BIAŁORUŚ. Przewodnik dla przedsiębiorców. Wydanie trzecie rozszerzone

BIAŁORUŚ Przewodnik dla przedsiębiorców Wydanie trzecie rozszerzone Przewodnik wydany pod patronatem Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej przez Biuro Promocji Inwestycji i Technologii Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego Warszawa, listopad 2003

Wszelkie przedstawione w niniejszej publikacji określenia i sądy w żaden sposób nie odzwierciedlają opinii Sekretariatu UNIDO na temat statusu prawnego jakiegoś kraju, terytorium, miasta, obszaru, rządu lub granic danego kraju. Wymienianie nazw firm i produktów nie oznacza, że są one popierane przez UNIDO. Copyrights by: UNIDO ITPO Warszawa 2003 Wydawca: UNIDO ITPO Warszawa Al. Niepodległości 186; 00-608 Warszawa tel.: (+48-22) 8259186, 8259467; fax: 8258970 e-mail: ips-waw@unido.pl http://www.unido.pl Opracowanie i redakcja: Julita Urbanowska Współpraca: Henryk Borko Zdjęcia na okładce: FORUM - Polska Agencja Fotografów, Warszawa Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady RP w Mińsku Druk: PRIMOOFFSET Lublin ISBN 83-918291-7-0

PRZEDMOWA BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców zajmuje ważne miejsce wśród publikacji warszawskiego Biura UNIDO wydawanych z myślą o polskich przedsiębiorcach zainteresowanych rozwijaniem handlu i współpracy przemysłowej z wybranymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej i Wspólnoty Niepodległych Państw. Obecne, trzecie wydanie przewodnika, zaktualizowane i wzbogacone o nowe informacje, przedstawia zagadnienia związane z praktycznym funkcjonowaniem przedsiębiorstw na Białorusi na szerszym tle makroekonomicznym, co pozwala na lepsze zrozumienie zasad funkcjonowania administracji i gospodarki tego kraju. Jako źródło wiedzy o poszczególnych sektorach białoruskiej gospodarki, systemu finansowego i podatkowego, przekształceń strukturalnych, warunków inwestowania i prowadzenia działalności gospodarczej - może zainteresować także pracowników naukowych, studentów, polityków, działaczy samorządowych i inne osoby, pragnące poznać ten sąsiadujący z Polską kraj. Przewodnik w szerokim zakresie wykorzystuje materiały Wydziału Ekonomiczno- Handlowego (WEH) Ambasady RP w Mińsku, publikowane na stronie internetowej www.embassypoland.nsys.by, na bieżąco aktualizowanej i zawierającej informacje niezbędne z punktu widzenia polskiego przedsiębiorcy. Opracowania WEH stanowią podstawę niektórych rozdziałów, szczególnie tych poświęconych praktycznym aspektom prowadzenia działalności gospodarczej na Białorusi oraz warunkom współpracy bilateralnej. Biuro UNIDO składa podziękowanie Wydziałowi Ekonomiczno-Handlowemu Ambasady RP w Mińsku za współpracę w przygotowaniu książki i za osobisty wkład Kierownika WEH - I Radcy, pana Andrzeja Szota oraz panów Witolda Niczypora i Marka Sochy, I Sekretarzy WEH. Ich pomoc i zaangażowanie umożliwiły opracowanie przewodnika odpowiadającego oczekiwaniom i potrzebom polskich przedsiębiorców, zwłaszcza małych i średnich. Serdecznie dziękujemy także pracownikom Departamentu Międzynarodowej Współpracy Dwustronnej oraz Departamentu Inwestycji Zagranicznych i Promocji Gospodarczej MGPiPS, pracownikom KUKE S.A., MSWiA, Centrum Informacji Rynkowej HZ oraz Polsko- Białoruskiej Izby Handlowo-Przemysłowej za przychylność, życzliwą pomoc i współpracę. Szereg cennych informacji, danych liczbowych, źródeł i komentarzy odnoszących się do zjawisk gospodarczych występujących na Białorusi zawdzięczamy specjalistom z Zakładu Międzynarodowej Współpracy Produkcyjnej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, kierowanego przez prof. dr hab. Kazimierza Starzyka. Podobnie jak wszystkie publikacje Biura UNIDO - również i ta została zamieszczona w witrynie warszawskiego Biura UNIDO (www.unido.pl) która zawiera m.in. informacje o organizowanych przez Biuro przedsięwzięciach promocyjnych i szkoleniach oraz ofertach współpracy na rynkach wschodnich. Biuro UNIDO w Warszawie

W latach 2001-2002 w serii przewodników o rynkach wschodnich ukazały się: Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców dwa wydania (2001, 2002) Białoruś przewodnik dla przedsiębiorców dwa wydania (2001, 2002) Kazachstan przewodnik dla przedsiębiorców dwa wydania (2001, 2002) Bułgaria przewodnik dla przedsiębiorców I wydanie (2002) Uzbekistan przewodnik dla przedsiębiorców I wydanie (2002) Azerbejdżan przewodnik dla przedsiębiorców I wydanie (2002) Mołdowa przewodnik dla przedsiębiorców I wydanie (2002) w 2003 roku ukazały się: Litwa przewodnik dla przedsiębiorców I wydanie Federacja Rosyjska przewodnik dla przedsiębiorców I wydanie Białoruś przewodnik dla przedsiębiorców III wydanie Bułgaria przewodnik dla przedsiębiorców II wydanie Uzbekistan przewodnik dla przedsiębiorców II wydanie Azerbejdżan przewodnik dla przedsiębiorców II wydanie do końca 2003 roku ukażą się: Ukraina przewodnik dla przedsiębiorców III wydanie Łotwa przewodnik dla przedsiębiorców I wydanie Kazachstan przewodnik dla przedsiębiorców III wydanie Mołdowa przewodnik dla przedsiębiorców II wydanie Wszystkie pozycje są dostępne w wersji elektronicznej na stronie internetowej Biura UNIDO w Warszawie: www.unido.pl

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 5 SPIS TREŚCI I. INFORMACJE OGÓLNE...9 Położenie i klimat... 9 Ludność i język... 10 Zasoby naturalne i surowce energetyczne...12 Ustrój polityczny... 14 Podział administracyjny... 16 II. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE... 19 Kraje WNP...19 Związkowe Państwo Białorusi i Rosji... 20 Organizacje międzynarodowe...22 III. GOSPODARKA... 23 Informacje ogólne... 23 Przemysł...31 Rolnictwo...34 Leśnictwo...37 Handel i usługi... 37 Rynek pracy... 38 Potencjał badawczo-naukowy...40 Transport i komunikacja... 41 Poczta i telekomunikacja... 43 Ochrona środowiska...44 Turystyka...44 IV. PRZEKSZTAŁCENIA STRUKTURALNE... 47 Informacje ogólne... 47 Prywatyzacja przedsiębiorstw...48 Prywatyzacja gruntów... 49 Małe i średnie przedsiębiorstwa...50 V. FINANSE... 51 Budżet...51 Bilans handlu zagranicznego...53 Wymienialność waluty... 54 Polityka kursowa...55 Polityka pieniężno-kredytowa...56 Sektor bankowy...57 Ocena stabilności sektora bankowego... 59 Rynek kapitałowy...61 Ubezpieczenia... 62 System ochrony socjalnej... 64 Międzynarodowa pomoc finansowa... 66 VI. SYSTEM PODATKOWY... 69 Podatki powszechne...70

