PRZYCZYNY WYBUCHU PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

Anna Siwek Zespół Szkół w Gardnie PRZYCZYNY WYBUCHU PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ Z początkiem XX wieku Europa stała w zenicie własnej kariery politycznej i tworzyła centrum polityczne i gospodarcze świata. Dwie kolejne wojny światowe pozbawiły jej tej uprzywilejowanej pozycji. Na pytanie, kto ponosi winę za wybuch pierwszej wielkiej katastrofy ubiegłego stulecia, wojny z roku 1914, nie znaleziono jeszcze definitywnej odpowiedzi. Zapoczątkowane jeszcze w XVIII wieku procesy rozwoju nowoczesnej świadomości pośród większości narodów europejskich uzyskały dodatkowe impulsy w wyniku radykalnych przekształceń społecznych i gospodarczych oraz konfliktów politycznych XIX wieku. Dla krajów uprzemysłowionych najważniejsze stało się zapewnienie dopływu surowców oraz organizacja rynków zbytu dla swych produktów, których produkowano coraz więcej w wyniku postępów rewolucji przemysłowej. Tak narodził się kolonializm. Kraje europejskie liczyły, że ekspansja kolonialna pozwoli na wzmocnienie ich potęgi i zapewni podniesienie poziomu życia wszystkich mieszkańców. W miarę jak zaczął się kurczyć obszar poddany władzy poszczególnych krajów kolonialnych, konflikty o opanowanie regionów jeszcze wolnych stawały się coraz ostrzejsze.dążenie do potęgi i ekspansji, charakterystyczne dla epoki schyłku XIX wieku, a określane mianem imperializmu, miało jeszcze jeden istotny aspekt, w postaci rozkwitu fałszywie pojmowanej dumy narodowej, przeświadczenia o wyższości jednego narodu nad innym i pragnienia wywyższania się kosztem innych. Dla ówczesnych imperiów europejskich kwestia rozwoju i uzyskania przewagi wojskowej nad sąsiadami była sprawą kluczową. Stagnacja w rozumieniu kreatorów polityki imperialnej oznaczać miała jedynie upadek i katastrofę. Taka filozofia była katalizatorem tworzenia się postaw roszczeniowych w stosunkach między państwami oraz dążenia do jak największych cesji terytorialnych. Rywalizacja o wpływy i prestiż w świecie nie przeszkadzały krajom europejskim zawierać przymierza na wypadek wojny. Najważniejsze z nich to: Trójprzymierze z 1882 roku zawarte między Niemcami, Austro- Węgrami i Włochami i Trójporozumienie podpisane w 1907 roku przez Francję, Anglię i Rosję. Mimo iż nikt nie chciał wojny, 1

niewielu było takich, którzy chcieli uczynić wszystko, aby do wojny nie doszło. W myśl ówczesnych doktryn politycznych wojna uważana była za ostateczne, ale słuszne rozwiązanie polityczne. Poza tym siła militarna danego państwa była najlepszym środkiem narzucenia swej wyższości w konkurencji międzynarodowej. Zbrojenie się stało się więc sprawą najważniejszą. Wprowadzono powszechny obowiązek wojskowy, opracowano system rezerw materiałowych oraz szczegółowe plany działań wojennych na wypadek konfliktu. Rozwój technologiczny i organizacyjny doprowadził do utworzenia sztabów generalnych z precyzyjnymi harmonogramami mobilizacji i działań ofensywnych. Armie i marynarki wojenne doszły do olbrzymich rozmiarów. Lądowe armie Francji i Niemiec podwoiły swoją liczebność w latach 1870-1914. Wyścig zbrojeń morskich był szczególnie widoczny pomiędzy Wielka Brytanią i Niemcami. W 1889 Anglia wypracowała doktrynę Two Powers Standard, wg której aby zapewnić sobie panowanie na morzu musiała posiadać flotę większą niż dwie największe