Stan higieny jamy ustnej i stomatologiczne zachowania zdrowotne studentów kierunków medycznych

Majda Probl Hig A i Epidemiol wsp. Stan 2014, higieny 95(4): jamy 895-900 ustnej i stomatologiczne zachowania zdrowotne studentów kierunków medycznych 895 Stan higieny jamy ustnej i stomatologiczne zachowania zdrowotne studentów kierunków medycznych Oral hygiene and dental health behaviors of medical students Anna Majda, Joanna Zalewska-Puchała, Iwona Bodys-Cupak, Ewelina Czubak-Lewandowska Pracownia Teorii i Podstaw Pielęgniarstwa, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wstęp. Stan jamy ustnej i uzębienia jest ważnym czynnikiem wpływającym na samopoczucie psychiczne i fizyczne, istotnie powiązanym z stomatologicznymi zachowaniami zdrowotnymi. Cel badań. Próba oceny stanu higienicznego jamy ustnej oraz stomatologicznych zachowań zdrowotnych studentów Wydziału Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Materiał i metody. W badaniach wzięły udział 202 osoby. Wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, test wiadomości własnej konstrukcji i Skalę Uogólnionej Własnej Skuteczności autorstwa R. Schwarzer, M. Jerusalem w adaptacji Z. Juczyńskiego. Wyniki. Wiedza jednej piątej studentów kierunków medycznych na temat zasad higieny jamy ustnej sprawdzona testem wiadomości była na poziomie niskim i bardzo niskim. Niespełna połowa studentów oceniła stan swojej jamy ustnej jako dobry. Prawie wszyscy mieli plombowane zęby. Nieco ponad jedna trzecia korzystała z usług stomatologa raz na pół roku. Najczęściej stosowali jako metodę zapobiegania próchnicy szczotkowanie zębów, a najrzadziej ograniczali spożywanie cukru. Najczęściej używali do higieny jamy ustnej pastę i tradycyjną szczoteczkę do zębów, a najrzadziej irygator stomatologiczny. Połowa deklarowała, że przeznacza jednorazowo na szczotkowanie zębów około 2-3 minuty, nieliczni stosowali szczoteczkę elektryczną. Im częstsze było spożywanie alkoholu przez studentów, tym istotnie gorszy stan higieny jamy ustnej. Więcej nieprawidłowych zachowań stomatologicznych zaobserwowano u kobiet. Najwyższe poczucie własnej skuteczności mieli studenci ratownictwa medycznego i zdrowia publicznego, ale nie miało ono istotnego wpływu na stomatologiczne zachowania zdrowotne. Wnioski. Wśród studentów kierunków medycznych istnieje niewystarczający poziom wiedzy na temat higieny jamy ustnej i stomatologicznych zachowań zdrowotnych. Słowa kluczowe: stomatologiczne zachowania zdrowotne, poczucie własnej skuteczności Introduction. The state of oral cavity and dentition is a major factor influencing mental and physical wellbeing, related with dental health behaviors. Aim. To collect information regarding oral hygienic condition of students studying at Jagiellonian University s Health Sciences Department. Additionally, the study explored the students behaviors and habits concerning oral health. Materials & Methods. 202 students participated in the research. The author s questionnaire a knowledge test was used, and the Generalized Self-Efficacy Scale of the authorship of R. Schwarzer and M. Jerusalem in the adaptation of Z. Juczyński. Results. The knowledge of one-fifth of the students of medical faculties on the rules of oral hygiene was assessed as low and very low. Nearly a half of the respondents evaluated the condition of their oral cavity as good. Almost all had filled teeth. A little over one-third visited the dentist on a biannual basis. The most common method of oral hygiene was teeth brushing; to a lesser degree the subjects also limited their sugar consumption. The most common method of brushing teeth included a traditional toothbrush and toothpaste. Additionally, some subjects used a dental irrigator. A half of the students declared that they brushed their teeth for about 2-3 minutes. Few respondents reported