6 Spis treści Podatki lokalne... 77 Rozliczenia z urzędem skarbowym... 77 Opodatkowanie nierezydentów sprzedających eksponaty targowe... 78 VII. PROWADZENIE DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ...79 Podstawy prawne działalności gospodarczej...79 Koncesje na prowadzenie działalności gospodarczej...79 Licencje na prowadzenie działalności gospodarczej...82 Zakładanie spółek z kapitałem zagranicznym... 82 Rejestracja spółek z kapitałem zagranicznym... 85 Przedstawicielstwa spółek zagranicznych...88 Rachunki bankowe...91 Bankructwo i rozwiązanie spółki...96 Warunki prowadzenia działalności gospodarczej... 96 Wspieranie rozwoju przedsiębiorczości... 98 VIII. INWESTYCJE ZAGRANICZNE... 99 Podstawy prawne inwestycji zagranicznych... 99 Formy inwestowania...99 Ułatwienia i przeszkody dla inwestorów zagranicznych... 100 Działalność gospodarcza w wolnych strefach ekonomicznych... 101 Gwarancje dla inwestorów w wolnych strefach ekonomicznych... 104 Zakończenie działalności w wolnych strefach ekonomicznych... 105 WSE Brześć... 106 WSE Mińsk... 107 WSE Homel - Raton... 109 WSE Witebsk... 109 WSE Mohylew... 110 WSE Grodnoinwest... 111 Wyniki działalności gospodarczej WSE w 2002 roku... 111 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne... 113 Klimat inwestycyjny... 116 IX. HANDEL ZAGRANICZNY...117 Ramy prawne... 117 Ograniczenia w imporcie i eksporcie... 118 Certyfikacja... 119 Licencje w eksporcie i imporcie... 120 Transakcje barterowe... 121 Polityka celna... 121 Taryfa celna... 122 Zwolnienia celne w obrocie towarowym...124 Zwolnienia celne aportów rzeczowych do spółek...124 Ulgi podatkowe i celne przy wwozie niektórych towarów... 126 Rozkładanie płatności celnych na raty... 126 Kontyngenty importowe... 128

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 7 Kontrola towarów w obrocie zagranicznym... 129 Odprawy celne... 131 Handel i dystrybucja... 135 Zasady rozliczeń w handlu zagranicznym... 135 Reklama... 136 X. REGIONALNA WSPÓŁPRACA GOSPODARCZA... 137 Współpraca z krajami WNP... 137 Współpraca gospodarcza z Rosją... 137 Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza...138 Białoruś a Unia Europejska... 139 XI. WSPÓŁPRACA GOSPODARCZA Z POLSKĄ... 141 Handel... 141 Współpraca przemysłowo-inwestycyjna...146 Przeszkody i perspektywy rozwoju współpracy... 148 Współpraca w dziedzinie certyfikacji wyrobów... 151 Ryzyko handlowe... 152 Oferta KUKE SA... 153 Formy wspierania polskiego eksportu... 158 Współpraca transgraniczna... 170 Pierwsze kroki w biznesie na Białorusi...176 Instytucje i organizacje zaangażowane w rozwój współpracy...185 XII. MIESZKAĆ NA BIAŁORUSI... 189 Przekraczanie granicy... 189 Wwóz i wywóz towarów przez osoby fizyczne... 190 Rekreacja i turystyka... 194 XIII. ZAŁĄCZNIKI... 197 XIV. BIBLIOGRAFIA...255

8 Spis treści SPIS TABEL: Tab. 1. Przyrost naturalny ludności w latach 1990-2002...11 Tab. 2. PKB Białorusi, Litwy i Ukrainy w latach 1995-2002... 24 Tab. 3. Obroty handlu zagranicznego Białorusi w latach 2000-2002... 28 Tab. 4. Struktura geograficzna eksportu Bialorusi w latach 2000-2002... 28 Tab. 5. Struktura geograficzna importu w latach 2000-2002... 29 Tab. 6. Struktura towarowa eksportu Białorusi w latach 2000-2002... 30 Tab. 7. Struktura towarowa importu Białorusi w latach 2000-2002... 30 Tab. 8. Branżowy przekrój zmian wielkości produkcji przemysłowej w latach 2001/2002... 32 Tab. 9. Zbiory podstawowych kultur rolniczych w 2002 roku... 35 Tab. 10. Poziom płac w 2002 roku...40 Tab. 11. Liczba turystów zagranicznych przybyłych na Białoruś w latach 1992-2002...46 Tab. 12. Liczba turystów białoruskich wyjeżdżających za granicę w latach 1992-2002...46 Tab. 13. Wskaźniki gospodarki białoruskiej w 2002 roku... 51 Tab. 14. Prognoza społeczno-gospodarczego rozwoju Białorusi na lata 2003-2004... 52 Tab. 15. Kontrakty na sprzedaż walut na Białoruskiej Giełdzie Walutowo-Finansowej...55 Tab. 16. Stawki podatku dochodowego od osób fizycznych w 2003 roku... 70 Tab. 17. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych 1991-2002... 113 Tab.18. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne wartości skumulowane... 113 Tab. 19. Liczba zarejestrowanych spółek z udziałem kapitału zagranicznego... 115 Tab. 20. Faktyczne wpłaty inwestorów zagranicznych do kapitału zakładowego... 115 Tab. 21. Wielkość kwot na wyroby tytoniowe importowane w 2003 roku... 128 Tab. 22. Obroty handlowe między Polską a Białorusią - 1994-2002... 142 Tab. 23. Struktura towarowa białoruskiego eksportu do Polski w latach 2001-2002... 144 Tab. 24. Struktura towarowa białoruskiego importu z Polski w latach 2001-2002... 145 Tab. 25. Białoruski import polskich produktów rolno-spożywczych w latach 2001-2002... 145 WYKRESY I MAPY: Poglądowa mapa Białorusi...9 Rys. 1. Podział miejsc w Izbie Przedstawicieli Republiki Białorusi...15 Rys. 2. Dynamika wzrostu gospodarczego w latach 1995-2003... 23 Rys. 3. Dynamika PKB Białorusi na tle innych krajów w latach 1993-2002...24 Rys. 4. Struktura PKB Bialorusi w 2002 roku...27 Rys. 5. Branżowa struktura produkcji przemysłowej Białorusi w 2002 roku...31 Rys. 6. Struktura produkcji rolnej w 2002 roku... 35 Rys. 7. Struktura branżowa zatrudnienia w 2002 roku...38 Rys. 8. Struktura pieniężnych dochodów ludności w latach 1990-2002... 39 Rys. 9. Obroty handlu zagranicznego Białorusi w latach 1998-2003... 53 Rys. 10. Obligacje Narodowego Banku Republiki Białoruś wyemitowane w 2002 roku...61 Rys. 11. Struktura geograficzna inwestycji zagranicznych w lipcu 2003 roku... 114

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 9 I. INFORMACJE OGÓLNE Położenie i klimat Białoruś leży w zachodniej części Niziny Wschodnioeuropejskiej, za wschodnią granicą Polski. Powierzchnia jej wynosi 207,6 tys. km². Ziemie uprawne stanowią 44 % powierzchni kraju, lasy 38 %, wody 2 %, a bagna i nieużytki rolne 16 %. Łączna długość granic Białorusi wynosi 2969 km. Białoruś sąsiaduje z Łotwą, Litwą, Rosją, Ukrainą i z Polską, z którą graniczy na odcinku 418 km 1. Poglądowa mapa Białorusi Źródło: Instytut Geodezji i Kartografii, Warszawa 1 W wyniku zastosowania dokładniejszych metod pomiaru granicy państwowej Polski z Ukrainą i Białorusią dane uległy zmianie w stosunku do opublikowanych w poprzedniej edycji przewodnika (patrz Mały Rocznik Statystyczny Polski 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 26)

