MIĘDZY SACRUM A PROFANUM- KULTURA W EPOCE BAROKU Marcin Piotrowski, Grzegorz Jaśkiewicz, Oliwia Matusiak, Weronika Ladzińska, Patryk Dawidowski, Wiktor Smoliński, Daniel Szmalc, Daniel Krajewski, Daniel Czekała
WSTĘP Niniejsza praca poświęcona zostanie epoce baroku. Postaramy się przedstawić główne założenia tej epoki. Zaprezentujemy zabytki architektury świeckiej i sakralnej. Pokażemy, że barok był ściśle powiązany z nurtem kontrreformacji. Ukażemy cechy charakterystyczne literatury barokowej oraz polskiego sarmatyzmu. Barok to okres w kulturze i styl w sztuce, który ukształtował się między końcem XVI a początkiem XVII wieku. Za początek epoki uznaje się obrady soboru w Trydencie w 1545-1563 r. Słowo barok wywodzi się od hiszpańskiego słowa,,barrueco", co oznacza perłę o nieregularnym kształcie. Natomiast włoskie,,barocco'' znaczy tyle co dziwaczny. Barok nastał po zwątpieniu przez ludzi w ideały, które przyświecały renesansowi. Nastąpiło wówczas zaniepokojenie i utrata wiary w możliwości człowieka. Przyczyniły się do tego zarówno rozbicie chrześcijaństwa na kilka odłamów, sytuacja polityczna (zwłaszcza wojny), jak i wynalazki naukowe, które zmieniały sposób patrzenia na świat (mikroskop i teleskop). Charakterystyka sztuki baroku: a) architektura - olbrzymie(monumentalne) budowle na planie kwadratu lub prostokąta - bardzo bogate zdobienia z kości słoniowej lub masy perłowej - w budownictwie charakterystyczny był wizerunek trójkąta nad wejściem b) rzeźba -czerpano tematy z Biblii, mitologii, życia codziennego - podkreślano ruch, postacie były powykręcane, nienaturalnie wygięte c) malarstwo - akcentowanie światłocienia - wykorzystywanie kontrastu jasnych i ciemnych barw - tematy religijne, pejzaże, martwa natura, życie dworskie Celem miało być zaskoczenie, oszołomienie i olśnienie odbiorcy. Barokowa wizja : a) człowiek- słaby, bezsilny, marny, podporządkowany Bogu, bezradny b) Bóg- surowy, doskonały, jedyny, sprawiedliwy, odległy od człowieka c) świat- skąp likowany, chaotyczny, nieprzyjazny człowiekowi, niepokój. Kultura baroku oscylowała między sacrum a profanum. SACRUM - sfera spraw świętych; to, co odnosi się do rzeczy świętych. Wokół niej koncentrują się wierzenia i obrzędy, praktyki religijne. Właściwość, która przysługuje niektórym przedmiotom (narzędzia kultu religijnego naczynia, święte księgi, szaty), istotom (król, kapłan), przestrzeniom (świątynia, wzniesienie), okresom (niedziela, czas postu, Wielkanoc itp.). Siedzibą sacrum może stać się wszystko, nawet zwykłe przedmioty; miejsca czy osoby mogą otrzymać tę właściwość, lub ją utracić. Przeciwieństwem sacrum jest profanum przestrzeń przeznaczona dla niewtajemniczonych. PROFANUM- to miejsce nieuświęcone, świeckie, miejsce spraw ludzkich. W sferze tej odbywają się wszystkie codzienne wydarzenia z życia człowieka. Profanum to właściwość przeciwstawna do sacrum, burząca świętość, związana z tym, co świeckie lub grzeszne, niepowołane, zwyczajne.