połączone ze sobą floty innych państw. To sprawiło, że doszło do opracowania nowych modeli okrętów wojennych przez Johna Fishera w 1906 - tzw. drednotów. Wojna rosyjsko-japońska w 1905 ukazała siłę nowoczesnej floty i skłaniała mocarstwa europejskie do budowania coraz mocniej opancerzonych i uzbrojonych w działa o wielkich kalibrach jednostek. Gdy Wielka Brytania zwiększyła produkcję okrętów wojennych, Niemcy w odpowiedzi natychmiast uczyniły to samo i też wdrożyły do produkcji drednoty. Koszty zbrojeń stawały się coraz uciążliwsze i Rosja (jako pierwsza) zaproponowała międzynarodową konferencję, mająca na celu zmniejszenie tego obciążenia. W 1899 roku 26 państw spotkało się Hadze by dyskutować sprawę zachowania pokoju przez rozbrojenie. Nad drugiej konferencji pokojowej, która odbyła się w 1907 roku, a w której uczestniczyło już 44 państwa, wprowadzono obowiązek pokojowego załatwiania spraw i zakazu wojny agresywnej. Niezależnie od tych pokojowych prób regulowania napięć, w wielu krajach myślano o jakiejś burzy wojennej, która oczyszczając duszną atmosferę, rozwiązałaby jednocześnie najbardziej skomplikowane problemy. Liczne incydenty dyplomatyczne potęgowały napięcia między krajami. Na Bałkanach, zwanych beczką prochu Europy, w końcu XIX wieku, na skutek rozpadu imperium otomańskiego, doszło do ostrej rywalizacji między regionalnymi państwami. Systematyczne ingerencje wielkich mocarstw wywoływały tam nieustanne kryzysy i napięcia polityczne. Na przełomie XIX i XX w. istniało w Europie wiele problemów i sytuacji konfliktowych. Przez dłuższy czas znajdowała się ona w sytuacji grożącej wybuchem konfliktu globalnego: 2

Niemcy. 1 W niemieckich wyborach do parlamentu w 1912 stosunkowo dużą liczbę głosów 1. Francja dążyła do rewanżu za klęskę zadaną jej przez Niemcy w 1870/71 r. i do odebrania utraconych wówczas prowincji Alzacji i Lotaryngii, ponadto miała spory z państwami centralnymi na Bałkanach i w koloniach; 2. Rosja od dłuższego czasu chciała sobie zabezpieczyć przepływ przez cieśniny Bosfor i Dardanele, walczyła o wpływy na Bałkanach i w rejonie Bałtyku; 3. Wielka Brytania czuła się zagrożona w koloniach i na morzach. Krajami ekspansywnymi były Niemcy oraz Austro Węgry i Włochy. Niemcy czuły się za bardzo ścieśnione w centrum w centrum Europy i szukały dla siebie miejsca pod słońcem zarówno w Europie Wschodniej i na Bałkanach, jak i w koloniach. Niemców wszędzie było pełno. Zagrażali wszystkim, nawet swoim sojusznikom. Prowadzili politykę bardzo dynamiczną i nie liczącą się z interesami innych państw. Niemcy były w zasadzie jednolite narodowościowo i silne, tworzyły blok państw centralnych obejmujących: Niemcy, Austro Węgry i Włochy, które w pierwszych latach XX w. zaczęły się od bloku dystansować. Zbliżać się natomiast zaczęły Bułgaria i Turcja. Pozycję obronną przyjmowały Francja. Rosja i Wielka Brytania. Najbardziej metodycznie do wojny przygotowywały się uzyskała lewicowa Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD). Ówczesny rząd niemiecki był zdominowany przez pruskich junkrów, którzy obawiali się wzrastających sympatii wyborców dla lewicy. Dlatego prawica niemiecka szukała konfliktu zewnętrznego, który odwróciłby uwagę społeczeństwa od spraw politycznych, a wzbudził patriotyczne wsparcie dla rządu. Według innych jednak, niektórzy konserwatyści pruscy obawiali się wojny (nawet