10 Informacje ogólne Białoruś nie posiada terenów górzystych. Przeważającą część kraju (70 %) stanowią niziny o średniej wysokości 160 m nad poziomem morza, a najwyższym wzniesieniem jest Góra Dzierżyńskiego o wysokości 345 m. Najniżej położonym terenem jest dolina Niemna w okolicach Grodna (80-90 m n.p.m.). Nieodłączną częścią krajobrazu są obszary podmokłe. Kraj obfituje w rzeki i jeziora. Rzeki należą do dwóch zlewisk: Morza Czarnego i Morza Bałtyckiego. Najdłuższymi rzekami są: Dniepr (700 km na terenie Białorusi), Berezyna (613 km), Prypeć (495 km), Soż (493 km), Niemen (459 km), Pticz (421 km), Dźwina (380 km). Z 11 tysięcy jezior znajdujących się na terenie Białorusi największe jest jezioro Narocz o powierzchni 79,6 km², a następnie Oswejskoje (52,8 km²) i Czerwone (52,8 km²). Najgłębsze jest jezioro Długie (53,7 m). Największe skupisko jezior występuje na Pojezierzu Brasławskim. Klimat jest umiarkowanie kontynentalny. Średnia temperatura w styczniu waha się od - 4 C na północnym zachodzie do -8 C na północnym wschodzie, a w lipcu od 17 C na północy do 19 C na południu. Roczne opady wahają się w granicach od 550 do 700 mm, przy czym maksimum przypada na okres letni. Ludność i język Według stanu na dzień 1 stycznia 2003 roku liczba ludności Białorusi wynosiła 9,898 mln (9,99 mln w 2000 roku). Zwiększyła się liczba mieszkańców miast (z 6,93 mln w 1996 do 7,04 mln na koniec 2002 roku), a spadła ludności wiejskiej (z 3,24 do 2,86 mln). Roczna stopa przyrostu ludności od wielu lat jest ujemna ( 0,5 % w 1997 roku, 0,4 % w 1998 roku, 0,3 % w 1999 roku, 0,3 % w 2000 roku, 0,4 % w 2001 roku, 0,5 % w 2002 roku). Liczba zgonów wciąż rośnie, a liczba urodzeń spada. Spada też liczba zawieranych małżeństw (z 92 tys. w 1991 roku do 69 tys. w 2001 roku i 67 tys. w 2002 roku) przy niezmienionym poziomie rozwodów (ok. 42 tys.) 2. Ludność w wieku do 14 lat stanowi 19 %, od 15 do 64 lat - 68 %, a w wieku powyżej 65 lat - 13 %. Średnia długość życia dla kobiet wynosi 71,4 a dla mężczyzn 61,8 lat. Około 70 % populacji Białorusi mieszka w miastach. Stolicą kraju jest Mińsk liczący 1726 tys. mieszkańców (w 2002 roku). Miasta liczące powyżej 100 tys. mieszkańców to: Homel (492 tys.), Mohylew (364 tys.), Witebsk (351 tys.), Grodno (312 tys.), Brześć (296 tys.), Bobrujsk (221 tys.), Baranowicze (169 tys.), Borysów (151 tys.), Orsza (139 tys.), Pińsk (131 tys.), Mozyrz (111 tys.), Soligorsk (102 tys.), Nowopołock (107 tys.) i Lida (100 tys.). 2 Według oficjalnych danych w ciągu roku na siedem zawartych małżeństw przypada cztery rozwody.

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 11 Tab. 1. Przyrost naturalny ludności w latach 1990-2002 1995 1999 2000 2001 2002 Liczba urodzeń (tys.) 101,1 93,0 93,7 91,7 88,7 Liczba zgonów (tys.) 133,7 142,0 134,9 140,3 146,7 Naturalny przyrost (ubytek) ludności (tys.) -32,6-49,0-41,2-48,6-58,0 Źródło: Białoruś w liczbach 2003, Ministerstwo Statystyki i Analiz Republiki Białorusi, Mińsk 2003, s. 17 Skład etniczny - Polacy na Białorusi Pod względem etnicznym ludność składa się z Białorusinów, stanowiących 81,2 % populacji, Rosjan (11,4 %), Polaków (3,9 %), Ukraińców (2,4 %), Żydów (0,3 %) oraz innych narodowości (0,8 %). Liczba Polaków mieszkających na Białorusi szacowana jest na 396 tys., z największymi skupiskami na Grodzieńszczyźnie (70 %) i w samym Grodnie, gdzie 30 % ludności stanowią Polacy. W roku 1989 powstał Związek Polaków na Białorusi zrzeszający w ponad 100 oddziałach około 30 tysięcy członków. Przy ZPB afiliowane są inne organizacje: Polskie Towarzystwo Naukowe, Polskie Towarzystwo Lekarskie, Towarzystwo Polskich Plastyków, Klub Młodzieży Katolickiej, Stowarzyszenie Kombatantów Polskich, Komitet Obrony Praw Polaków na Białorusi, Stowarzyszenie Żołnierzy AK i inne. Najliczniejsze i najbardziej aktywne oddziały ZPB znajdują się m.in. w Grodnie, Brasławiu, Witebsku, Mohylewie, Lidzie, Baranowiczach i w Mińsku. Organem związku ZPB jest tygodnik Głos znad Niemna. Około 15 tys. dzieci i młodzieży uczy się polskiego języka w 300 szkołach. W Grodnie istnieje polska szkoła. Język Od 1840 roku do grudnia 1991 roku językiem urzędowym na terenie Białorusi był język rosyjski. Od 1991 roku, oprócz rosyjskiego, oficjalnym językiem urzędowym jest białoruski, uważany za język ojczysty przez 66 % mieszkańców. W handlu zagranicznym używany jest przede wszystkim język rosyjski i angielski, w nieco mniejszym zakresie język niemiecki. System szkolnictwa Obowiązkowe nauczanie rozpoczyna się w szóstym roku życia i trwa 11 lat. System jest dwustopniowy: pierwszy stopień obejmuje 4 lata, a drugi 7 lat. Istnieją trzy uniwersytety: w Mińsku, Grodnie i Homlu oraz 27 specjalistycznych uczelni wyższych.

12 Informacje ogólne Zasoby naturalne i surowce energetyczne Białoruś nie posiada znaczących bogactw naturalnych, z wyjątkiem niektórych surowców mineralnych, takich np. jak sole potasowe. Skromne są również zasoby surowców paliwowo-energetycznych, rud żelaza i innych metali. Wielkim bogactwem Białorusi są liczne źródła wód leczniczych i balneologicznych oraz gęsta sieć rzek, należących do zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Sześć rzek: Berezyna, Niemen, Prypeć, Soż, Zachodnia Dźwina i Dniepr ma długość ponad 500 kilometrów. Liczba jezior przekracza 11 tysięcy, a ich łączna powierzchnia wynosi około 2 tysiące km 2. Oprócz naturalnych zbiorników wodnych wybudowano 130 zbiorników sztucznych, które regulują poziom wód gruntowych i redukują nadmiar wilgoci. Na Białorusi występują również takie surowce, jak: bursztyn (głównie techniczny, do produkcji lakierów i oleju bursztynowego), którego złoża w Gatcza-Osowo oceniane są na około 340 ton, krzemień (od ciemnożółtego do ciemnobrunatnego i czarnego), którego zasoby są praktycznie nieograniczone, złoto oraz znaczne zasoby tzw. czarnego dębu, stosowanego do fornirowania mebli. Surowce paliwowo-energetyczne Zasoby ropy naftowej na Białorusi szacowane są na 170 mln ton (według danych geologicznych z lipca 2003 roku). Roczne jej wydobycie wynosi około 2 mln ton, co przy zapotrzebowaniu 16-17 mln ton powoduje konieczność jej importu. Złoża węgla kamiennego, leżące na głębokości od 170 do 1000 m, oceniane są na 500-600 mln ton. Jest to niewiele w porównaniu z ukraińskim Zagłębiem Donieckim, gdzie wynoszą one 76 mld ton, lub polskim Zagłębiem Śląskim, gdzie sięgają 86 mld ton. Na południu kraju odkryto złoża węgla brunatnego (Żytkowickie, Briniewskie, Toniepaskie, Krasnosłobodzkie). Pokłady leżą na głębokości 15-85 m, a zasoby tego surowca oceniane są na 750-800 mln ton. Dla porównania: polskie zasoby szacowane są na 40 mld, a niemieckie (na terenach byłej NRD) na 50 mld ton. Na południu znajdują się również pokłady łupków palnych, których zasoby szacowane są na 10 mld ton. Pod względem wielkości zasobów torfu (5 mld ton) Białoruś zajmuje drugie po Rosji miejsce wśród byłych republik radzieckich. Przy rocznym wydobyciu rzędu 25 mln ton zasobów torfu wystarczy na kilkadziesiąt lat eksploatacji. Łącznie istnieje 6500 miejsc eksploatacji torfu (w tym 1600 przemysłowych), z których eksploatowana jest tylko połowa. Pokłady torfu zajmują około 12,5 % powierzchni kraju i są rozłożone

