PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2009;6(3):141-146 artykuł oryginalny orginal article koherencji a występowanie stanów depresyjnych u słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku Sense of coherence (SOC) and depression in students of the University of the Third Age Halina Zielińska-Więczkowska 1, Waldemar Ciemnoczołowski 2, Kornelia Kędziora-Kornatowska 3 1 Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej Uniwersytetu im. Mikołaja 2 Zakład Informatyki i Metodologii Pracy Naukowej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 3 Katedra i Klinika Geriatrii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy Słowa kluczowe: poczucie koherencji (SOC), depresja, Uniwersytet Trzeciego Wieku Key words: sense of coherence, depression, University of Third Age Streszczenie Wstęp. koherencji (SOC) wyznacza stopień radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Jego wysoki poziom stanowi czynnik prozdrowotny, ułatwiający wybór optymalnej strategii dla zachowania zdrowia, w tym psychicznego. Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW) poprzez wszechstronną aktywizację wykazują troskę o jakość życia seniorów a tym samym przeciwdziałają ujawnianiu się u nich depresji. Celem pracy było określenie poziomu poczucia koherencji u słuchaczy UTW oraz jego związku z ujawnieniem się stanów depresyjnych. Materiał i metody. Przebadano 77 osób będących słuchaczami UTW w Bydgoszczy, na przełomie marca i kwietnia 2008. roku. Uczestnictwo w UTW było podstawowym kryterium doboru osób do badań. Badania prowadzono metodą sondażu diagnostycznego przy użyciu standaryzowanych kwestionariuszy: Ogólnej Orientacji Życiowej (SOC-29) i Geriatrycznej Skali Oceny Depresji (GDS - wersja krótka). Wyniki. Średni globalny poziom SOC ukształtował się na poziomie 134,06. Zdecydowana większość (72,5%) słuchaczy UTW nie przejawiała nastroju depresyjnego. Badania potwierdziły istotny ujemny związek globalnego SOC i jego składowych z występowaniem stanów depresyjnych, najsilniejszy - pomiędzy depresją a globalnym SOC i poczuciem sensowności. Wpływ wieku, stanu cywilnego i poziomu wykształcenia nie wykazywał znamiennych zależności zarówno z poziomem poczucia koherencji, jak i z ujawnieniem się stanów depresyjnych u osób objętych badaniem. Wnioski. Całożyciowa edukacja umacnia poczucie koherencji, nadaje życiu - poprzez aktywność - sens a tym samym przeciwdziała i ogranicza występowanie depresji w populacji osób starszych, co sprzyja poprawie jakości życia. PGP 124 Adres do korespondencji: dr n. med. Halina Zielińska-Więczkowska Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej UMK Collegium Medicum ul. Techników 3, 85-801 Bydgoszcz tel. +48 (0 52) 585 21 94 wieczkowska@cm.umk.pl Copyright 2009 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
142 Halina Zielińska-Więczkowska i wsp.: koherencji a depresja Summary Background. Sense of coherence (SOC) determines the ability to cope with difficult situations. High level of SOC is a pro-health factor which helps choose optimum strategy to maintain physical and mental health. Universities of the Third Age via extensive stimulation of the elderly, show concern about the life quality of the seniors and consequently prevent depression in this age group. The aim of the study was to estimate the level of SOC in the students of the University of the Third Age and its relationship with depression occurrence. Material and methods. The study included 77 students of the University of the Third Age in Bydgoszcz and was conducted in March and April 2008. The main inclusion criterion was attending the University of the Third Age. A diagnostic survey was done using standardized questionnaires: life orientation questionnaire (SOC-29) and Geriatric Depression Scale (GDS-short version). Results. The mean global SOC level was 134,06. Most