zwycięskiej), bo mogłaby ona wzbudzić w narodzie nastroje rewolucyjne, szczególnie gdyby wojna była długa i wyniszczająca. I wojna światowa była po części spowodowana istnieniem dwóch wrogich sojuszy, o których już wspominałam Trójporozumienia (Wielka Brytania, Francja, Rosja) oraz Trójprzymierza (Niemcy, Austro-Węgry oraz Włochy), które rozwinęły się za sprawą kanclerza Rzeszy Bismarcka po wojnie francusko-pruskiej. Bismarck dążąc do odizolowania Francji doprowadził do zawarcia przymierza w 1879 pomiędzy Niemcami i Austro-Węgrami przeciw Rosji (w wypadku wojny między Niemcami a Francją Austro- Węgry miały zachować neutralność). Kiedy Francja zajęła Tunezję, żelazny kanclerz wykorzystał niezadowolenie Włochów (którzy sami zamierzali zająć Tunezję) i doprowadził 1 Czubiński A., Europa XX wieku, s. 32 3

do wciągnięcia Italii do sojuszu przeciwko Francji w 1882 W zamian za to, że Włochy miały pozostać neutralne, jeżeliby doszło do ataku Rosji na Austro-Węgry; Niemcy i Austro-Węgry zgodziły się pomóc Włochom, gdyby te zostały zaatakowane przez Francję. Wzajemna nieufność pomiędzy Austrią a Rosją pogłębiała się wraz z kolejnymi konfliktami na Bałkanach. Na razie nie doszło do wojny, bo Bismarckowi udało się doprowadzić do zawarcia pomiędzy Rosją i Niemcami: tzw. traktatu reasekuracyjnego, który stanowił, że obydwa kraje pozostaną neutralne w stosunku do siebie, jeżeli którekolwiek z nich będzie w stanie wojny. Po zdymisjonowaniu Bismarcka (1890) przez nowego cesarza Niemiec Wilhelma II doszło do zasadniczej zmiany polityki zagranicznej Rzeszy. Ówcześni członkowie rządu byli nieprzychylnie nastawieni do Słowian, a do Rosji w szczególności, co sprawiło, że traktat reasekuracyjny z tym krajem nie miał już racji bytu i nie został przedłużony. Francja wykorzystała nadarzającą się okazję i zdobyła nowego sojusznika w osobie cara Mikołaja II, zawierając z nim ostatecznie sojusz obronny w 1894 r. Wilhelm II poczuł się nagle osaczony z dwóch stron. Wielka Brytania nabierała coraz większych podejrzeń co do intencji polityków niemieckich, co było spowodowane m.in. ogromną rozbudową floty niemieckiej, która mogła zagrozić panowaniu na morzach marynarki brytyjskiej. Sytuacji nie poprawiło także popieranie powstańców burskich przez Niemcy. W wyniku tego Francja i Wielka Brytania postanowiły przezwyciężyć wzajemne animozje i zawarły ze sobą układ o nazwie Entente Cordiale (fr. serdeczne porozumienie) w 1904. Do porozumienia tego dołączyła wkrótce Rosja w 1907. Wielką Brytanię łączył także układ sojuszniczy z Japonią. Na dodatek Wilhelm II jeszcze bardziej rozsierdził Rosję popierając roszczenia austriackie na Bałkanach. Tak więc Europa na początku XX w. została podzielona na dwa wrogie sobie obozy: Ententę i Trójprzymierze. Nie bez znaczenia dla wybuchu konfliktu były także poglądy czołowych dowódców armii europejskich. Teoretycy wojskowi uważali, że aby wygrać konflikt, należy uderzyć jako pierwszy i w ten sposób uzyskać przewagę nad przeciwnikiem. Podstawowym środkiem prowadzącym do wygranej miała być jak najszybciej przeprowadzona mobilizacja i uniknięcie zaskoczenia oraz znalezienia się w defensywie. Niektórzy analitycy twierdzą, że zarządzenia mobilizacyjne były ukształtowane w tak ścisły sposób, że po ich wprowadzeniu w życie nie można już było ich odwołać bez popadania w dezorganizację kraju. Rozpoczęcie mobilizacji powodowało także usztywnienie polityki zagranicznej i wszelkie inicjatywy pokojowe kończyły się zazwyczaj niepowodzeniami. 4