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 13 równomiernie na całej jego powierzchni; niektóre rozciągają się na powierzchni kilku tysięcy hektarów. Surowce mineralne Wśród 20 rodzajów odkrytych i eksploatowanych złóż kopalin, największe są zasoby soli potasowych, oceniane na 40-45 mld ton, co plasuje Białoruś na trzecim miejscu w świecie po Kanadzie (100 mld ton) i Rosji (62 mld ton), a na pierwszym w Europie (przed Niemcami, których zasoby oceniane są na 30,5 mld ton). Same tylko złoża w Starobinie zawierają prawie 7 milionów ton soli potasowych. Jednym z ważniejszych surowców są, leżące na niewielkich głębokościach lub na powierzchni ziemi, fosforyty (500 mln ton) i wiwianity (0,5 mln ton). Znaczne są również zasoby soli kamiennej (ponad 20 mld ton), marglu i kredy (3,5 mld ton), gliny budowlanej (200 mln ton), piasku do produkcji szkła (0,6 mln ton), surowców formierskich (22 mln ton), kaolinu (25 mln ton), glinek ogniotrwałych, granitów, gnejsów, dolomitów, kamienia wapiennego, itp. Rudy żelaza Największe złoża Okołowskie (550 mln ton) i Nowosiełkowskie (134 mln ton) nie mogą się nawet równać ze złożami ukraińskimi (18 mld ton), nie mówiąc już o uralskich, czy kurskich (Kurska Anomalia Magnetyczna: 850 mld ton). Rudy białoruskie występujące w okolicach Nowosiełkowskiego, oprócz żelaza zawierają też tytan (4,25 %). Rudy ilmenitowo-magnetytowe zalegają na głębokości 150-200 m, a kwarcyty żelaziste w okolicach Okołowa (ponad 1 mld ton) na głębokości 220-370 m. W 250 miejscach występują bagienne rudy żelaza, używane do produkcji farb mineralnych. Zasoby nie są zbyt wielkie (0,2 mln ton), ale ich usytuowanie 0,5 m pod powierzchnią ziemi umożliwia łatwe i tanie wydobycie. Metale i kamienie szlachetne Zasoby złota oceniane są na około 700 ton, srebra na 690 ton, palladu na 950 ton, a platyny na 50 ton. Zasoby złota, platyny i palladu skoncentrowane w materiale piaskowo-żwirowym wynoszą odpowiednio: 285 ton, 27 ton i 92 tony, a produkcja złota z tego materiału wynosi około 300 kg rocznie.

14 Informacje ogólne Ustrój polityczny Deklaracja O państwowej niezawisłości Republiki Białoruś, przyjęta przez Radę Najwyższą w dniu 12 lipca 1990 roku, proklamowała - po raz pierwszy w historii - pełną suwerenność Republiki Białoruś, która po 70 latach istnienia jako republika radziecka, stała się wolnym państwem. Nie ten dzień jednak jest dniem święta narodowego, ale dzień 3 lipca, w którym nastąpiło wyzwolenie Mińska od okupacji niemieckiej przez wojska radzieckie w 1944 roku. Konstytucja została uchwalona 30 marca 1994 roku, a w wyniku referendum z 24 listopada 1996 roku wprowadzono do niej poprawki dające większą władzę prezydentowi. Prezydent, będący głową państwa, wybierany jest w powszechnym głosowaniu na pięcioletnią kadencję. Od lipca 1994 roku stanowisko to piastuje Aleksander Łukaszenka, który w wyniku referendum pozostał u władzy do 2001 roku, a następnie, został wybrany w tym samym roku na następną kadencję. Władzą ustawodawczą jest dwuizbowy parlament Zgromadzenie Narodowe (Nacjonalnoje Sobranie) składające się z Rady Republiki (Sowiet Respubliki) i Izby Reprezentantów (Pałata Pretsawitelej). Rada Republiki liczy 64 członków, z których 8 jest mianowanych przez prezydenta a 56 wybieranych pośrednio przez deputowanych lokalnych rad na 4-letnią kadencję. Izba Przedstawicieli liczy 110 członków. Obecni członkowie Izby pochodzą z poprzedniej Rady Najwyższej, którą prezydent Łukaszenka rozwiązał po referendum w listopadzie 1996 roku. Sąd Konstytucyjny kontroluje zgodność aktów normatywnych z Konstytucją, a Prokuratura Generalna czuwa nad właściwym trybem wykonania aktów normatywnych. Komitet Kontroli nadzoruje realizację budżetu państwa, zarządzanie własnością państwową i politykę finansowo-podatkową. Sędziowie Sądu Najwyższego są mianowani przez prezydenta, a skład Sądu Konstytucyjnego jest mianowany przez prezydenta i Izbę Przedstawicieli (po połowie) Władzę wykonawczą sprawuje Rada Ministrów pod przewodnictwem premiera, mianowanego przez prezydenta. Rząd podlega nadzorowi ze strony prezydenta i parlamentu. Władzę w terenie sprawują lokalne komitety wykonawcze. Wybory do rad lokalnych odbyły się 2 marca 2003 roku. Wybrano deputowanych do 1664 z 1672 lokalnych rad różnego szczebla. Frekwencja wyniosła 73,3 % (w Mińsku 61 %). W ośmiu okręgach wyborczych przeprowadzono drugą turę wyborów. W większości okręgów wybory były bezalternatywne, tzn. o mandat deputowanego starał się jeden kandydat. Do podziału było nieco ponad 24 tysiące mandatów w radach obwodowych (wojewódzkich), powiatowych, miejskich i wiejskich.