using electric toothbrush. The data revealed that frequent alcohol consumption corresponded negatively with overall oral health. The data also revealed that the female subjects practiced more irregular dental behaviors than the males. The students of emergency medical services and public health had the highest sense of their own effectiveness, but it had no significant influence on their dental health behaviors. Conclusions. Students of medical faculties revealed an inadequate level of knowledge on hygiene of oral cavity and dental health behaviors. Key words: oral health behaviors, sense of self-effectiveness Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 895-900 www.phie.pl Nadesłano: 14.10.2014 Zakwalifikowano do druku: 29.10.2014 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Anna Majda Pracownia Teorii i Podstaw Pielęgniarstwa, Collegium Medicum Uniwersytet Jagielloński ul. Michałowskiego 12, 31-126 Kraków tel. 506 26 71 70, 12 632 48 81, e-mail: majdanna@poczta.onet.pl Wprowadzenie Zdrowie jamy ustnej jest integralną częścią zdrowia jednostki i przyczynia się do ogólnego dobrostanu człowieka. Zdrowe zęby nie tylko wyglądają estetycznie, ale pozwalają na prawidłowe spożywanie pokarmów i mówienie, utrzymywanie stosunków towarzyskich z innymi ludźmi. Zły stan uzębienia może prowadzić do dyskomfortu, skrępowania, ogólnoustro-

896 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 895-900 jowych schorzeń, jakimi są, np. choroba reumatyczna, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie żył, zapalenie tęczówki czy też kłębuszkowe zapalenie nerek [1, 2]. Polacy przeciętnie nie poświęcają na higienę jamy ustnej więcej niż 30 sekund jednorazowo. Pośpiech, brak staranności, nieprawidłowa technika mycia zębów, to najkrótsza i najprostsza droga do próchnicy zębów i chorób dziąseł [3]. W Polsce do mycia zębów po posiłku przyznaje się zaledwie 30% respondentów. Warto zauważyć, iż w krajach, w których tradycyjnie bardzo dużą wagę przywiązuje się do wyglądu zewnętrznego, odsetek dbających o jamę ustną i kondycję uzębienia jest najwyższy. Ciekawostkę w tym kontekście stanowi fakt, iż najczęściej raz do roku lekarza stomatologa odwiedzają Niemcy (44%) i Brytyjczycy (46%). Wynika to zapewne też z zasobności portfeli obu tych nacji [4]. Stomatologiczne zachowania zdrowotne są ściśle powiązane ze stanem jamy ustnej i uzębienia. Zabiegi stomatologiczne polegające na prawidłowym szczotkowaniu zębów z użyciem pasty do zębów, stosowanie dodatkowych środków w celu oczyszczania powierzchni stycznych, takich jak: nici dentystyczne, szczoteczki międzyzębowe, irygatory wodne, wykałaczki czy płukanki są ważnym elementem zapobiegania próchnicy zębów i chorobom przyzębia [5]. Rozwój próchnicy i innych chorób jamy ustnej uzależniony jest także od diety bogatej w węglowodany oraz stosowania substancji psychoaktywnych [6, 7]. Prawidłowe i systematyczne stosowanie zabiegów higienicznych w jamie ustnej zmniejsza zapadalność na próchnicę nawet o około 30-40%. Zaobserwowano również zależność między higieną a stanem przyzębia: im gorsza higiena, tym bardziej nasilone objawy patologiczne [8]. Ważną grupę czynników powodujących zaburzenia czynnościowe narządu żucia, w tym bruksizm, stanowią te, związane ze stresem, emocjami i wzmożonym napięciem [9]. Spostrzeganie własnej skuteczności jest wyznacznikiem zamiarów i działań w różnych obszarach zachowań zdrowotnych. Zarówno zamiar zaangażowania się w określone działania zdrowotne, jak i aktualne zachowanie są pozytywnie powiązane z przekonaniami dotyczącymi własnej skuteczności [10]. Zatem należy przypuszczać, że im wyższe poczucie skuteczności, tym bardziej pozytywne stomatologiczne zachowania zdrowotne. Cel badań Próba oceny stanu higienicznego jamy ustnej oraz stomatologicznych zachowań zdrowotnych studentów Wydziału