Rozdział I. Istota biznesu agroturystycznego 1. Podstawowe pojęcia agroturystyki Pojęcia agroturystyki oraz turystyki wiejskiej dotyczą wypoczynku na wsi, jednak tylko termin agroturystyka" oznacza pobyt gości w czynnym gospodarstwie rolnym. Czynnym, a więc prowadzącym produkcję roślinną i nierzadko również zwierzęcą, czynnym - czyli żyjącym własnym rytmem i problemami. Ostatnio w Polsce karierę zrobiło słowo agroturyzm". Brzmi to może bardziej naukowo niż potoczne określenia urlop na wsi", czy wczasy pod gruszą", ale lepsze są jasne i proste sformułowania, bo one lepiej oddają istotę zagadnienia. Będę zatem używać ogólniejszego terminu: turystyka wiejska", co oznacza, że odbywa się ona na terenach wiejskich: w funkcjonującym gospodarstwie rolnym, na polu kempingowym, w chacie przystosowanej dla gości, w pensjonacie lub domku letniskowym. Może to być pobyt jednodniowy lub dłuższe wakacje, z węższym albo z rozbudowanym zakresem usług, kiedy goście korzystają z wyżywienia, spacerów, jazdy konnej, wędkarstwa itp. Turystą będzie więc każda osoba, która przyjeżdża na wieś, obojętnie w jakim celu, nawet rodzina w odwiedziny. Oczywiście nas szczególnie interesuje taki turysta (nazywany kiedyś letnikiem ), który przyjeżdża na wieś spędzić choćby krótkie wakacje. Takiemu turyście można bowiem zaoferować i sprzedać usługi, i w ten sposób osiągnąć dochód. Jak widać, turystyka wiejska nie jest czymś nowym; wyjazdy na letnisko były popularne już w XIX wieku. Dzisiaj tylko wraca się do tej starej, dobrej tradycji, ale w nowej, zorganizowanej formie. 5
Słowo turystyka bierze swój początek od francuskiego tour" i oznacza wycieczkę lub podróż kończącą się powrotem do miejsca, skąd nastąpił wyjazd (Nowakowska l996). 1 Oficjalna definicja przyjęta w międzynarodowej terminologii turystycznej (Terminologia turystyczna 1995) podaje, że: turystyka obejmuje ogół działań ludzi, którzy podróżują i przebywają dla wypoczynku, w interesach lub w innych celach przez nie dłużej niż jeden rok bez przerwy w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem". 2 Mała Encyklopedia Powszechna PWN (l 985) podaje, że turystyka to nic innego jak:... forma czynnego wypoczynku realizowana przez odbywanie wycieczek pieszych, kajakowych, kolarskich, narciarskich, motocyklowych, samochodowych i innych, która łączy cele poznawcze (krajoznawcze) z elementami sportu i rozrywką". 3 Jako pojęcie nadrzędne Drzewiecki (1992) proponuje rekreację, rozumianą jako całokształt zjawisk i procesów związanych z odtwarzaniem i pomnażaniem (regeneracją) sił duchowych i fizycznych człowieka, która odbywa się zarówno w miejscu stałego zamieszkania, jak i poza nim. Obejmuje ona wypoczynek czynny i bierny. 4 Osobę, która uprawia turystykę określa się mianem turysty. 5 Ruch turystyczny, wg Gaworeckiego (1994) za międzynarodową Akademią Turystyki w Monte Carlo, to:... podróże podejmowane dla przyjemności, wypoczynku lub leczenia - pieszo lub jakimkolwiek środkiem lokomocji. Do ich zakresu nie należą więc podróże w celach zarobkowych ani w celach zmiany miejsca stałego zamieszkania (osiedlenia się)". 6 1 Agroturystyka, praca zbiorowa pod redakcją U. Świetlikowskiej, FAPA, Warszawa 2000, s. 22 2 Terminologia turystyczna, Zalecenia WTO. Instytut Turystyki, Warszawa 1995, s. 46 3 Mała Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1989, s. 62 4 M.Drzewiecki, Wiejska przestrzeń rekreacyjna, Instytut Turystyki, Warszawa 1992, s.19 5 Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1998, s. 62 6 W.W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 1994, s.19... 6