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 15 Partie polityczne Charakterystyczny dla władzy radzieckiej system monopartyjny należy do przeszłości. Nad Białorusi działa obecnie szereg partii politycznych, takich jak: Partia Agrarna, Komunistyczna Partia Białorusi (KPB), Białoruska Partia Zielonych (BPZ), Białoruska Partia Pracy (BPP), Białoruski Ruch Patriotyczny (BPR), Białoruski Front Ludowy (BNF), Białoruska Partia Socjaldemokratyczna (SDBP), Białoruska Socjaldemokratyczna Partia Hramada, Białoruska Partia Sportów Społecznych (BSSP), Białoruska Partia Socjalistyczna, Blok Porozumienia Obywatelskiego (CAB), Partia Ekologiczna (BEP), Partia Liberalno-Demokratyczna LDPB), Partia Białoruskiej Jedności i Zgody (UPNAZ), Partia Białoruskich Komunistów (PKB), Partia Zgody Powszechnej (PPA), Republikańska Partia Pracy i Sprawiedliwości RPPS), Partia Kobiet Nadzieja. Skład parlamentu W parlamencie są reprezentowane następujące partie: Komunistyczna Partia Białorusi (KPB) posiadająca 24 deputowanych, Partia Agrarna (14 deputowanych) i Partia Zgody Powszechnej (5 deputowanych). Po jednym deputowanym mają partie: Partia Liberalno- Demokratyczna Białorusi (LDPB) i Partia Białoruskiej Jedności i Zgody (UPNAZ), Partia Zielonych, Białoruska Partia Sportów Społecznych, Partia Ekologiczna, Partia Republikańska Pracy i Sprawiedliwości. Stosunkowo znaczna liczba deputowanych, bo aż 61 osób, nie reprezentuje formalnie żadnej partii. Rys. 1. Podział miejsc w Izbie Przedstawicieli Republiki Białorusi Bezpartyjni Partia Pracy i Sprawiedliwości Partia Ekologiczna Partia Sportów Społecznych Partia Zielonych UPNAZ LDPB Partia Zgody Powszechnej Partia Agrarna KPB 1 1 1 1 1 1 5 14 24 61 0 10 20 30 40 50 60

16 Informacje ogólne Podział administracyjny Białoruś podzielona jest na 6 obwodów, które odpowiadają polskim województwom (brzeski, homelski, grodzieński, mohylewski, miński, witebski) i wydzielone miasto Mińsk, na prawach obwodu. Poszczególne obwody dzielą się na rejony (25 rejonówdzielnic miejskich i 118 rejonów wiejskich). Miast jest 110, a osiedli typu miejskiego 101. Liczba wsi wynosi 24 049 3. Obwód brzeski Położony przy granicy z Polską, od południa graniczy z Ukrainą. Przechodzą przezeń szlaki komunikacyjne: korytarz tranzytowy Berlin-Warszawa-Brześć-Mińsk-Moskwa i drogi łączące Mińsk z Wilnem i Kijowem, a także gazociąg i ropociąg. W Brześciu znajduje się port lotniczy z pasami startowymi o długości 2600 m, pozwalającymi na obsługę międzynarodowego transportu pasażerskiego i towarowego. W tym obwodzie dominuje przemysł spożywczy, maszynowy i lekki. Obwód witebski Położony w północno-wschodniej Białorusi graniczy z Litwą, Łotwą i Rosją. Tamtędy biegną dwa międzynarodowe szlaki komunikacyjne Paryż-Moskwa i Helsinki-Witebsk- Homel-Kijów-Płowdiw, a także rurociąg jamalski. W obwodzie tym przeważają zakłady energetyczne, przemysłu spożywczego, lekkiego i paliwowego. Obwód homelski Położony na południowym wschodzie, graniczy z Rosją od wschodu, a z Ukrainą od południa. Stolica tego obwodu - Homel - leży na skrzyżowaniu dróg kolejowych Bachmacz - Wilno i Briańsk - Brześć. Przebiega tamtędy korytarz transportowy Homel - Mińsk - Kłajpeda, a lotnisko w Homlu ma połączenia z wieloma miastami Rosji i Ukrainy. Przepływające przez ten obwód rzeki: Prypeć, Dniepr i Berezyna są żeglowne. Najwięcej zakładów przemysłowych działa w branży spożywczej, przemyśle metalowym i maszynowym, drzewnym i celulozowo-papierniczym. Obwód grodzieński Położony na północnym zachodzie kraju przy granicy z Polską, od północy graniczy z Litwą. Tędy biegnie jeden z głównych szlaków komunikacyjnych łączących Europę z Azją. Przeważa tu przemysł chemiczny i petrochemiczny, spożywczy oraz maszynowy i metalowy. 3 Według danych Ministerstwa Statystyki i Analizy Republiki Białoruś, stan na 1 stycznia 2003 roku.

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 17 Obwód mohylewski Znajduje się w środkowej części wschodniej Białorusi, od wschodu graniczy z Rosją. Tędy biegną szlaki kolejowe i drogowe do ośrodków przemysłowych Rosji, Ukrainy i państw bałtyckich. Rzeki Dniepr, Berezyna i Soż są wykorzystywane do żeglugi. Rozwinięty jest przemysł chemiczny, petrochemiczny, maszynowy i spożywczy. Obwód miński Położony w środkowej Białorusi, posiada dobre połączenia komunikacyjne zarówno z miastami Białorusi, jak i z sąsiadującymi krajami. Najbardziej rozwinięty w tym obwodzie jest przemysł chemiczny, petrochemiczny, maszynowy i spożywczy. Miasto Mińsk Położone w środku kraju, jest stolicą i centrum politycznym, gospodarczym, naukowym i kulturalnym tego kraju. Miasto leży na skrzyżowaniu strategicznych szlaków komunikacyjnych Warszawa - Moskwa i Wilno Kijów i obsługuje 30 % kolejowego transportu pasażerskiego, 20 % samochodowego transportu towarowego i 40 % eksportu. Połączenia lotnicze obsługują dwa lotniska (Mińsk-1 i Mińsk-2) i 14 linii lotniczych, a ponadto 30 firm zagranicznych organizuje pozataryfowe połączenia lotnicze.

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 19 II. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE Kraje WNP W dniu 8 grudnia 1991 roku w Wiskulach na Białorusi Białoruś, Rosja i Ukraina oświadczyły, że Związek Radziecki przestał istnieć jako podmiot prawa międzynarodowego 4 i powołały nową organizację o nazwie Wspólnota Niepodległych Państw (WNP), do której należy 12 byłych republik (bez Litwy, Łotwy i Estonii). Dokumentem regulującym działalność WNP jest statut. Organem zarządzającym jest Rada Przywódców Państw 5. Powstaniu WNP przyświecały głównie dwa cele: rozwijanie wzajemnej współpracy gospodarczej, w tym przede wszystkim utworzenie wspólnego obszaru celnego i wspólna obrona granic. Procesy integracyjne jednak przebiegają powoli. Pomimo podpisania wielu dokumentów i umów, nie zrealizowano szeregu decyzji dotyczących wspólnej polityki gospodarczej i wprowadzenia jednolitych mechanizmów gospodarczych. Przyczynami są m.in.: zróżnicowany potencjał gospodarczy poszczególnych krajów (udział Rosji w PKB wszystkich krajów WNP wynosi 80 %), odmienne interesy narodowe, utrudniające podejmowanie wspólnych decyzji, różne stopnie zaawansowania reform w poszczególnych krajach, rozbieżność interesów gospodarczych, wynikająca ze zróżnicowanej struktury geograficznej handlu zagranicznego, poziomów gospodarczych i powiązań zewnętrznych. W lutym 2003 roku prezydenci Rosji, Białorusi, Ukrainy i Kazachstanu podjęli decyzję w sprawie utworzenia wspólnej przestrzeni gospodarczej, a 15 sierpnia 2003 roku w Astanie delegacje rządowe uzgodniły projekt umowy o utworzeniu wspólnej przestrzeni gospodarczej czterech państw. W drugiej połowie września 2003 roku uzgodniono projekt umowy, zgodnie z którą nowy związek miałby się przekształcić w unię celną ze wspólną polityką podatkową i finansową oraz wspólną walutą. Zgodnie z projektem, o sprawach gospodarczych będzie decydować organ koordynacyjny, w którym głos decydujący będzie miała Rosja. Z oświadczenia prezydenta Łukaszenki wynika, iż Białoruś włączy się w proces tworzenia WPG pod warunkiem podjęcia działań przez pozostałe kraje. 4 Białoruś, Rosja i Ukraina były państwami założycielskimi ZSRR w 1922 roku. 5 Zbiera się ona dwa razy w roku i decyduje o podstawowych sprawach związanych z działalnością państw członkowskich.