of the students of the University of the Third Age (72.5%) did not show any signs of depressive mood. The study confirmed significant negative relationship between global SOC (and its components) and depression occurrence. The strongest one was observed between depression and global SOC and meaningfulness. Age, marital status and education level weren t significantly related either to SOC or depression. Conclusions. Lifelong education strengthens the SOC and being active gives life its meaning, which in turn prevents or lessens depression in the elderly, improving their life quality. Wstęp Niepokojącym zjawiskiem we współczesnym szybko zmieniającym się świecie jest duże rozpowszechnienie depresji wśród osób starszych, zwłaszcza, że populacja światowa systematycznie starzeje się i problem ten może jeszcze narastać. Żyjemy w czasach dużego narażenia na różnego rodzaju bodźce stresowe, wobec których człowiek zwłaszcza słaby i starszy pozostaje często bezradny. Słuchacze Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW) jako grupa aktywna życiowo są w mniejszym stopniu narażeni na ujawnienie się u nich stanów depresyjnych. Aktywność nadaje życiu sens i czyni je lepszym. Podatność na depresję w dużej mierze zależy od tkwiących w danej jednostce zasobów odpornościowych, które dzięki silnie ukształtowanej globalnej orientacji życiowej, zwanej za Antonovskym [1]- poczuciem koherencji, pozwala w trudnej sytuacji je uruchomić i optymalnie wykorzystać a przez to zbliżyć się do bieguna zdrowia. Istota poczucia koherencji - według Aarona Antonovsky`ego [1] tkwi w tym, że ludzie o rozwiniętym poczuciu koherencji wybierają określoną strategię radzenia sobie, najbardziej ich zdaniem adekwatną do danego stresora. Osoby takie wykazują motywację, dostrzegają sens i wierzą w skuteczność podjętych przez nich działań [1]. Celem badań było określenie poziomu poczucia koherencji u słuchaczy UTW oraz jego związku z ujawnieniem się stanów depresyjnych. Materiał i metody badawcze Badania przeprowadzono od marca do kwietnia 2008. roku. na grupie 77 osób, będących słuchaczami UTW działającego na terenie Bydgoszczy. Do badań zastosowano standaryzowane narzędzia: Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29) autorstwa A. Antonovsky ego [1] oraz Geriatryczną Skalę Oceny Depresji (GDS w wersji skróconej) [2]. Uzyskanie wysokiego wyniku SOC oznacza silne poczucie koherencji (zakres możliwej do uzyskania punktacji 9 203). Na krótkiej skali GDS - liczba punktów 0-5 świadczy o braku depresji a zakres 6-15 przemawia za depresją o rosnącym nasileniu. Na prowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej UMK Collegium Medicum w Bydgoszczy (KB/96/2008). Badania miały charakter anonimowy i dobrowolny. Analizę statystyczną przeprowadzono z zastosowaniem pakietu statystycznego SPSS 14.0.
143 Halina Zielińska-Więczkowska i wsp.: koherencji a depresja Wyniki Średnia wieku badanych wynosiła 64,13 ± 5,72 lat. Przedział wiekowy słuchaczy UTW 55-81 lat. Zdecydowana większość badanych to kobiety (73 osoby), pozostałe 4 osoby stanowili mężczyźni. Najwięcej badanych (53 osoby) miało wykształcenie średnie (68,8%), 19 osób (24,7%) - wyższe (w tym 1 osoba z doktoratem), 3 osoby (3,9%) - zawodowe i 2 respondentów (2,6%) - podstawowe. W związkach małżeńskich pozostawało 46 badanych (59,7%) a pozostałe 31 (40,3%) to osoby samotne, głównie z racji wdowieństwa. Większość respondentów zamieszkiwała wspólnie z rodziną (65%). Ponad połowa badanych (65%) deklarowała, że jest zdrowa i nie zgłaszała żadnych dolegliwości. U pozostałych osób dominowały schorzenia typowe dla wieku podeszłego, jak; zmiany zwyrodnieniowe stawów i kręgosłupa, choroby układu krążenia (w tym dominowało nadciśnienie tętnicze), choroby układu moczowo-płciowego, cukrzyca i w sporadycznych przypadkach inne. Wszystkie badane osoby były sprawne (samodzielnie