Profanum to sfera świecka, przeważnie znajduje się w niej całe życie człowieka, chociaż określenia profan używa się także do określania ludzi niewierzących lub niewtajemniczonych w daną religię. Zdecydowanie jednak profanum kojarzy nam się z czymś negatywnym, dokładnie odwrotnym niż to co jest sacrum. Sacrum uznajemy jako coś świętego, jak coś dobrego. Generalnie właściwie jest to bardzo pozytywne stwierdzenie i właściwie obojętnie w jakim kontekście tego użyjemy, profanum kojarzy się z profanacją, co znowu kojarzone jest ze zniszczeniem pewnych wartości. BAROK A KONTRREFORMACJA W wyniku wystąpienia w 1517 roku Marcina Lutra aż 1/3 wiernych przeszła na protestantyzm. Kościół katolicki podjął szereg działań przeciwko reformacji zapoczątkowanej przez niemieckiego mnicha. Najważniejsze decyzje w tej sprawie zostały podjęte podczas obrad soboru trydenckiego. Uznano wówczas protestantów za heretyków, nakazano duchownym gruntownie się kształcić. Bardzo ważną rolę w działaniach kontrreformacyjnych odgrywał zakon jezuitów, który zajmował się wychowywaniem młodych ludzi w duchu religijnym. W obawie przed poglądami religijnymi reformatorów powstał indeks Ksiąg Zakazanych - lista książek, których nie wolno czytać katolików. Dlaczego w działaniach Kościoła katolickiego sztuka barokowa odgrywała ważną rolę? Starano się bogactwem, przepychem zdobień w świątyniach katolickich przyciągnąć z powrotem wiernych do porzuconej wiary. W ten sposób przedstawiano potęgę Boga.
ARCHITEKTURA ŚWIECKA Pałac w Wilanowie Pałac ten wzniesiony został w latach 1681 1696 dla króla Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery. Projektował go Augustyn Locci.
Pałac Krasińskich w Warszawie Pałac zbudowany w latach 1677-1695 dla wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego według planów Tylmana z Gameren. Obecnie siedziba zbiorów specjalnych Biblioteki Narodowej (rękopisy, stare druki i zbiory ikonograficzne.
Pałac w Nieborowie Pałac został zaprojektowany przez najlepszego architekta tej doby - Tylmana z Gameren. Barokowy, piętrowy gmach nakryto wysokim, łamanym dachem, a od strony dziedzińca, po bokach stanęły wieże. Pałac otoczył rozległy park geometryczny w stylu francuskim.
Wersal Budowę Wersalu rozpoczęto w roku 1668. Znajduje się pod Paryżem i słynie z zespołu pałacowego, miejsca rezydencji królów francuskich od 1682 roku. Pałac wersalski, rozbudowany z rozmachem za Ludwika XIV, wraz z kompleksem ogrodowo-parkowym jest najwspanialszym dziełem francuskiego baroku.
Kaplica Królewska w Gdańsku Barokowa kaplica katolicka na Głównym Mieście w Gdańsku powstała w latach 1678 1681 z inicjatywy gdańskich katolików z pomocą króla Jana III Sobieskiego. Wybudowana została jako tymczasowa kaplica katolicka dla wiernych w czasie, gdy kościół Mariacki był w rękach protestantów.
ARCHITEKTURA SAKRALNA Kościół w Świętej Lipce Świętolipska bazylika pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny wraz z obejściem krużgankowym i klasztorem jest jednym z najważniejszych zabytków baroku w północnej Polsce
Bazylika Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny w Poznaniu Barokowy kościół farny i zarazem kolegiacki pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa Męczennika w Poznaniu, należący do parafii MB Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny, znajdujący się przy ul. Gołębiej, w jej południowej pierzei, u wylotu ul. Świętosławskiej.
Kościół św. Anny w Krakowie Zabytkowa kolegiata rzymskokatolicka położona jest przy ulicy św. Anny 13 w Krakowie. Jest kościołem akademickim Uniwersytetu Jagiellońskiego, położonym w sąsiedztwie Collegium Medicum i Collegium Maius.
Kościół Il Gesu w Rzymie Kościół Il Gesù w Rzymie jest zaprojektowany przez Giacomo della Porta oraz Jacopo Barozzi da Vignola na zamówienie zakonu jezuitów. Autorem elewacji jest della Porta, rok powstania 1524, natomiast całość budowli powstawała od 1568 do 1584.Wnętrze świątyni nawiązywało jeszcze do wzorców gotyckich i renesansowych. Nowością było jednak wprowadzenie transeptu pozornego, a więc transeptu znacznie krótszego niż w kościołach gotyckich. Kolejnymi różnicami było pojawienie się płytszego prezbiterium, zredukowanie naw bocznych do rzędów kaplic oraz zlikwidowanie (obecnych w gotyku) łuków tęczowych oddzielających prezbiterium od nawy głównej. W fasadzie pojawiają się zdwojone pilastry. Sama fasada została zaprojektowana w taki sposób, żeby jej elementy tworzyły ostre kontrasty światłocieniowe (co później stało się jedną z naczelnych cech baroku). Wszystko to zaburzyło tak cenioną do tej pory harmonię i umiar. Budowla robi więc wrażenie ozdobnej i wyrafinowanej. Stanowi zapowiedź nowego stylu w budownictwie - baroku.