20 Uwarunkowania geopolityczne Związkowe Państwo Białorusi i Rosji Białoruś jest krajem o słabo wykształconym poczuciu odrębności narodowej. Proces integracji rozpoczął się w styczniu 1995 roku utworzeniem Związku Celnego Białorusi i Rosji, który w kwietniu 1997 roku został przekształcony w Związek Białorusi i Rosji, a w grudniu 1999 roku w Związkowe Państwo Białorusi i Rosji. Program działań legislacyjnych w ramach nowej struktury politycznej przewidywał: ujednolicenie polityki cenowej do końca 2001 roku; unifikację ustawodawstwa cywilnego i podatkowego do 2002 roku; zharmonizowanie polityki celnej i handlu zagranicznego do 2005 roku; unifikację prawa transportowego, energetycznego i telekomunikacyjnego do 2005 roku; wprowadzenie unii monetarnej do 2005 roku. W ślad za podpisaniem traktatu unijnego powstało szereg instytucji mających wspierać proces integracji: Najwyższa Rada Państwa składająca się z prezydentów, premierów i szefów obu parlamentów, Związkowa Rada Ministrów, składająca się z Gabinetów Ministrów obu państw, Stała Komisja Rządowa przygotowująca spotkania Związkowej Rady Ministrów, Międzybankowa Rada Walutowa, której zadaniem będzie przygotowanie unii walutowej. W dniu 20 stycznia 2003 roku w Mińsku odbyło się posiedzenie Wyższej Rady Państwa (WRP) Związkowego Białorusi i Rosji z udziałem prezydentów obu krajów. Celem posiedzenia było zatwierdzenie budżetu Państwa Związkowego na 2003 rok oraz rozpatrzenie zagadnień dotyczących współpracy gospodarczej i handlowej. Budżet na 2003 rok wynosi 2,48 mld RUR (udział Rosji 65 %, a Białorusi 35 %). W projekcie budżetu państwowego Federacji Rosyjskiej na rok 2004, rozpatrzonym na posiedzenia rządu w dniu 14 sierpnia 2003 roku, przewidziany jest wkład budżetu Federacji do budżetu Państwa Związkowego z Białorusią w wysokości 1,6 mld RUR. Traktat podpisany w grudniu 1999 roku przewidywał raczej integrację gospodarczą, na wzór Unii Europejskiej, niż polityczną. Dla strony białoruskiej ważne jest określenie sposobu zarządzania państwem związkowym i wprowadzenie wspólnej waluty. Strona białoruska podkreśla, iż Białoruś wejdzie w związek z Rosją tylko na równoprawnych i wzajemnie korzystnych warunkach, które będą przykładem dla innych byłych republik radzieckich. Trwające od początku 2003 roku prace nad projektem konstytucji Państwa Związkowego zostały zakończone w sierpniu 2003 roku. Dodatkowo strona białoruska opracowała własny, alternatywny projekt, Białorusi dzięki zapewnieniu jej równości

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 21 praw i swobód na zasadzie pełnej wzajemności. Strona rosyjska popiera jednak formalnie opracowany już dokument. 13 czerwca 2003 roku Narodowy Bank Białorusi i Centralny Bank Rosji uzgodniły założenia funkcjonowania centrum administracji bankowej Państwa Związkowego. W myśl tych założeń: Bank Centralny Białorusi nie może samodzielnie prowadzić polityki walutowej i emitować nowej waluty; polityka kredytowo-pieniężna obu krajów będzie prowadzona wspólnie, jednak decyzje, dotyczące stabilności rosyjskiego rubla, będą podejmowane przez Rosję Narodowy Bank Białorusi zachowa miano Banku Centralnego kraju, a do Rady Dyrektorów Banku Rosyjskiego zostaną wprowadzone dwie osoby z Białorusi. Opóźniło się wprowadzenie rosyjskiego rubla do rozliczeń bezgotówkowych na Białorusi. Rosyjski rubel miał być wykorzystywany w operacjach bankowych równolegle z białoruskim od 1 lipca 2003 roku, jednak Prezydent Łukaszenka nie podpisał odpowiedniego dekretu przygotowanego przez bank centralny Białorusi. Projekt ustawy zostanie podpisany po dopracowaniu porozumienia między rządem Białorusi i NBB, a rządem i Bankiem Centralnym Federacji Rosyjskiej O wykorzystaniu rubla jako jedynego środka płatniczego na terytorium Białorusi. Na ewentualne podtrzymanie kursu rubla białoruskiego w sierpniu 2003 roku przeznaczono około 50 mln USD z rezerwy NBB. Władze Białorusi bronią się przed utratą kontroli nad gospodarką i nie chcą dopuścić do ekspansji firm rosyjskich, m.in. przez wstrzymywanie procesu prywatyzacji, czy utrudnienia administracyjne dla już działających firm rosyjskich (np. nakaz przekazania oleju napędowego na rzecz kampanii żniwnej przez rosyjskie koncerny paliwowe). Typowym przykładem są trwające negocjacje w sprawie prywatyzacji Biełtransgazu. Opracowane przez stronę białoruską warunki utworzenia rosyjsko-białoruskiej spółki z udziałem przedsiębiorstwa Biełtransgaz i koncernu Gazprom przewidują, że kontrolny pakiet akcji Biełtransgazu będzie miała strona białoruska, a akcje, których wartość rząd ocenił na 4,5-5 mld USD, będą sprzedawane po cenie rynkowej. W lipcu 2003 roku Gazprom zapowiedział, że wycofa się z prywatyzacji Biełtransgazu, jeśli nie będzie mógł nabyć pakietu kontrolnego. Rosyjski koncern twierdzi, że proponowana przez stronę białoruską cena akcji jest znacznie zawyżona, z kolei strona białoruska nie chce się zgodzić na dokonanie wyceny przez niezależnych ekspertów. Strona rosyjska w swojej polityce wobec Białorusi stara się maksymalnie ograniczyć koszty. Dotyczy to głównie finansowego i ekonomicznego wsparcia dla gospodarki białoruskiej. W latach 2001-2002 Rosja udzieliła kredytu w wysokości prawie 400 mln USD na stabilizację ekonomiczną, a także sprzedaje po bardzo niskich cenach surowce naturalne, za które i tak Białoruś zalega z płatnościami na sumę ponad 300 mln dolarów.