Nauk o Zdrowiu Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Materiał i metody W pracy wykorzystano trzy metody badawcze: metodę sondażu diagnostycznego, metodę testów osiągnięć oraz metodę szacowania. Użyto następujących narzędzi badawczych: autorskiego kwestionariusza ankiety, autorskiego testu wiadomości, wystandaryzowanej Skali Uogólnionej Własnej Skuteczności (Generalized Self-Efficacy Scale GSES) autorstwa R. Schwarzer, M. Jerusalem w adaptacji Z. Juczyńskiego [10]. Autorski kwestionariusz ankiety składał się z 49 pytań, z czego 7 stanowiła metryczka zawierająca dane socjo-demograficzne. Narzędzie to posłużyło do oceny stanu higienicznego jamy ustnej oraz stomatologicznych zachowań zdrowotnych badanej grupy studentów. Test wiadomości zawierał 19 pytań jednokrotnego wyboru. Za każdą poprawną odpowiedź, respondent mógł otrzymać 1 punkt. Poziom wiedzy określono w następujący sposób: bardzo niski (0-3 pkt), niski (4-7 pkt), średni (8-11 pkt), wysoki (12-15 pkt), bardzo wysoki (16-19 pkt). Celem tego narzędzia było zbadanie wiedzy na temat profilaktyki stomatologicznej oraz zasad higieny jamy ustnej. Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności zawierała 10 stwierdzeń. Badany miał za zadanie zaznaczyć wybraną przez siebie odpowiedź. Na każde twierdzenie miał do wyboru cztery odpowiedzi: 1 nie, 2 raczej nie, 3 raczej tak, 4 tak. Suma wszystkich punktów dawała ogólny wskaźnik poczucia własnej skuteczności, który mógł mieścić się w granicach od 10 do 40 punktów. Im wyższy był wynik, tym większe poczucie własnej skuteczności. Uzyskany wynik można było też interpretować w odniesieniu do norm stenowych: 1-4 stena (1-24 pkt) przyjęto traktować jako wynik niski, 5-6 stena (25-29 pkt) wynik przeciętny, 7-10 stena (30-40 pkt) wynik wysoki. Badania zostały przeprowadzone w dniach od 11 marca do 22 kwietnia 2013 roku wśród studentów Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum na kierunku: Fizjoterapia, Pielęgniarstwo, Położnictwo, Ratownictwo Medyczne, Zdrowie Publiczne. Wyniki badań zostały opracowane za pomocą programu R (wersja 3.0.0) oraz programu Microsoft Office Excel 2003. Do obliczenia zależności wykorzystano: test chi-kwadrat, test t-studenta, test ANOVA (analizę wariancji). Za poziom statystycznie istotny przyjęto wartość p=0,05 [11]. Wyniki W badaniach wzięło udział 202 studentów, w tym kobiet było 87,6%. Wiek respondentów przedstawiał się następująco: 70,3% miało 18-21 lat, 28,7% 22 25 lat, a 1,0% 26-29 lat. Spośród badanych, 98,5% było stanu wolnego, a 1,5% żyło w związku małżeńskim. Wśród badanych największą grupę stanowili studenci, którzy na stałe mieszkali na wsi (38,1%). W mieście

Majda A i wsp. Stan higieny jamy ustnej i stomatologiczne zachowania zdrowotne studentów kierunków medycznych 897 powyżej 100 tys. mieszkańców mieszkało 27,7% badanych, w mieście liczącym 50-100 tys. mieszkańców 17,8%, w mieście do 50 tys. mieszkańców 16,4%. Spośród badanych, 43,6% studiowało pielęgniarstwo, 26,2% położnictwo, 12,9% zdrowie publiczne, 8,9% ratownictwo medyczne. Najmniejszą grupę badanych stanowili studenci fizjoterapii 8,4%. Na pierwszym roku studiów pierwszego stopnia było 61,4% badanych, 25,7% na drugim roku studiów pierwszego stopnia, 7,9% na drugim roku studiów drugiego stopnia, a 5,0% na trzecim roku studiów pierwszego stopnia. Dochód miesięczny w rodzinie u 31,7% badanych wynosił 1501-2000 zł, u 27,7% było to ponad 3000 zł, u 26,7% 2001-2500 zł, natomiast u 13,9% 1000 1500 zł. Wiedza studentów kierunków medycznych na temat zasad higieny jamy ustnej Połowa badanych (50,5%) swoją wiedzę określiła jako wystarczającą, 5,0% jako wysoką, 42,5% jako niską, natomiast tylko 2,0% jako bardzo niską. Żadna osoba nie oceniła swojej wiedzy bardzo wysoko. Obiektywną ocenę wiedzy ankietowanych na temat zasad higieny jamy ustnej uzyskano