Niemieckie dowództwo przewidywało, że w razie wybuchu powszechnej wojny europejskiej Niemcy najpierw uderzą na Francję i doprowadzą do jej szybkiego pokonania, aby w ten sposób nie dać czasu Rosji na zmobilizowanie swych ogromnych rezerw ludzkich. W ten sposób po wyeliminowaniu jednego przeciwnika wszystkie siły niemieckie miały być następnie przerzucone na wschód. Mimo, że plan (blitzkrieg) został opracowany przez grafa Alfreda von Schlieffena jeszcze przed 1905 r., to dowództwo niemieckie pokładało w nim wielkie nadzieje w szczególności od czasu wojny rosyjsko-japońskiej, która obnażyła wszystkie słabości carskiej Rosji. Przeciwieństwa między mocarstwami imperialistycznymi wiodły prostą drogą do wojny. Widzimy antagonizm niemiecko francuski, mający swe podłoże, we wspomnianej już, Alzacji i Lotaryngii, a także w Afryce; antagonizm niemiecko angielski, wyrastający z rywalizacji gospodarczej i kolonialnej, ale przede wszystkim z wyścigu zbrojeń na morzu; antagonizm niemiecko rosyjski i austriacko rosyjski na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie. Widzimy wreszcie antagonizmy dalsze, posiadające znaczenie uboczne, dodatkowe, jak konflikt austriacko serbski i austriacko włoski. Było więc w Europie dość punktów zapalnych i niebezpieczeństwo wojny stało się bliskie i realne. Zachodziła tylko kwestia, w którym miejscu padnie iskra na proch, gdzie nastąpi wybuch. 2 Starcie się potęg europejskich miało ujście w kilku kryzysach w Maroku i na Bałkanach, które mogły doprowadzić do wybuchu wojny. W 1905 Niemcy ogłosiły swoje wsparcie dla wysiłków niepodległościowych Maroka afrykańskiej kolonii, którą Wielka Brytania zgodziła się oddać pod protektorat Francji w 1904 r. Brytyjczycy w konflikcie francusko-niemieckim stanęli po stronie Francji, a wojny udało się uniknąć tylko dzięki konferencji w Algeciras w 1906, na której Maroko zostało ostatecznie przyznane Francji. Inny konflikt został spowodowany przez Austro-Węgry, które dokonały w 1908 aneksji byłej prowincji tureckiej Bośni. Tzw. Ruch Wielkoserbski za cel postawił sobie m.in. zdobycie słowiańskiej Bośni, wywołując tym samym poczucie zagrożenia w Austrii ze strony Serbii. Rosja, związana z Serbią sojuszem, poparła ją w sporze i ogłosiła mobilizację. To z kolei sprawiło, że Niemcy zagroziły wojną Rosji. Wybuch wojny został jednak odłożony w czasie, bo Rosja na razie postanowiła się wycofać z konfliktu, ale mimo to wzajemne stosunki pomiędzy Rosją i Austro-Węgrami pozostały bardzo napięte. 2 Pajewski J., Historia powszechna 1871 1918, s. 324 5

II kryzys marokański nastąpił w 1911, kiedy to Niemcy wysłały swoją kanonierkę do Agadiru w proteście przeciwko wkroczeniu wojsk francuskich do stolicy kraju, Fezu. Wojska te miały ochraniać europejską ludność Fezu przed zamieszkami niepodległościowymi w Maroku, lecz Niemcy uznali, że Francja w ten sposób naruszyła porozumienie z Algeciras. Anglia znów stanęła po stronie Francji i ostrzegła Niemcy przed podejmowaniem jakichkolwiek nierozważnych kroków. Niemcy otrzymały część francuskiej Afryki Równikowej, a Francja w zamian za to objęła protektorat nad Marokiem. Oprócz tych wydarzeń doszło także do wybuchu dwóch wojen bałkańskich, w których najpierw Grecja, Serbia i