22 Uwarunkowania geopolityczne Organizacje międzynarodowe 8 września 1992 roku w Mińsku otworzyła swoje biuro Organizacja Narodów Zjednoczonych, a w ślad za nią Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Międzynarodowa Korporacja Finansowa i inne organizacje systemu ONZ. W chwili obecnej mają tu swoje biura takie agencje jak: Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR), Fundusz Narodów Zjednoczonych ds. Dzieci (UNICEF), Wspólny Program Narodów Zjednoczonych ds. Zwalczania wirusa HIV, Fundusz Narodów Zjednoczonych ds. Ludności (UNFPA) oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO). Białoruś jest również członkiem organizacji systemu Narodów Zjednoczonych (UNESCO, UNIDO, UNCTAD), które nie mają swoich placówek. Organizacje międzynarodowe realizują programy pomocowe, mające na celu m.in.: pomoc ludności w radzeniu sobie ze skutkami transformacji i reformą systemu pomocy społecznej, przygotowanie do działania w nowym systemie gospodarczym, tworzenie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, wdrażanie nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, walkę z zanieczyszczeniem środowiska, problemami zdrowotnymi i skutkami katastrofy w Czarnobylu, tworzenie podstaw otwartego i demokratycznego społeczeństwa, pomoc w rozwiązywaniu problemów uchodźców i migrantów, propagowanie wśród białoruskiego społeczeństwa idei i zasad ONZ i konwencji międzynarodowych, których Białoruś jest stroną. Koordynacją programów realizowanych przez poszczególne Organizacje zajmuje się biuro UNDP. Adresy przedstawicielstw wszystkich organizacji systemu Narodów Zjednoczonych znajdują się w załączniku nr 6. Ponadto Białoruś jest członkiem takich organizacji, jak: CCC, CEI, CIS, EAPC, EBRD, ECE, IAEA, IBRD, ICAO, ICRM, IFRCS, Inmarsat, Intelsat, Interpol, IOC, IOM (obserwator), ISO, ITU, NAM, OPCW, OSCE, PCA, PFP, UPU, WFTU, WIPO, WMO i ubiega się o przyjęcie do WTO. Zamiar przystąpienia do WTO Białoruś zgłosiła w kwietniu 2000 roku, ale podczas negocjacji pojawiły się trudności dotyczące przejrzystości i przewidywalności przepisów białoruskich. W negocjacjach z WTO stanowisko Białorusi musi być uzgadniane z Federacją Rosyjską i partnerami Białorusi w ramach Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (Kazachstanem, Kirgistanem i Tadżykistanem).

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 23 III. GOSPODARKA Informacje ogólne Pod względem rozwoju gospodarczego, Białoruś była uważana za jedną z lepiej rozwiniętych republik radzieckich. Po upadku ZSRR gospodarka białoruska przeżyła okres silnej recesji. W roku 1996 została ona powstrzymana i rozpoczął się wzrost gospodarczy, spowolniony w 1999 roku kryzysem rosyjskim. W latach 2000-2002 wzrost PKB wynosił już odpowiednio: 5,8 %, 4,1 % i 4,7 %. W roku 2003 prognozy gospodarcze przewidują wzrost PKB o 6 % - 6,5 %. W ocenie inspektorów MFW prognoza ta jest zbyt optymistyczna, gdyż realizowany scenariusz reform gospodarczych pozwala na prognozę 3 %-3,5 %. Niemniej jednak, w pierwszym półroczu 2003 roku odnotowano wzrost PKB o 5,1 % w stosunku do pierwszego półrocza 2002 roku 6. Rys. 2. Dynamika wzrostu gospodarczego w latach 1995-2003* % 12 10 8 6 4 2 0-2 -4-6 -8-10 -12 11,0 8,4 5,8 3,0 3,4 4,1 4,7 6,5 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003p -10,0 *dla 2003 roku prognoza Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej oraz danych statystycznych MFW z 27 marca 2003 roku (Report No. 03/119). 6 Według danych Ministerstwa Finansów RB z dnia 21.08.2003 r. (www.ncpi.gov.by/minfin)

24 Gospodarka Tab. 2. PKB Białorusi, Litwy i Ukrainy w latach 1995-2002 (ceny stałe) Kraj Białoruś Litwa Ukraina 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Rok poprzedni = 100 90,0 103,0 111,0 108,4 103,4 105,8 104,1 104,7 103,3 104,7 107,3 105,1 98,2 104,0 106,5 106,7 88,0 90,0 97,0 98,0 99,8 105,8 109,0 106,0 Źródło: Kwartalnik Statystyki Międzynarodowej Nr 2/2003, GUS, Warszawa 2003, s. 8. Analiza oficjalnych wskaźników nie odzwierciedla jednak rzeczywistej sytuacji gospodarczej. Wzrostu gospodarczego nie potwierdza ani rynek, ani opinia publiczna. Podtrzymywanie przestarzałej energo- i materiałochłonnej gospodarki z typowymi dla niej przerostami zatrudnienia prowadzi do niskiej konkurencyjności białoruskich towarów. Na utrzymanie nieefektywnych podmiotów gospodarczych przeznacza się część zysku wytwarzanego przez nieliczne rentowne przedsiębiorstwa. Niska rentowność i niska konkurencyjność powodują zatory płatnicze i wzrost zapasów produkcji niesprzedanej. Według danych Ministerstwa Gospodarki Białorusi zapasy wyprodukowanych towarów w białoruskich zakładach przemysłowych, zalegające w magazynach wycenia się na 1387,1 miliarda białoruskich rubli. W okresie od stycznia do lipca 2003 roku zapasy wyprodukowanych towarów wzrosły o 23,5 %. Rys. 3. Dynamika PKB Białorusi na tle innych krajów w latach 1993-2002 (poprzedni rok = 100) 15 10 5 0-5 -10-15 -20-25 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Białoruś Ukraina Polska Rosja Źródło: obliczenia własne na podstawie Kwartalników Statystyki Międzynarodowej z lat 2002/2003, GUS, Warszawa Analiza rezultatów osiągniętych przez białoruską gospodarkę w 2002 roku nie daje podstaw do pozytywnej oceny. Nie osiągnięto szeregu wskaźników prognozy społecznogospodarczej, m.in. wzrostu produkcji przemysłowej (zakładano 7 %, uzyskano 4,3 %), produkcji rolnej (zakładano 5 %, osiągnięto 1,5 %), produkcji towarów konsumpcyjnych (odpowiednio 6 % i 3,8 %). Wzrost nakładów inwestycyjnych wyniósł 3,2 % zamiast zakładanych 8 %. Na tym tle 12,9 % wzrost sprzedaży handlu detalicznego w 2002 roku