poruszające się), bez poważnych schorzeń w zakresie narządu ruchu. W badaniach szczegółowej analizie poddano poziom poczucia koherencji (SOC), zarówno w ujęciu globalnym, jak i w zakresie poszczególnych jego składowych (poczucia zrozumiałości, zaradności i sensowności). Najwyższy średni poziom poczucia koherencji słuchacze UTW uzyskali na podskali poczucia zrozumiałości (48,42), nieco niższy ukształtował się w zakresie poczucia zaradności (46,03) a najniższy pod względem poczucia sensowności (39,62). Średnia SOC wyniosła 134,06 punktów i stanowiła przeciętny poziom poczucia koherencji. Natomiast maksymalny wynik SOC w ujęciu globalnym wyniósł 189. Największy rozstęp zaobserwowano w zakresie poczucia zaradności a najmniejszy pod kątem poczucia zrozumiałości. Tabela 1. Tab. 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych Tab. 1. Descriptive statistics of the levels of SOC and its components zrozumiałości zaradności sensowności SOC globalny N Ważne 77 77 77 77 Braki danych 3 3 3 3 Średnia 48,42 46,03 39,62 134,06 Mediana 49,00 46,00 40,00 134,00 Dominanta 50 41(a) 39 115(a) Odchylenie standardowe 8,347 9,080 8,012 22,163 Rozstęp 39 48 42 107 Minimum 31 20 14 82 Maksimum 70 68 56 189 (a) Istnieje wiele wartości modalnych. Podano wartość najmniejszą. Analiza danych na skali GDS wykazała, że 72,5% słuchaczy UTW nie przejawiało stanów depresyjnych. Wszystkie trzy komponenty poczucia koherencji (zrozumiałość, zaradność, sensowność) oraz globalny SOC silnie korelowały (ujemnie) z występowaniem stanów depresyjnych u osób objętych badaniem. Wyniki szczegółowo prezentuje tabela 2.
144 Halina Zielińska-Więczkowska i wsp.: koherencji a depresja Tabela 2. Korelacje pomiędzy poczuciem koherencji a depresją Table 2. Correlations between the SOC and depression Depresja lub brak depresji Współczynnik korelacji -,405(**) zrozumiałości Istotność (dwustronna),000 N 77 rho Spearmana zaradności Współczynnik korelacji -,337(**) Istotność (dwustronna),003 N 77 sensowności Współczynnik korelacji -,441(**) Istotność (dwustronna),000 N 77 Globalny SOC Współczynnik korelacji -,481(**) Istotność (dwustronna),000 ** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie) Wpływ zmiennych społeczno-demograficznych, takich jak wieku, stanu cywilnego i wykształcenia na poziom poczucia koherencji i jego składowych oraz na ujawnienie się stanów depresyjnych u słuchaczy UTW okazał się nieistotny statystycznie. Płeć z uwagi na znikomą liczbę mężczyzn (4 osoby) uczestniczących w badaniu nie mogła stanowić podstawy do przeprowadzenia analizy korelacyjnej. Dyskusja Przeprowadzone badania potwierdziły istnienie silnego związku między poziomem poczucia koherencji a depresją, co oznacza, że niższy poziom SOC bardziej predysponował do wystąpienia u słuchaczy UTW stanów depresyjnych i odwrotnie. W badaniach nieco częściej niż co czwarty respondent, wykazywał skłonność do nastroju depresyjnego. Mając na uwadze całą populację osób starszych, takie rozpowszechnienie depresji można uznać za niezbyt wysokie. Z niektórych doniesień wyraźnie wynika, że blisko co druga osoba starsza przejawia depresję o różnym nasileniu [3, 4], inni badacze donoszą o jeszcze wyższym odsetku sięgającym nawet 70% [5]. Zdarza się, że przejawy wyraźnego smutku u osób starszych przypisywane bywają naturalnemu procesowi starzenia się, który z natury wpływa na świadomość osób starszych destruktywnie - niestety - w wielu przypadkach mogą one świadczyć o istnieniu depresji. Dlatego, jak pisze Zisook [6] -,,wyjątkowość depresji w późnym wieku sprawia, że często pozostaje ona niewykryta, błędnie rozpoznana albo niedoceniona. Zdaniem tego Autora [6]-,,nigdy nie wolno uznać głębokiej depresji za normalne następstwo procesu starzenia się lub choroby. Rozpowszechnienie depresji w populacji osób starszych - według niektórych źródeł [7] - szacuje się na 30-60%.