Bułgaria zajęły prawie całe europejskie terytorium Turcji, a następnie do wybuchu konfliktu pomiędzy zwycięzcami o podział zdobytych terytoriów (Grecja, Serbia i Rumunia wystąpiły przeciwko Bułgarii). Dochodziło także do coraz częstszych napięć pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią, w szczególności gdy Austro-Węgry wymusiły na Serbii oddanie niektórych zdobyczy uzyskanych w wojnach bałkańskich. Pierwsze zdanie sławnej powieści Jaroslava Haška Przygody dobrego wojaka Szwejka brzmi A oto nam zabili Ferdynanda. Rzeczywiście, bezpośrednią przyczyną I wojny światowej stał się zamach na następcę tronu Austro Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga. Arcyksiążę został zastrzelony przez Gawriło Principia 28 czerwca 1914 r. w Sarajewie stolicy Bośni, która od 1908 r. wchodziła w składa Austro Węgier. O inspirację zamachu rząd Austro Węgier oskarżył, zresztą zgodnie z prawdą, władze serbskie. 3 Strzał Principia w Sarajewie uruchomił lawinę, która doprowadziła do wojny w skali globalnej. Rząd Austro Węgier długo zastanawiał się nad dalszymi krokami postępowania. Pod naciskiem niemieckich kół wojskowych 23 lipca wystosowano pod adresem Serbii ultimatum sformułowane tak, by suwerenne państwo nie mogło go przyjąć. Termin wykonani ustalono na 48 godzin. Serbia czuła za sobą poparcie Rosji i żądania odrzuciła. W związku z tym 28 lipca Austro Węgry wypowiedziały jej wojnę. 4 Ruszył mechanizm bloków. W ciągu tygodnia do wojny weszły: Rosja, występująca w obronie Serbii, Francja i zaatakowana bezpośrednio Belgia i Wielka Brytania. Państwa wchodzące w skład Ententy określać się będzie jako koalicję albo aliantów. Walczące z nimi Niemcy i Austro Węgry nazwano państwami centralnymi. W sierpniu do wojny, po stronie koalicji, przystąpiła Japonia, licząc na przejęcie posiadłości niemieckich 3 Radziwiłł A., Roszkowski W., Historia 1871 1945, s.95 4 Czubiński A,. Europa XX wieku, s.34 6

na Dalekim Wschodzie i Pacyfiku oraz na rozszerzenie wpływu w Chinach. Natomiast listopadzie przyłączyła się do wojny po stronie państw centralnych Turcja, dążąca do odzyskania strat poniesionych w wyniku wojen bałkańskich w latach 1912 1913. w ten sposób wojna stała się wojną światową. Część państw walczących była mocarstwami kolonialnymi, konflikt objął więc także Azję i Afrykę, choć główne działania wojenne toczyły się na terenie Europy. 5 W 1914 r. skończył się wiek XIX wiek, który dla Europy był wielki i dobry. Kończyła się La Belle Epoque i zaczynał długi okres, w którym jak określił poeta na całym świecie, jak nie wojna, to stan wojenny. Podsumowanie: Podsumowując przyczyny wojny wynikały bezpośrednio z konfliktów między mocarstwami z przełomu XIX i XX w.: 1. Potęga zjednoczonych Niemiec, która niepokoiła Anglię, Francję i Rosję. 2. Dążenie Niemiec do zdobycia nowych kolonii (np. spory o Monako). 3. Budowa przez Niemcy wielkiej floty wojennej; Anglicy byli zainteresowani tym, by sprowokować wojnę, póki Niemcy jeszcze nie osiągnęły przewagi na morzu. 4. Penetracja popieranych przez Niemcy Austro Węgier na Bałkanach, co krzyżowało się z ekspansją Rosji (Niemcy popierały Bułgarię, a Rosja Serbię). 5. Zamiar Niemiec rozciągnięcia swych wpływów na całą środkową Europę. 6. Wpływy Niemiec w Turcji; plan budowy kolei bagdadzkiej, co groziło lądową ekspansją Niemiec na Bliski Wschód. 