 42; 2014, nr 44, nr 45. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1. polskie produkty warzywnictwa i ogrodnictwa kierowane są przede wszystkim na rynek wewnętrzny. Wskaźnik orientacji eksportowej owoców w 2013 roku w porównaniu do 2004 roku wzrósł o 168%, a warzyw 335%. Systematyczny wzrost wskaźnika orientacji eksportowej wskazuje na zwiększenie znaczenia eksportu dla polskich producentów. Przypominając fakt zmniejszania się wielkości popytu wewnętrznego i rosnącej wielkości produkcji należy zaznaczyć, że eksport jest szansą rozwoju dla polskich producentów. Sytuacja zmusiła producentów do zdywersyfikowania kierunków handlowych jak i przestawienia oferty. Zachwiania na rynku w mniejszym stopniu dotyczą eksportu przetworów owoców i warzyw (brak embarga) niż świeżych produktów. Ma to odzwierciedlenie w wysokości salda obrotów warzywami i owocami. Mimo zachwiania sytuacji można spodziewać się nadal dodatniego salda obrotów. Należy zauważyć, że nieprzerwanie od 2011 roku notujemy dodatnie saldo obrotów w handlu zagranicznym. Na podstawie danych zawartych w tabeli 4. można stwierdzić, że na wynik ten wpływ ma wysoka wartość eksportowanych przetworów owocowych i warzywnych, gdyż saldo w obrocie surowymi owocami i warzywami jest ujemne. Istotne jest utrzymanie, 7 D. Malchar-Michalska, Polski eksport owoców i warzyw. Studium przypadku uznanych organizacji i wstępnie uznanych grup producentów owoców i warzyw (rynek pierwotny) z województwa dolnośląskiego, Ekonomia Międzynarodowa 2014, nr 6, s. 91-107. 30

Rynek owoców i warzyw w Polsce w latach 2004 2014 Rysunek 6. Wartość obrotów handlu zagranicznego owocami, warzywami i ich przetworami (w mln euro) w latach 2004-2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie Analizy rynkowe. Rynek Owoców i Warzyw. Stan i Perspektywy 2006, nr 29; 22008, nr 33; 2011, nr 38; 2013, nr 42; 2014, nr 44, nr 45. a nawet wzmocnienie pozycji Polski na zagranicznych rynkach, gdyż w sytuacji nasycenia się rynku wewnętrznego, eksport staje się głównym motorem dalszego rozwoju sektora 8. Tabela 5. Wartość salda obrotów handlu zagranicznego owocami, warzywami i ich przetworami (w mln euro) w latach 2004-2014 Wyszczególnienie saldo obrotów owoców saldo obrotów owoce świeże saldo obrotów przetwory owocowe saldo obrotów warzyw saldo obrotów warzywa świeże saldo obrotów przetwory warzywne 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014* zmiana 2013/ 2004 59,3-51,8 12,8-68,1-11,4 58,1-107,4 14,7 394,4 332,3 45 5,60-316 -394-468 -566-626,6-362,3-477,5-473,8-278,5-305 -455 0,96 375,5 342 480,7 497,9 615,2 420,4 370,1 488,5 672,9 637,3 500 1,70 113,7 127 126,5 109,2 88,5 45,6-11,7-3,3 90,9 88,7 59 0,78-16,9-1,3-23,5-33,7-73,4-94,8-152,8-145,2-105,4-158,8-168 9,40 130,6 129 150 142,9 161,9 140,4 141,1 141,9 196,3 247,5 227 1,90 * dane nieostateczne Źródło: opracowanie własne na podstawie Analizy rynkowe. Rynek Owoców i Warzyw. Stan i Perspektywy 2006, nr 29; 2008, nr 33; 2011, nr 38; 2013, nr 42; 2014, nr 44, nr 45. 8 L. Jabłońska, D. Olewnicki, Rozwój i znaczenie sektora ogrodniczego w Polsce w ostatnim półwieczu, Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014, T. 101, z. 3, s. 34. 31

Maryla Bieniek-Majka Podsumowanie Ostatnie dziesięciolecie to rozwój polskiej produkcji owoców i warzyw. W latach 2004 2013 w produkcji unijnej udział polskiej produkcji owoców i warzyw był rosnący i stabilny. Wielkość produkcji warzyw w badanym okresie kształtowała się na poziomie 5,1-5,9 mln ton, a owoców 1,7-4,2 mln ton. O rozwoju sektora może świadczyć fakt intensyfikacji produkcji zarówno owoców jak i warzyw. Na uwagę zasługuje także fakt rosnącego udziału produkcji owoców jagodowych jak i produkcji warzyw pod osłonami. Popyt oraz ceny na owoce i warzywa oraz ich przetwory w badanym okresie był stabilny, co ułatwiało producentom gospodarowanie i podejmowanie decyzji inwestycyjnych w tym sektorze. Rozwojowi sektora sprzyjała także polityka unijna, która w ramach programu Wspólnej Polityki Rolnej przekazywała środki na ten rynek. Polscy producenci szansę tę wykorzystali i doinwestowali sektor. Dzięki zwiększeniu możliwości konkurencyjnych wzrastało znaczenie Polski na arenie międzynarodowej o czym świadczą wyniki obrotu międzynarodowego. Wskaźnik orientacji eksportowej w badanym okresie systematycznie rósł i w 2013 roku w porównaniu do 2004 roku dla owoców był wyższy o 168%, a dla warzyw aż o 335%. Dane te wskazują na rosnące znaczenie eksportu dla rodzimej produkcji. Potwierdza to fakt, że wartość eksportu w badanym okresie dla warzyw i owoców była o ok. 150% większa. W latach 2004-2014 zmieniała się struktura geograficzna polskiego eksportu kładąc nacisk na rozwój eksportu na rynek wschodni. Brak dywersyfikacji odbiorców jest ryzykowne i wymaga interwencjonizmu w sytuacji podatności sektora na kryzys polityczny. Nadal istnieje pilna potrzeba rozwoju rynku 9, a dalszy rozwój sektora owoców i warzyw w Polsce będzie zależeć od budowania trwałych przewag konkurencyjnych na rynku. Dostosowaniu oferty do potrzeb konsumentów, umiejętności wykorzystania dostępnych form pomocy, głównie z Unii Europejskiej oraz kooperacji i zaangażowania wszystkich uczestników sektora 10. Istotna jest także integracja na rynku, wzmocnienie promocji polskich produktów i dywersyfikacja zarówno oferowanych produktów i odbiorców. Przetwórstwo owoców i warzyw, to droga do rozwoju polskiego ogrodnictwa i sadownictwa nie tylko na rynku wewnętrznym, ale i zewnętrznych. Bibliografia Analiza wybranych zagadnień i tendencji w polskiej produkcji i handlu zagranicznym artykułami rolno-spożywczymi w 2014 r., FAMMU/FAPA, Warszawa 2014 (kwiecień). 9 F. Kapusta, Rynek owoców w Polsce w okresie przedakcesyjnym i po akcesji do Unii Europejskiej, Ekonomia XXI wieku 2014, nr 3 (3), s. 21. 10 T. Filipiak, M. Maciejczak, Uwarunkowania rozwoju sektora owoców i warzyw w Polsce w latach 2004-2007, Roczniki Nauk Rolniczych 2008, seria G, T. 95 z 2, s. 108. 32