przeprowadzając test wiadomości. Odsetek osób posiadających wiedzę na poziomie niskim wyniósł 17,8%, badanych z wiedzą na poziomie bardzo niskim było tylko 2,5%, natomiast z wiedzą na poziomie bardzo wysokim nie było. Zdecydowanie przeważała liczba badanych z wiedzą na poziomie średnim i wysokim. Stanowili oni odpowiednio 64,9% i 14,8%. Następnie dokonano porównania wiedzy deklarowanej przez badanych z wiedzą obiektywną (tab. I), z którego wynika, rozbieżność w ocenie i samoocenie. Nieco ponad połowa studentów (55,5%) oceniła swoją wiedzę na poziomie wystarczającym/średnim i wysokim, tj. niżej niż w teście wiadomości, w którym taki poziom uzyskało cztery piąte studentów (79,7%). Stan zębów i higieny jamy ustnej w opinii studentów kierunków medycznych Zdaniem 25,3% badanych rzadko bolały ich zęby, 23,8% bolały sporadycznie, 23,3% bardzo rzadko, 18,7% nie bolały wcale, 4,9% bolały, ale nie sprecyzowali jak często, a 4,0% bolały często. Największą grupę ankietowanych (57,9%) stanowiły osoby, które nie miały zębów leczonych kanałowo, 19,8% miało leczony kanałowo jeden ząb, 9,4% dwa zęby, 7,4% trzy zęby, 4,5% cztery zęby, 0,5% pięć zębów i również 0,5% więcej niż sześć zębów. Ubytków wypełnionych plombami więcej niż sześciu zębów miało 21,3% badanych, 14,9% miało wypełnione plombami trzy zęby, 12,9% dwa zęby, również 12,9% cztery zęby, także 12,9% pięć zębów, 12,4% żadnego zęba, 9,3% jeden ząb, a 3,4% sześć zębów. Według deklaracji studentów 81,2% z nich nie miało braków w uzębieniu, 7,9% brakowało dwóch zębów, 6,4% jednego zęba, 3,5% czterech zębów, 0,5% trzech zębów i również 0,5% więcej niż sześć zębów. Zdaniem tylko 31,7% badanych nigdy nie krwawiły im dziąsła, u pozostałych (68,3%) występowało krwawienie z dziąseł ze zróżnicowaną częstotliwością. Występowania aft (nadżerek) w jamie ustnej nie zadeklarowało 68% badanych, zdaniem 12% zdarzały się bardzo rzadko, 11% rzadko, 8% sporadycznie, a 1% często. Większość, bo aż 73,6% badanych nie korzystało z zabiegów wybielających zęby u stomatologa, 23,6% korzystało z nich, gdy uznało, że ich zęby źle wyglądają, 2,4% korzystało 1 raz w roku, a 0,4% 1 raz na dwa lata. Prawie połowa ankietowanych (43,6%) nie korzystała z zabiegów usuwania kamienia nazębnego, 25,7% korzystało, gdy uznało, że ich zęby źle wyglądają, 23,3% korzystało 1 raz w roku, 3,9% 2 razy w roku, a 3,5% 1 raz na dwa lata. Niespełna połowa badanych (49,5%) uznała stan swojej jamy ustnej jako dobry, 31,7% osób jako zadowalający, 14,9% jako bardzo dobry, natomiast 3,9% ankietowanych jako zły. Częstość korzystania przez studentów kierunków medycznych z usług stomatologa Ponad jedna trzecia badanych (38,1%) korzystała z usług stomatologa 1 raz na 6 miesięcy, 31,2% 1 raz w roku, 14,4% 1 raz na 2 lata, 5,9% tylko w razie bólu, 5,5% 1 raz na 3 miesiące, 2,5% nie korzystało z usług stomatologa, 1,9% korzystało z nich 1 raz w miesiącu, a 0,5% rzadziej niż 1 raz na 2 lata. Niespełna połowa badanych (47,5%) ostatnio była u stomatologa 1-6 miesięcy temu, 28,3% 7-12 miesięcy temu, 19,8% 1 2 lata temu, 1,9% 3-4 lata temu, również 1,9% nigdy nie było u stomatologa, a 0,6% ostatnio było u stomatologa ponad 4 lata temu. Najczęstszym powodem wizyt u stomatologa okazały się być wizyty kontrolne (60,4%), 23,3% badanych odwiedzało stomatologa z powodu bólu zęba, 8,9% z powodu próchnicy, 2,9% z powodu kamienia nazębnego, 1,5% z powodu chorób dziąseł, natomiast 0,5% z powodu nadwrażliwości zębów, 2,5% w ogóle nie chodziło do stomatologa. Zapytano badanych, co ich motywuje do wizyt u stomatologa oraz co ich powstrzymuje przed tymi wizytami. Najczęstszą motywacją do wizyt u stomatologa okazała Tabela I. Subiektywna i obiektywna ocena poziomu wiedzy badanych na temat zasad higieny jamy ustnej Table I. Subjective and objective assessment of subjects level of knowledge on rules of oral hygiene Poziom wiedzy Ocena subiektywna % Ocena obiektywna % Bardzo wysoki 0,0 0,0 Wysoki 5,0 14,8 Wystarczający/średni 50,5 64,9 Niski 42,5 17,8 Bardzo niski 2,0 2,5 Razem 100 100