7. Dążenie Francuzów do odzyskania Lotaryngii i Alzacji. 8. Gorączka nacjonalistyczna, która ogarnęła narody: wszyscy czuli się zagrożeni i okrążeni przez przeciwników; przewrażliwienie na punkcie narodowego honoru uniemożliwiało łagodzenie konfliktów drogą wzajemnych ustępstw. Z analizy przyczyn wynika, że odpowiedzialność za doprowadzenie do wojny ponosiły wszystkie konkurujące ze sobą mocarstwa europejskie, szczególnie jednak państwa centralne. 6 5 Radziwiłł A., Roszkowski W., Historia 1871 1945, s.95 6 Czubiński A,. Europa XX wieku, s.36 7

Jednak Ferdinand Otto Miksche dokonuje w swojej książce "Das Ende der Gegenwart" następującej oceny: "Okoliczności, które doprowadzimy do wojny w roku 1914 były wielowarstwowe i nie można po prostu temu lub innemu mocarstwu przypisać winę za wybuch wojny. Wszystkie mocarstwa europejskie były w podobnym, trudnym do rozwikłania stopniu odpowiedzialne za jej wybuch, a wina niemiecka nie była większa aniżeli wina innych. Winę za dojście do wojny ponoszą wszyscy: rządy i ich politycy, sztaby generalne i w końcu również wszystkie pobudzone psychozą wojenną narody. W celu zapewnienia pokoju, tzn. w celu zapewnienia interesów własnego narodu, rozciągnięty został nad Europą system sojuszów, który upodobnił się do pola minowego. Eksplozja jednej miny musiała doprowadzić do eksplozji pozostałych min. Do dziś jeszcze ogólnie rozpowszechniane twierdzenie, że winę za wybuch pierwszej wojny światowej ponoszą mocarstwa Europy Środkowej, (tzn Niemcy i Austro- Węgry) jest historycznym kłamstwem. To przecież alianci, a przede wszystkim pochopna mobilizacja Rosji i zazdrość Anglii w stosunku do pozytywnego rozwoju państwa niemieckiego, doprowadziła do rozszerzenia się z początku tylko lokalnego konfliktu austriacko-serbskiego do ogólnoświatowego pożaru. Francja, która w ostatnich latach zapominała o sprawie Alzacji i Lotaryngii, i która angażowała się raczej w Afryce, właściwie została do tej wojny wciągnięta." 7 Istnieje bardzo dużo aspektów związanych z wybuchem wojny w roku 1914. Spójne i jednoznaczne określanie winy jest chyba niemożliwe. Pierwsza wojna światowa była całkowicie odmiennym konfliktem zbrojnym od wcześniej spotykanych w historii świata. Różniła się na przykład pod względem rozmiarów pola walki, gdyż walki toczyły się praktycznie w całej Europie oraz w Azji i Afryce. Była o wiele okropniejsza niż wcześniejsze konflikty, gdyż udział w niej brało wiele narodów, zastosowano podczas niej nowe rodzaje broni i to wpłynęło na tak ogromną ilość ofiar. Było też parę pozytywnych aspektów tej wojny. Bardzo dużo w tym konflikcie zyskali Polacy, gdyż dzięki wojnie odrodziła się Polska, która przez tyle lat była podzielona przez zaborców. I wojna światowa była także konfliktem zbrojnym, który różnił się od swoich poprzedników także tym, że w niej po raz pierwszy działania wojenne rozgrywały się równocześnie w powietrzu, na wodzie i pod jej powierzchnią oraz na lądzie. 7 Nieszporek B. Przyczyny wybuchu pierwszej wojny światowej 8

Bibliografia: 1. Czubiński Antoni, Europa XX wieku,poznań 2003; 2. Pajewski Janusz, Historia powszechna 1871 1918, Warszawa 2002; 3. Radziwiłł Anna, Roszkowski Wojciech, Historia 1871 1945, Warszawa 1995; 4. Pilikowski Jerzy, Historia, Kraków 2007; 5. http://www.slonsk.de/slonsk/abni/gsos/przyczyny1wojny.htm 6. Nieszporek Bruno Przyczyny wybuchu pierwszej wojny światowej ; 9