Kościół Santa Maria della Salute w Wenecji Położony przy Canale Grande kościół S. Maria della Salute ze swoją wspaniałą kopułą, stanowi jeden z najbardziej charakterystycznych symboli Wenecji. Ta wspaniała barokowa świątynia została wzniesiona w latach 1631-87 według wyłonionego w konkursie projektu weneckiego architekta Baldassare Longheny. Wenecjanie budowali tę świątynię jako wotum dziękczynne dla Matki Boskiej za położenie kresu zarazie, która szalała w mieście w latach 1629-30. Budowla składa się z ośmiobocznej części nawowej z obejściem i sześcioma kaplicami oraz z prostokątnego prezbiterium, z dobudowanymi po bokach dwiema apsydami i wieżyczkami. Kiedy oglądamy kościół z oddali jego architektura zdominowana jest przez olbrzymią kopułę nawy, wspartą na ośmiobocznym tamburze z ogromnymi wolutami oraz rzeźbami i zwieńczoną latarnią.
Kościół św. Karola Boromeusza Kościół św. Karola Boromeusza jest usytuowany na południowym wschodzie Wiednia. Jedna z najbardziej imponujących budowli barokowych w stolicy Austrii, projektu J.B. Fischera von Erlacha. Powstała na zamówienie Karola VI, który chciał podziękować św. Karolowi za koniec epidemii dżumy 1713 roku. Oprócz funkcji wotywnych, kościół miał gloryfikować świecką potęgę Świętych Cesarzy Rzymskich. Z zewnątrz świątynia wygląda jak renesansowe bazyliki z Rzymu, jedynie dzwonnice po lewej i prawej stronie są pod wpływem kultury Wschodu. Zakończone są orłami i cesarską koroną, spiralne reliefy przedstawiają epizody z życia św. Karola Boromeusza. chmurze w otoczeniu aniołów, całość jest zachowana w barokowym stylu. Dzisiaj piękne wnętrze jest także wykorzystywane jako sala koncertowa.
Kościół San Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie Kościół został zaprojektowany przez czołowego przedstawiciela dojrzałego baroku rzymskiego architekta Francesco Borrominiego.
Opactwo Benedyktynów w Melku Melk to miasto w Dolnej Austrii, położone nad Dunajem. Najcenniejszym zabytkiem jest tu usytuowane na malowniczym wzgórzu jedno z największych i najwspanialszych austriackich opactw. W pierwszej połowie XVIII wieku z inicjatywy opata Bertholda Dietmayra klasztor wraz z kościołem zostały przebudowane w stylu barokowym. Powstał wtedy jeden z największych i najpiękniejszych barokowych zespołów sakralnych w całej Europie. Za projekt odpowiedzialny był wybitny austriacki architekt Jacob Prandtauer (1660-1726). Klasztor w Melku stanowił inspiracje dla włoskiego pisarza Umberta Eco do napisania jednej z jego najsłynniejszych książek pt. Imię róży.
RZEŹBA I MALARSTWO Diego Velazquez Wenus ze zwierciadłem Obraz pt.,, Wenus ze zwierciadłem " został namalowany przez hiszpańskiego malarza przedstawiciel baroku Diego Velazqueza około 1650 roku. Na pierwszym planie można spostrzec ubogo ubraną kobietę leżącą na łóżku okrytym biało - brązową pościelą. Widnieje tam również postać Kupidyna trzymającego lustro kobiety. Kupidyn miał związane ręce co miało symbolizować więź jaką łączyła Wenus i Bogów. W głębi obrazu widać atłasową krwisto czerwoną zasłonkę oraz ścianę mysiego koloru. Dzieło jest pozostawione w dość zmiennym klimacie skłaniającym do refleksji.
Giovanni Lorenzo Bernini Ekstaza św. Teresy Barokowa grupa rzeźbiarska wykonana przez Giovanniego Lorenzo Berniniego na zamówienie kardynała Cornaro do jego kaplicy rodowej przy kościele Santa Maria della Vittoria w Rzymie. Przedstawia ona świętą Teresę z Avili i anioła.