898 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 895-900 się profilaktyka stomatologiczna (89,1%), natomiast najczęstszym czynnikiem powstrzymującym bariera finansowa (29,7%), brak czasu (24,3%). Stomatologiczne zachowania zdrowotne przejawiane przez studentów kierunków medycznych Badani studenci zostali poproszeni o uszeregowanie podanych metod zapobiegania próchnicy w skali od 1 do 6, gdzie 1 oznaczało metodę najczęściej, a 6 najrzadziej stosowaną. Z badań wynika, że respondenci najczęściej stosowali jako metodę zapobiegania próchnicy szczotkowanie zębów, a najrzadziej ograniczali spożywanie cukru (tab. II). Blisko połowa ankietowanych (44%) przeznaczała na higienę jamy ustnej w ciągu doby około 10 minut, 34,2% 5 minut, 10,4% mniej niż 5 minut, 7,9% około 20 minut oraz 3,5% więcej niż 20 minut. Połowa badanych (50%) poświęcała jednorazowo na szczotkowanie zębów około 2-3 minut, 39,1% około 4-5 minut, 4,9% około 6-7 minut, 4,5% mniej niż minutę, a 1,5% około 8-9 minut. Aż 23,3% badanych zdarzało się wyjść z domu bez umycia zębów. Badanych poproszono także o zaznaczenie, jak często używają podane środki do higieny jamy ustnej. Oceny częstości stosowania poszczególnych środków higieny dokonywali na skali od 1 do 8, gdzie 1 oznaczało używanie codzienne, natomiast 8 nie używanie nigdy. Badanie wykazało, że ankietowani najczęściej stosowali pastę i szczoteczkę do zębów, natomiast najrzadziej irygator stomatologiczny (tab. III). Badani w zdecydowanej większości wybierali do mycia zębów szczoteczkę tradycyjną (90,1%), tylko 4% myło zęby szczoteczką elektryczną, natomiast 5,9% szczoteczką elektryczną i tradycyjną. Spośród badanych 40,1% wymieniało szczoteczkę raz na trzy miesiące, 25,3% raz na sześć miesięcy, 15,8% raz w miesiącu, 12,4% raz na dwa miesiące, a 6,4% raz na rok. Prawie połowa badanych (44,5%) nie używała płynów do płukania jamy ustnej, natomiast pozostali (55,5%) używali je z różną częstotliwością, twierdząc, że płyn zwalcza bakterie, odświeża oddech, chroni przed próchnicą, jest łatwy i przyjemny w stosowaniu. Zależność między stosowanymi substancjami psychoaktywnymi a stanem higieny jamy ustnej studentów kierunków medycznych Spośród ankietowanych 73,4% nie paliło papierosów, 9,4% paliło okazjonalnie, 7,4% paliło 1-5 papierosów dziennie, 5,9% paliło 6-10 papierosów dziennie, a 3,9% paliło 11-19 papierosów dziennie. Stan higieny jamy ustnej badanych nie zależał istotnie statystycznie od palenia papierosów (t=1,2; p=0,3). Połowa badanych (50%) spożywała alkohol rzadko, 34,7% bardzo rzadko, 8,4% w ogóle, a 6,9% często. Stan higieny jamy ustnej zależał istotnie statystycznie od picia alkoholu: im częstsze było spożywanie alkoholu przez badanych, tym gorszy stan higieny jamy ustnej (F=4,4; p=0,01). Zależność między dietą a stanem higieny jamy ustnej studentów kierunków medycznych Ponad jedna trzecia badanych (38,1%) żuła gumę do żucia od czasu do czasu, 25,3% więcej niż 2 razy dziennie, 13,9% 2 razy dziennie, 10,4% praktycznie cały dzień, 8,9% raz dziennie, a 3,4% nigdy. Badani najczęściej spożywali czekoladę, a najrzadziej słodkie sosy i kremy. W badanej grupie 61% ankietowanych słodziło napoje cukrem, 1% słodzikiem, natomiast 38% nie słodziło. Badani najczęściej pili herbatę (średnio 3 szklanki dziennie), a najrzadziej mleko (średnio 0,82 szklanki dziennie). Stan higieny jamy ustnej badanych nie zależał istotnie statystycznie od żucia gumy (F=1,4, p=0,3), spożywania słodyczy (F=0,3; p=0,8), słodzenia napojów (t=0,5; p=0,6). Wpływ danych socjo-demograficznych na stan higieny jamy ustnej i stomatologiczne zachowania zdrowotne studentów kierunków medycznych Stan