Ruch turystyczny jest ściśle związany z rekreacją, a ta określona jest przestrzenią rekreacyjną. Przestrzeń rekreacyjna jest częścią przestrzeni geograficznej obejmującej określoną grupę miejscowości - region (wraz z istniejącymi dobrami przyrody i kultury), w których dzięki zagospodarowaniu turystycznemu stworzone są warunki do czynnego i biernego wypoczynku. Częścią przestrzeni rekreacyjnej jest wiejska przestrzeń rekreacyjna. Według Drzewieckiego (1992), obejmuje ona obszary położone poza miastami, strefami zurbanizowanymi oraz specjalnie przygotowanymi do pełnienia różnych funkcji (parki, rezerwaty, poligony itp.). Na obszarach tych dominuje zwykle rolnictwo, a charakteryzują się one przewagą elementów przyrodniczych, brakiem lub małym nasileniem objawów degradacji ekologicznej, brakiem czynników szkodliwych dla zdrowia, a są 7 sprzyjające do wypoczynku. Turystyka wiejska stanowi formę rekreacji odbywającej się na obszarach»prawdziwej«wsi i obejmuje wielorakie rodzaje aktywności rekreacyjnych związanych z przyrodą, wędrówkami, turystyką zdrowotną, krajoznawczą, kulturową i etniczną", która bezpośrednio wykorzystuje zasoby i walory wsi. 8 Pokrewnym pojęciem dla turystyki wiejskiej jest turystyka alternatywna, do której zaliczane są jeszcze inne formy turystyki, w tym zielona", ekologiczna" (ekoturystyka), agrarna", farmerska". 9 Agroturystyka jest formą pośrednią, należącą do turystyki wiejskiej", a zbliżoną do turystyki farmerskiej". Drzewiecki określa agroturystykę jako: 7 M.Drzewiecki, Wiejska przestrzeń..., s. 24 8 M.Drzewiecki, Agrotrurystyka, Instytut Wydawniczy Świadectwo, Bydgoszcz 1995, s.17 9 Agroturystyka, praca zbiorowa..., s. 23 7
formę wypoczynku, która realizowana jest na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, opartą o bazę noclegową i aktywności rekreacyjne związane z gospodarstwem rolnym lub równoważnym i jego otoczeniem (przyrodniczym, produkcyjnym i usługowym", różnicuje ją w stosunku do turystyki wiejskiej, lokalizując wyłącznie na terenach o charakterze rolniczym; akceptuje jej ścisły związek z gospodarstwem rolnym lub równoważnym przy wykorzystaniu budownictwa mieszkaniowego i gospodarczego oraz oferty żywieniowej, zwracając uwagę na szeroki zakres aktywności rekreacyjnych zarówno w otoczeniu gospodarstwa, jak i w samym gospodarstwie. Agroturystyka jest źródłem cennych korzyści zarówno dla gospodarstwa, jak również dla gości 10. 2. Cechy agroturystyki Do najważniejszych specyficznych cech agroturystyki różniących ją od turystyki masowej są według Gannona jej unikalność i konkurencyjność. Cechy te związane są: z gospodarstwem rolnym: - rytm życia gospodarskiego; - obecność zwierząt domowych; - świeża żywność; - zapachy, odgłosy itp. z ludźmi (rodziną): - bezpośredni kontakt z rodziną gospodarza; - możliwość poznania zwyczajów rodziny; - gościnność; - nowe znajomości i przyjaźnie; - codzienne zajęcia mieszkańców wsi; 10 M.Drzewiecki, Agrotrurystyka, Instytut Wydawniczy Świadectwo, Bydgoszcz 1995, s.19-20 8
z życiem wiejskim: - kultura i zwyczaje; - tradycja oraz historia wsi i regionu; - folklor; z przestrzenią: - kontakt z przyrodą; - swoboda poruszania się; - cisza, spokój; - możliwość rekreacji i sportu 11. Do końca lat osiemdziesiątych turystyka w Polsce postrzegana była przez pryzmat swoich funkcji socjalnych. Jej aspekty ekonomiczne nie były praktycznie uwzględniane w realizowanych koncepcjach i kierunkach rozwoju kraju. Zmiany społeczno-gospodarcze i ustrojowe, które nastąpiły na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych., umożliwiły szybki rozwój turystyki jako branży gospodarczej i pociągnęły w konsekwencji rewizję stosunku do niej władz państwowych. Turystyka rozwijając się żywiołowo dała pracę 200 tyś. ludzi i ma możliwości wchłonięcia jeszcze znacznych zasobów ludzkich. Wytwarzając sama kilka procent dochodu narodowego wpływa na rozwój kilku innych sektorów gospodarki. 