Rzeźba z białego marmuru umieszczona jest w niszy w nastawie ołtarzowej w kaplicy Cornaro, oddzielonej od głównej przestrzeni kościoła jedynie niską balustradą.. Bernini ukazał właśnie ów moment, gdy tracąca przytomność Teresa oczekuje na włócznię, trzymaną przez anioła. Święta unosi się na obłoku, jej noga i ręka zwisają bezwładnie, wysuwając się spośród obficie fałdowanej szaty. Teresa zamyka oczy, równocześnie niby wydając jęk z wpółotwartych ust. Nad nią stoi młodzieńczy anioł o delikatnych rysach i tajemniczym uśmiechu, wyciągający w jej kierunku strzałę. Intrygujący uśmiech anioła kontrastuje z pełną emocji twarzą kobiety. Niebiański wysłannik również owinięty jest zwojem materiału, w zagłębieniach którego przenikają się cienie, dając wrażenie głębokich fałd. Szaty obojga postaci wydają się tworzyć jedność. Anioł patrzy łagodnie, uśmiecha się delikatnie, rozchyla pofałdowaną suknię świętej i... spokojnie mierzy grotem w serce, przeciąga chwilę w nieskończoność... W dziele Berniniego spokój i namiętność, mistycyzm i cielesność, ból i przyjemność, śmierć i miłość są jak dwie strony tej samej karty, na której Teresa opisała swoją ekstazę. Na świętą Teresę i anioła spływają wykonane z brązu złote promienie. Kiedy promienie oświetla światło dnia (padające z
niewidocznego, znajdującego się w głębi kaplicy okna) na białe, marmurowe postacie Świętej i anioła spływa złocista poświata. Stojący nad Świętą Teresą anioł trzyma w ręku włócznię, którą właśnie wyjął z jej serca. Anioł delikatnie odsłania szatę, aby mógł ponownie zanurzyć ostrze w serce i napełnić niewiastę Bożą miłością. Anioł ma delikatne rysy i tajemniczo się uśmiecha, jakby wyrażał zrozumienie dla ekstatycznego uniesienia kobiety. Kobieca postać leży na plecach, oczy ma przymknięte, a usta rozchylone w niemej ekstazie. Wyraz jej twarzy wyraża ból i rozkosz równocześnie. Szaty niewiasty i anioła tworzą niemal jedność. Kompozycja jest wyrazem idealnego połączenia miłości ziemskiej z miłością niebiańską. Sam Bernini uważał, iż..to najlepsze dzieło, jakie stworzył
SZLACHTA POLSKA W XVII WIEKU W XVII wieku szlachta polska zajmowała się głównie gospodarowaniem na swoich majątkach i nadzorem sprzedaży płodów rolnych. W obliczu zagrożenia kraju, na wezwanie króla stawała pod bronią. Wojsko, które tworzyła, nazywano pospolitym ruszeniem. Szlachta w zamian za udział w wyprawach wojennych otrzymywała specjalne przywileje. Umożliwiły one jej przede wszystkim uczestniczenie w rządzeniu krajem. Przedstawiciele szlachty, wybierani na sejmikach, zasiadali w sejmie, który stanowił prawa dla całego państwa. Do rozrywek szlachty należały polowania, kuligi, sąsiedzkie odwiedziny, które były okazją do uczt, zabaw i balów. Hucznie obchodzono święta rodzinne i kościelne, a szczególnie Boże Narodzenie i Wielkanoc. Większość obecnie znanych zwyczajów świątecznych narodziła się właśnie w tamtych czasach na dworach szlacheckich. Tam też tańczono poloneza i mazurka, które stały się polskimi tańcami narodowymi. Podczas spotkań towarzyskich młodzi ludzie uczyli się dobrych manier i szacunku dla obyczajów i osób starszych. O ich podstawowe wykształcenie dbali domowi nauczyciele. Młodzież poznawała kraj, towarzysząc rodzicom i krewnym w podróżach do rodowych majątków, w interesach. Uczestniczyła w zjazdach rodzinnych a także sejmikach, które były dla młodych szkołą edukacji politycznej i dyplomatycznej. Chłopcy zdobywali wykształcenie studiując na zagranicznych uniwersytetach.