higieny jamy ustnej oceniono na podstawie pytania 1 oraz pytań 3-7 z kwestionariusza ankiety. Stomatologiczne zachowania zdrowotne oceniono na podstawie pytań 19, 22, 23, 27 i 28 z kwestionariusza ankiety. Każdej z odpowiedzi przypisano wartość od 0 do 1, tak aby 1 oznaczało najbardziej prawidłowe, a 0 najbardziej nieprawidłowe zachowania. W ten sposób otrzymano skalę od 0 do 5, gdzie 5 oznaczało Tabela II. Hierarchia metod zapobiegania próchnicy w badanej grupie Table II. Hierarchy of caries prevention methods in studied group Metoda zapobiegania próchnicy Pozycja w hierarchii średnia SD Szczotkowanie zębów 1,4 0,9 Używanie płynów do płukania jamy ustnej 3,8 1,5 Używanie nici dentystycznych 3,8 1,3 Czyszczenie języka 3,8 1,5 Regularne wizyty u stomatologa 3,9 1,6 Ograniczenie spożywania cukru 4,5 1,5 Tabela III. Środki higieny jamy ustnej stosowane przez badanych Table III. Oral hygiene cleaning agents used by subjects Środek higieny Częstość stosowania średnia SD Pasta do zębów 2,6 0,9 Szczoteczka do zębów 2,6 1,0 Guma do żucia 4,3 2,5 Woda 4,4 1,9 Płyny do płukania jamy ustnej 5,1 2,9 Nici dentystyczne 5,8 2,8 Wykałaczki 7,3 1,7 Irygator stomatologiczny 8,0 0,0

Majda A i wsp. Stan higieny jamy ustnej i stomatologiczne zachowania zdrowotne studentów kierunków medycznych 899 najbardziej prawidłowe, a 0 najbardziej nieprawidłowe zachowania. Stan higieny jamy ustnej nie zależał istotnie statystycznie od płci (t=0,5; p=0,6), wieku (t=0,1; p=0,9), miejsca stałego zamieszkania (F=1,3; p=0,3), kierunku studiów (F=0,7; p=0,6), roku studiów (F=0,6; p=0,6), miesięcznego dochodu rodzinny (F=0,4; p=0,7). Stomatologiczne zachowania prozdrowotne zależały istotnie statystycznie od płci: mężczyźni wykazywali bardziej prawidłowe zachowania niż kobiety (t=2,3; p=0,02), nie zależały natomiast istotnie statystycznie od wieku (t=0,1; p=0,9), miejsca stałego zamieszkania (F=0,2; p=0,9), kierunku studiów (F=1,4; p=0,3), roku studiów (F=1,8; p=0,1), miesięcznego dochodu rodzinny (F=1,1; p=0,4). Zależność między poczuciem własnej skuteczności a stomatologicznymi zachowaniami zdrowotnymi studentów kierunków medycznych W badanej grupie 64,4% studentów miało wysokie poczucie własnej skuteczności, 32,2% średnie poczucie własnej skuteczności, natomiast 3,4% niskie poczucie własnej skuteczności. Średnie poczucie własnej skuteczności w badanej grupie wyniosło 30,2 punktów (7 sten), co plasowało grupę na dolnej granicy poziomu wysokiego. Poczucie własnej skuteczności zależało istotnie statystycznie od kierunku studiów: najwyższe poczucie własnej skuteczności mieli studenci ratownictwa medycznego i zdrowia publicznego, a najniższe studenci pielęgniarstwa, położnictwa i fizjoterapii (c 2 =15,6; p=0,04). Stomatologiczne zachowania prozdrowotne nie zależały istotnie statystycznie od poczucia własnej skuteczności studentów na żadnym kierunku studiów medycznych (F=0,5; p=0,6). Dyskusja W siedmiu krajach Europy (Niemcy, Francja, Włochy, Hiszpania, Wielka Brytania, Irlandia i Polska) przeprowadzono badanie pod tytułem Nawyki Europejczyków związane z higieną i zdrowiem jamy ustnej. Jego wyniki potwierdziły, iż takie determinanty, jak zamożność społeczeństwa oraz kultura wpływają na stosunek, co do wizyt u lekarza oraz dbałości o higienę jemy ustnej. I tak, szczotkowanie zębów po każdym posiłku jest najczęściej stosowanym zabiegiem higienicznym wśród Europejczyków (41%). Aż 78% Włochów i 72% Hiszpanów szczotkuje zęby po każdym posiłku, podczas gdy najrzadziej robią to Brytyjczycy (11%) i Irlandczycy (14%) [4]. Na podstawie analizy danych w badaniach własnych, prawie połowa studentów kierunków medycznych oceniała stan swojej jamy ustnej jako dobry (49,5%), na drugim miejscu jako stan zadowalający (31,7%), 14,9% ankietowanych określiła stan swojej jamy ustnej jako bardzo dobry, natomiast 3,9% jako