12 Agroturystyka, która umożliwia wypoczynek bezpośrednio w zagrodzie, połączony z obserwacją i uczestnictwem w codziennych zajęciach jej stałych mieszkańców, możliwość korzystania z produktów gospodarstwa, a także z innych, które to gospodarstwo stwarza (np. jazda konna), cieszy się dużą i wciąż rosnącą popularnością. 11 A.Gannon, Agroturyzm a rozwój wsi. Wprowadzenie do rozwijania przedsięwzięć agroturystycznych, Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie Oddział w Poznaniu, Kraków 1993, s.31 12 Agroturystyka, praca zbiorowa pod redakcją U.Świetlikowskiej, SGGW, Warszawa 1998, s.22 9
Ocenia się, że na istniejące w Polsce ok. 2 mln 300 tyś. wiejskich gospodarstw domowych, ok. 1/3 - czyli ponad 700 tyś. - wyposażona jest w obszerne dwu-trzypokojowe domy. Znaczna ich część stoi pusta i nie wykorzystana. Często przy bardzo niewielkich nakładach mogą one pełnić funkcję recepcyjno-turystyczną. Bardzo łatwo mogą one zostać uprodukcyjnione" dostarczając dodatkowych dochodów właścicielom. Sprawa ma również dodatkowy społeczny aspekt. 13 Agroturystyka jest pierwszą realną alternatywą dla przeludnionej dziś i bezrobotnej wsi, na stworzenie nowego rynku pracy i źródła dochodów jej mieszkańców oraz podniesienie ogólnego poziomu życia. Krótko mówiąc, stanowi ona dużą szansę na poprawę warunków życia, nie tylko społeczności wiejskiej, ale i całego kraju. Polska posiada korzystne warunki dla jej rozwoju. Dotyczy to zwłaszcza rejonów o niskim poziomie uprzemysłowienia i urbanizacji, małym udziale zatrudnienia w zawodach pozarolniczych, słabych rolniczo, o dużym bezrobociu, niewysokich dochodach ludności, posiadających równocześnie wolne zasoby mieszkaniowe, korzystne walory przyrodniczokrajobrazowe i kulturowe, które w dużym stopniu predysponują do świadczenia usług agroturystycznych. Fakt realizacji działalności agroturystycznej w gospodarstwie rolnym, dla gości, którzy chcą poznawać ich życie, obowiązki i pracę całej rodziny oraz chcą współuczestniczyć w ich wypełnianiu, a równocześnie odpoczywać, poprawiać kondycję fizyczną i psychiczną, korzystać z dostępnych walorów gospodarstwa czy otoczenia, a przy tym mieszkać w warunkach o odpowiednim standardzie, przygotowywać posiłki lub być żywionym dobrą" żywnością, żyć w czystym, chronionym środowisku, mieć zapewnione bezpieczeństwo higieniczno-zdrowotne i prawne - stawia niełatwe do spełnienia wymagania. 13 Ibidem, s. 23 10
Dlatego przywrócenie barwnej żywotności terenom wiejskim oraz zapewnienie poprawy jakości życia na wsi wymaga lokalnej inicjatywy, przywództwa oraz wysiłku zespołowego, zwłaszcza rodzinnego. 3. Składniki agroturystyki Składniki agroturystyki, również według Gannona, przedstawiono w zestawieniu 1. 11
Zestawienie 1. Składniki agroturyzmu wg Gannona SKŁADNIKI AGROTURYZMU ZAKWATEROWANIE dom w gospodarstwie rolnym; noclegi i samodzielne wyżywienie; przyczepy kempingowe; campingi; namioty/szałasy; schroniska itp. ATRAKCJE ŚRODOWISKA góry; jeziora; rzeki; morza; bagna; krajobraz; świeże powietrze itp. DOSTĘPNE URZĄDZENIA szlaki turystyczne - rowerowe; - konne; - spacerowe; kluby; obiekty sportowe; obiekty kulturalne; placówki oświatowe; rzemiosło itp. FORMY SPĘDZANIA CZASU praca w gospodarstwie rolnym; jeździectwo; sporty wodne; udział w imprezach kulturalnych; hobby; uczenie się: - języków; - umiejętności itp. MOŻLIWE USŁUGI opieka nad dziećmi; pralnie; poczty; restauracje; sklepy/banki agencje turystyczne; transport i komunikacja; wypożyczalnie; schronisko dla psów itp. Źródło: A.Gannon, Agroturyzm a rozwój wsi. Wprowadzenie do rozwijania przedsięwzięć agroturystycznych, Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie Oddział w Poznaniu, Kraków 1993, s.32 12