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 25 oznaczać może, że wzrost obrotów w handlu detalicznym nastąpił w szarej strefie 7. W 2002 roku o 8,7 % wzrosły dochody realne ludności w stosunku do roku poprzedniego. Wzrost ten jednak dotyczy tylko określonej grupy 8, podczas gdy dochody około 70 % obywateli są nadal niższe od minimum socjalnego 9. Zła jest również sytuacja w finansach kraju. Plan przychodów zrealizowano w 2002 roku na poziomie 106,2 % na skutek wyższego niż planowano poziomu inflacji oraz sprzedaży pakietu akcji skarbu państwa w spółce Sławnieft. Olbrzymim problemem jest zadłużenie przedsiębiorstw (w 2002 roku zadłużenie wzrosło o 63 %, a w okresie od stycznia do maja 2003 roku o 14,1 %) oraz bankructwa firm z powodu niewypłacalności finansowej 10. Na brak makroekonomicznej stabilności gospodarki białoruskiej wpłynął negatywnie wzrost masy pieniężnej w obiegu w 2002 roku o 59,6 %, to jest o 24,8 % więcej niż wzrost cen konsumpcyjnych. Oznaki krachu gospodarczego jednak nie wystąpiły dzięki rosyjskiej pomocy finansowej m.in. w postaci niskich cen na rosyjski gaz i ropę naftową. Rosyjskie kredyty na umocnienie białoruskiej waluty podtrzymywały gospodarkę Białorusi, lecz nie były w stanie zapewnić jej rozwoju. Pomimo wzrostu udokumentowanego przez oficjalne statystyki gospodarkę białoruską nadal cechują: brak reform rynkowych, bariery biurokratyczne, ogromne koszty świadczeń socjalnych ponoszone przez białoruskie przedsiębiorstwa oraz utrzymywanie systemu administracyjno-nakazowego. Dokonując oceny gospodarki białoruskiej należy mieć na uwadze fakt, że w warunkach wysokiego poziomu inflacji nawet niewielki błąd w obliczeniu deflatora PKB może dać od 3 % do 6 % wzrostu lub spadku wszystkich wskaźników ilościowych 11. Rozwiązanie 7 Niezależne źródła białoruskie podają, że szara strefa posiada 30 % udziału w handlu detalicznym, dając tym samym zatrudnienie ok. 300-320 tys. osobom. 8 Spowodowało to podwojenie wartości depozytów ludności w bankach; na koniec 2002 roku do wysokości 666 mld BYR (ok. 340 mln USD). 9 "Ocena sytuacji gospodarczej Republiki Białoruś w 2002 roku", WEH, Mińsk 2003; źródła białoruskie, w tym portal internetowy www.praca.by podają, że tylko 40 % obywateli ma dochody niższe od minimum socjalnego. 10 W lipcu 2003 roku w Sądzie Gospodarczym czekało na rozpatrzenie 890 spraw o bankructwo. Przytłaczająca większość przedsiębiorstw-bankrutów to prywatne firmy, które zaprzestały działalności jeszcze przed wystąpieniem do sądu. 11 % spraw dotyczy firm państwowych, ważnych dla gospodarki narodowej. 11 Zasadnicza przyczyna rozbieżności wskaźników naturalnych i wartościowych wielkości produkcji i PKB tkwi w metodologii obliczania indeksu cen producenta. Są one obliczane przez Ministerstwo Statystyki nie według określonego zestawu produktów, tylko bezpośrednio przez przedsiębiorstwa. MFW w latach dziewięćdziesiątych zaproponował Białorusi przejście na poprawną metodykę obliczania indeksu cen wytwórców. W maju 2001 roku Ministerstwo Gospodarki zatwierdziło Wskazówki metodyczne do obliczania indeksu fizycznej wielkości produkcji przemysłowej (prac, usług). Zastosowane w praktyce w postaci próbnego obliczania dla danych 2001-2002 pokazały, iż wartość produkcji przemysłowej przy poprzedniej metodzie jest zawyżana o 4 %-6 %. Metoda ta w związku z powyższym nie została przez Ministerstwo Gospodarki przyjęta, a obliczenia odbywają się nadal na poziomie przedsiębiorstw.

26 Gospodarka problemów gospodarczych nie wydaje się możliwe bez pomocy międzynarodowych organizacji finansowych: MFW i Banku Światowego. Uzyskanie pomocy uzależnione jest jednak od realizacji szeregu reform, a przede wszystkim działań liberalizujących politykę kursową rubla białoruskiego. Inflacja Wysoka inflacja w 1999 roku (11 % miesięcznie, 351 % rocznie) była wynikiem ekspansywnej polityki pieniężnej i kredytowej. Podobnie było w 2000 roku, kiedy to średni miesięczny wzrost cen wynosił 6,6 %, a roczny 207 %. W roku 2001 inflacja spadła do 46,1 %, a w 2002 roku do 34,8 %. Na rok 2003 założenia rządowe przewidują inflację na poziomie 24 %, a w 2004 na poziomie 14 %-19 %. Wymienione wskaźniki inflacji trzeba będzie osiągnąć bez pomocy banku centralnego, który ma zakaz udzielania tzw. kredytów emisyjnych na doraźne potrzeby gospodarki. W okresie od stycznia do lipca 2003 Białoruś charakteryzowała się najwyższym tempem wzrostu inflacji (14,5 %) wśród krajów WNP. Rosja zajmowała trzecie miejsce z 7,9 %, ustępując tylko Białorusi i Tadżykistanowi (8,2 %) 12. W okresie od stycznia do sierpnia 2003 roku ceny artykułów spożywczych wzrosły o 15,8 %, artykułów przemysłowych o 9 %, a usług o 22 %. Wzrost cen spowodowany był podniesieniem cen energii elektrycznej o 45,1 %, gazu o 37,2 % i ogrzewania o 34,8 % i uwolnieniem cen chleba (w lutym 2003 roku) którego cena została ustalona przez rynek. Finanse publiczne Usiłując realizować model społecznie zorientowanej gospodarki rynkowej stworzono silną osłonę socjalną. Realizując programy socjalne przy niskiej wydajności pracy (3-4 razy niższej niż w Europie), sięgnięto do emisji pieniądza. Konsekwencją była wysoka inflacja, która uderzyła w najsłabszych i zniweczyła dobrodziejstwa osłony socjalnej. Chcąc obniżyć inflację, zrezygnowano z nadmiernej emisji pieniądza, zwiększono natomiast obciążenia fiskalne przedsiębiorstw i zaostrzono system kontroli i nadzoru państwa nad gospodarką, co zaowocowało utworzeniem szeregu nowych państwowych struktur zarządzających (państwowe koncerny, komitety itp.), wzrostem liczby rodzajów działalności podlegającej licencjonowaniu i rozbudową aparatu kontrolnego. Znaczna część rządowych operacji finansowych nie jest odzwierciedlona w budżecie (podobnie jak w innych krajach WNP). Głównym składnikiem tych operacji są parafinansowe operacje systemu bankowego, polegające na subsydiowaniu kredytów 12 Dane przytoczono za Komitetem Statystycznym WNP. Na dalszych miejscach znajdują się: Mołdowa (7,8 %), Armenia (6,8 %), Ukraina (4,6 %), Kirgistan (2,5 %), Gruzja (2,4 %), Kazachstan (2,3 %) i Azerbejdżan (0,5 %). Danych z Turkmenistanu i Uzbekistanu nie przedstawiono.

BIAŁORUŚ - Przewodnik dla przedsiębiorców 27 dla priorytetowych sektorów gospodarki: rolnictwa i budownictwa. Kredyty dla rolnictwa są oprocentowane w wysokości 2 % rocznie, a oprocentowanie kredytów dla budownictwa wynosi połowę stopy redyskontowej. Tego typu wydatki stanowiły w 1999 roku 3,3 % PKB podnosząc łączny deficyt do 5,5 % PKB. W początkach 2000 roku władze poprawiły przejrzystość tych operacji wykazując w budżecie kwoty bezpośrednich kredytów udzielanych przez Narodowy Bank Białorusi. Jednak banki komercyjne nadal są instruowane o konieczności udzielania subsydiowanych kredytów priorytetowym sektorom gospodarki. Przykładem takich działań jest dekret Nr 581 Prezydenta Łukaszenki z 22 listopada 2002 roku: O ustanowieniu kierunków pieniężno-kredytowej polityki Republiki Białoruś na 2003 rok określający tendencje i zadania systemu bankowego w zakresie finansów publicznych. W rzeczywistości jest to sterowanie finansami na zasadzie administracyjno-nakazowej dla realizacji zadań rządu i jego prognoz. Struktura PKB W 2002 roku w strukturze PKB największy był udział przemysłu i wynosił 26 % (26,1 % w 2001 roku). Udział rolnictwa i leśnictwa wynosił 9 %,(9,8 % w 2001 roku), budownictwa 5,3 % (5,9 % w 2001 roku), transportu i łączności 11,3 % (11,5 %), handlu i żywienia zbiorowego 10,4 % (10,0 %), a pozostałych branż 24,3 % (23,9 %). Rys. 4. Struktura PKB Bialorusi w 2002 roku 13,7% 26,0% Przemysł Rolnictwo i leśnictwo Budownictwo T ransport i łączność 24,3% 10,4% 11,3% 5,3% 9,0% Handel i żywienie zbiorowe Pozostałe branże Podatki na produkty, usługi i na import Źródło: Białoruś w liczbach 2003, Ministerstwo Statystyki i Analiz RB, Mińsk 2003, s. 41