zły. Podobne dane ukazują badania opublikowane w literaturze przedmiotu. Wyniki badań Bocianowskiego i Leśniewskiego przedstawiają się następująco: 55,9% badanych oceniło stan swojej jamy ustnej jako dobry, 26,1% jako zadawalający, 15,5% bardzo dobry i 2,5% zły [12]. Kaczmarek, Mysiak-Dębska oraz Dębska-Łasut prowadziły badania wśród studentów medycyny oraz studentów stomatologii. Uzyskane wyniki wyglądały podobnie do powyższych. Stan jamy ustnej na poziomie dobrym oceniło 54,2% studentów stomatologii oraz 50% studentów medycyny, na poziomie bardzo dobrym 36,1% studentów stomatologii i 31,2% studentów medycyny, natomiast na poziomie zadowalającym 9,7% studentów stomatologii i 18,8% studentów medycyny. Nikt w obu tych grupach nie ocenił źle stanu swojej jamy ustnej [13]. Wyniki badań, przeprowadzonych wśród studentów stomatologii opublikowano także w artykule autorstwa Wrzyszcz-Kowalczyk, Herman, Piesiak-Pańczyszyn oraz Jankowskiej. Dane z tej publikacji przedstawiały się następująco: 90% badanych określiło stan swojej jamy ustnej jako dobry a pozostałe 10% jako zadowalający. Żaden z badanych studentów stomatologii nie ocenił źle stanu swojej jamy ustnej [14]. Największa grupa studentów (38,1%) odpowiedziała, że z usług stomatologa korzysta raz na sześć miesięcy, podobnie 31,2% raz w roku, na trzecim miejscu (14,4%) raz na dwa lata, 5,9% korzystało z usług stomatologa tylko w razie bólu zęba, a 2,5% w ogóle nie chodziło do stomatologa, 5,5% udawało się na wizytę raz na trzy miesiące oraz 1,9% raz w miesiącu. Badania przeprowadzone w 2005 roku w Klinice Stomatologii Zachowawczej i Periodontologii Akademii Medycznej w Poznaniu ukazały, że badani najczęściej korzystali z usług stomatologa co pół roku (61%), na drugim miejscu znalazły się dwie odpowiedzi liczące po 15% badanych osób, w których jedna grupa deklarowała wizyty raz na 3 miesiące, a druga raz w roku. Najmniejszy odsetek badanych (9%) stanowiły osoby udające się do stomatologa tylko w razie bólu [5]. Najczęstszym powodem wizyt u stomatologa okazała się być wizyta kontrolna (60,4%), na drugim miejscu (23,3%) ból zęba, a na trzecim (8,9%) próchnica, 2,5% badanych w ogóle nie korzystało z usług stomatologa. Odmienne dane prezentuje w swym artykule Borysewicz-Lewicka oraz Wochna- Sobańska. Najczęstszym powodem (45%) zgłoszenia do lekarza dentysty była chęć leczenia próchnicy, następnie 25% ból zęba, 10% usunięcie zęba i 5% krwawienie z dziąseł [15]. Respondenci w badaniach własnych pytani o powód, dla którego nie chodzą do stomatologa odpowiadali najczęściej, że powstrzymują ich względy finansowe (29,7%), brak czasu (24,3%). W badaniach

900 Probl Hig Epidemiol 2014, 95(4): 895-900 Borysewicz-Lewickiej i Wochna-Sobańskiej, głównym czynnikiem był strach przed bólem (34,9%), na drugim miejscu znalazł się brak czasu (27,6%) oraz brak potrzeby (16,4%). Istotną rolę odgrywała również bariera finansowa (19,4%) [15]. Czas jednorazowego szczotkowania zębów w badanej grupie wynosił najczęściej 2-3 minuty (50%) lub 4-5 minut (39,1%). W większości wybierano tradycyjną szczoteczkę do zębów (90,1%). W badaniach Bocianowskiego i Leśniewskiego najczęściej odpowiadano, że szczotkowanie trwa około 1 minuty (47,9%) oraz 2 minuty (28,9%) [12]. Substancje psychoaktywne oraz dieta bogata w węglowodany bardzo niekorzystnie wpływają na stan jamy ustnej i tkanek przyzębia. Tytoń obniża ph płytki nazębnej, co zwiększa jej mineralizację, a w efekcie powoduje odkładanie się kamienia. W wyniku penetracji osadu nikotynowego dochodzi do powstawania nieestetycznych czarnobrunatnych przebarwień. Ponadto u osób palących obserwuje się problem z nieświeżym oddechem [6]. Wśród respondentów 26,6% paliło papierosy i 91,6% piło alkohol (z czego 50% rzadko, 34,7% bardzo rzadko, a 6,9% często). Edukacja zdrowotna, mająca na celu poszerzenie wiedzy