SARMATYZM Tak nazywamy barokową formację kulturową dominująca w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę. Sarmatyzm był polską i szlachecką odmianą baroku. Stanowił zjawisko wyjątkowe, ponieważ łączył w sobie tradycje Zachodu, Wschodu i rodzime. Wywarł wpływ na kulturę krajów słowiańskich, Węgier, Wołoszczyzny, Mołdawii, lecz Polska zawsze była modelowym przykładem tej kultury. Sarmatyzm miał duży wpływ na próby tworzenia w XIX wieku polskiego stylu narodowego, jako polska forma malarstwa sarmackiego. W epoce stanisławowskiej synonimem sarmaty stał się wiecznie pijany, ograniczony umysłowo szlachcic, ubrany w staromodny kontusz, blokujący wszelkie reformy, które zagrażały jego prywatnym interesom, nie zważając na dobro państwa. Sarmatów cechowało umiłowanie wolności i przywiązanie do tradycji. Łączyło się to ze zdecydowaną niechęcią do wszelkich zmian ustrojowych. Szlachta żyła w przekonaniu o wyższości swojego stanu i polskich praw. Z wielką niechęcią odnosiła się do wszystkiego co obce. Spowodowało to wzrost niechęci, szczególnie religijnej. Na co dzień szlachta wiodła życie przyjemne i beztroskie. Hucznie obchodzono święta rodzinne i kościelne. Do najważniejszych rozrywek należały uczty, polowania i bale, na które zapraszano wielu sąsiadów. Ponieważ Sarmatę cechowała gościnność i hojność, nie skąpiono jadła oraz różnego rodzaju napitków. Pijaństwo było powszechne, a wraz z nim skłonność sarmackiej szlachty do zaczepek, awantur i bijatyk. Sarmata to przekonany o swej wartości zawadiacki i pewny siebie szlachcic. Gdy brakowało mu argumentów w dyskusji chętnie sięgał po szablę.
LITERATURA Niezwykłość literatury barokowej wynika przede wszystkim z ograniczenia treści utworów i rozbudowania form jej wyrazu. Barokowi pisarze postawili sobie za zadanie szokowanie i zaskakiwanie odbiorcy swoja oryginalnością i formą. Dlatego tez twórcy tego okresu, stworzyli nowy styl cechujący się wielkim bogactwem użytych środków stylistycznych (porównania, przenośnie, epitety, gry słów, mnożenie określeń na ten sam temat, inwersje czyli zmienianie szyku wyrazów,makaronizmy czyli "wplatania" wyrazów obcojęzycznych w zdania) mających na celu właśnie olśnienie i wprawienie odbiorcy w zachwyt. Rozbudowane, kosztowne środki poetyckie często kolidowały z zawartością myślową utworu. Morsztyn, jeden z głównych przedstawicieli baroku w literaturze uważali, ze poezja powinna przede wszystkim zadziwiać, zachwycać niezwykłością metafor, szokujących paradoksów, zaskakujących porównań. Podstawa poezji miał być koncept poetycki, czyli oparcie utworu na zaskakującym, niezwykłym i zadziwiającym pomyśle. W literaturze Baroku obserwujemy "ścieranie się" wielu kierunków literackich z różnych krajów (szczególnie widoczny jest wpływ kultury orientalnej). Wiele utworów z okresu Baroku jest o tematyce religijnej gdyż miała to być jedna z form kontrreformacji. W Polsce do najwybitniejszych twórców epoki baroku zaliczamy Jana Chryzostoma Paska, Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Jana Andrzeja Morsztyna.
Zakończenie Przygotowując album, odbyliśmy podróż w czasie. Przenieśliśmy się do epoki baroku. Już wiemy, że były to czasy, gdy architekturę cechował przepych, bogactwo, barw i form. Budowle sakralne miały przyciągać wiernych do kościoła katolickiego, miały demonstrować potęgę Boga. Można powiedzieć, że barok był w służbie kontrreformacji. W sztuce sakralnej tego okresu możemy zauważyć odejście od statycznego średniowiecza i mało emocjonalnego renesansu - rzeźby, obrazy barokowe prezentują bogactwo emocji człowieka. Najlepszym tego przykładem jest Ekstaza św. Teresy. Sztuka barokowa to nie tylko budowle sakralne, to także wspaniałe rezydencje magnackie i pałace z rozległymi ogrodami, fontannami, rzeźbami. Dzięki temu projektowi dowiedzieliśmy się, że kultura baroku dotykała zarówno strefy sacrum, jak i profanum. Wykonując album uczyliśmy się odpowiedzialności i współpracy. Każdy z nas starał się włożyć jak najwięcej pracy i zaangażowania. Dzięki temu, epoka baroku będzie nam szczególnie bliska. Opracowano na podstawie podręcznika do historii,,śladami przeszłości oraz Internetu.
Autorzy podczas prezentacji albumu Weronika Ladzińska Oliwia Matusiak Patryk Dawidowski Wiktor Smoliński Daniel Krajewski Daniel Czekała Grzegorz Jaśkiewicz Daniel Szmalc Marcin Piotrowski