i umiejętności jednostek w zakresie stomatologicznych zachowań zdrowotnych, może wpłynąć na dokonywanie świadomych wyborów i podejmowanie działań na rzecz zdrowia własnego, oddziaływanie na grupy profesjonalistów i osób kreujących politykę zdrowotną, społeczną oraz edukacyjną. Niezwykle ważna jest promocja zdrowia, która umożliwi zwiększenie kontroli nad determinantami zdrowia jamy ustnej. Wnioski 1. Poziom wiedzy czterech piątych studentów na temat zasad higieny jamy ustnej sprawdzony testem wiadomości był na poziomie średnim i wysokim, a jednej piątej na poziomie niskim i bardzo niskim. 2. Tylko niespełna połowa studentów oceniła stan swojej jamy ustnej jako dobry, prawie wszyscy mieli plombowane zęby. Dla połowy studentów czynnikiem powstrzymującym przed wizytą u stomatologa była bariera finansowa i brak czasu. 3. Studenci najczęściej stosowali jako metodę zapobiegania próchnicy szczotkowanie zębów z użyciem pasty, a najrzadziej ograniczali spożywanie cukru, nieliczni korzystali ze szczoteczki elektrycznej, prawie połowa nie używała płynów do płukania jamy ustnej. 4. Stan higieny jamy ustnej studentów zależał istotnie statystycznie od picia alkoholu, tj. im częstsze było spożywanie alkoholu przez studentów, tym gorszy stan higieny jamy ustnej. Stomatologiczne zachowania zdrowotne studentów zależały istotnie statystycznie od płci, mężczyźni deklarowali bardziej prawidłowe zachowania niż kobiety. Piśmiennictwo / References 1. Niedzielska I, Wziątek-Kuczmik D. Wpływ zębopochodnych ognisk infekcji na choroby innych narządów przegląd piśmiennictwa. Chir Pol 2007, 9: 92-96. 2. Borysewicz-Lewicka M, Przystanowicz A. Aktualne tendencje w promocji zdrowia jamy ustnej. Stomatol Współcz 2001, 8(3): 152-158. 3. Wochna-Sobańska M, Lubowiedzka-Gontarek B, Szydłowska- Walendowska B, Proc P. Wpływ higieny jamy ustnej na intensywność próchnicy u osób dorosłych mieszkających od urodzenia na terenie z ponadoptymalną zawartością fluoru w wodzie pitnej. J Stomatol 2008, 61(5): 323-329. 4. Wyniki badań Nawyki Europejczyków związane z higieną i zdrowiem jamy ustnej. http://www.dlazdrowia.pl/ zdrowie/1825,artykul,polacy-czesciej-zuja-gume-niz-myjazeby.html (20.07.2013). 5. Wędrychowicz-Welman A, Prymas A, Lewandowski P, Uram K. Stan jamy ustnej i stomatologiczne zachowania prozdrowotne studentów stomatologii. Dent Med Probl 2006, 43(2): 222-227. 6. Kaiser B. Skuteczna profilaktyka. MH, Warszawa 2006. 7. Nyvad B. Rola higieny jamy ustnej. [w:] Próchnica zębów. Fejerskov O, Kidd E. (red). Urban & Partner, Wrocław 2006: 177-183. 8. Krajewski W. Podstawy profilaktyki stomatologicznej. Metodyka i środki. Med Tour International, Warszawa 2005. 9. Gmyrek-Marciniak A. Wpływ warunków ekonomicznych na zdrowie jamy ustnej. Mag Stomatol 2004, 2: 70-73. 10. Juczyński Z. Zachowania zdrowotne i wartościowanie zdrowia. [w:] Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Juczyński Z (red). Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2001: 93-98. 11. Sobczyk M. Statystyka. PWN, Warszawa 2007. 12. Bocianowski J, Leśniewski G. Stan higieny jamy ustnej i zachowania prozdrowotne studentów na podstawie badań ankietowych. Mag Stomatol 2010, 2(214): 85-93. 13. Kaczmarek U, Mysiak-Dębska M, Dębska-Łasut K. Wiedza i zachowania prozdrowotne dotyczące jamy ustnej studentów pierwszych lat studiów stomatologii i medycyny. Dent Med Probl 2011, 48(4): 532-540. 14. Wrzyszcz-Kowalczyk A, Herman K, Piesiak-Pańczyszyn D, Jankowska K. Zachowania prozdrowotne studentów stomatologii i innych uczelni w zakresie zdrowia jamy ustnej. Mag Stomatol 2011, 5: 96-101. 15. Borysewicz-Lewicka M, Wochna-Sobańska M. Stomatologiczne zachowania prozdrowotne ludności Polski w świetle badań epidemiologicznych wykonanych w roku 2003 w ramach programu Miesiąc totalnie zdrowego uśmiechu. Czas Stomatol 2007, LX(6): 377-383.