145 Halina Zielińska-Więczkowska i wsp.: koherencji a depresja Badania własne wykazały, że słuchaczy UTW cechuje zadawalający odpowiadający normom Antonovsky`ego poziom poczucia koherencji, zwłaszcza na podskali poczucia zrozumiałości i zaradności a tym samym mniejszą skłonność - w porównaniu z osobami nie uczestniczącymi w zajęciach UTW - do występowania stanów depresyjnych. Najniżej ukształtowało się poczucie sensowności, które najbardziej korelowało poza globalnym SOC z nastrojem depresyjnym, co wyraźnie koresponduje z wynikami badań Zając [8] przeprowadzonymi na grupie 30 pensjonariuszy DPS (Domu Pomocy Społecznej). Inni badacze [9] wskazują na najsilniejszy charakter związku między globalnym SOC a depresją oraz globalnym SOC a poczuciem zaradności. braku sensu życia jest cechą charakterystyczną - zwłaszcza - dla depresji głębokiej. Sens życia można jednostce nadać poprzez wskazanie jej celów oraz możliwości realizacji. Sitarczyk [10] w swoich badaniach prowadzonych w UTW (średnia wieku 71 lat) uzyskała zbliżone parametry SOC i jego składowych. Wyniki badań własnych na skali poczucia koherencji w grupie słuchaczy UTW można uznać za optymistyczne - porównując je - z uzyskanymi przez pensjonariuszy DPS, w których średni poziom SOC wyniósł 112 punktów [10], czy z osobami starszymi nie podejmującymi kształcenia w UTW cierpiące na choroby przewlekłe (119 punktów) [11]. Inne badania [12] przeprowadzone na grupie 155 osób powyżej 50. roku życia zamieszkującymi w DPS oraz przebywającymi w środowisku rodzinnym wskazują na jeszcze niższe parametry zarówno w zakresie globalnego SOC (108 punktów - w środowisku zamieszkania i 107 - w DPS), jak i wszystkich jego składowych. Prawdopodobnie było to spowodowane niskim poziomem wykształcenia badanych, gdzie większość posiadała poziom podstawowy i zawodowy [12]. W wyniku przeprowadzonych badań - można by wysnuć - być może zbyt daleko idące stwierdzenie, że wpływ Uniwersytetu Trzeciego Wieku na funkcjonowanie ich członków jest tak wysoce korzystny, że prawdopodobnie osłabia wpływ zwłaszcza poziomu wykształcenia i stanu cywilnego na poziom poczucia koherencji i występowania stanów depresyjnych. Płeć, jak już wcześniej nadmieniono, z uwagi na znikomy odsetek mężczyzn biorących udział w badaniach nie mogła być przedmiotem analizy. Z badań innych autorów [10] wynika, że płeć nie różnicuje w istotny sposób poziomu poczucia koherencji słuchaczy UTW. Z kolei - inne badania przeprowadzone wśród chorych z nadciśnieniem tętniczym (nie uczestniczących w UTW) wskazują, że na depresję są bardziej predysponowane kobiety oraz osoby samotne [3]. W tym zakresie doniesienia różnych autorów nie są jednak zbieżne. Ponadto badania potwierdziły niezmienny już od lat fakt, że dominującą grupą słuchaczy UTW są kobiety i osoby z wykształceniem średnim. Przeprowadzone badania dowodzą zatem, że działalność UTW jest ze wszech miar korzystna w aspekcie całożyciowego rozwoju człowieka i jego ogólnej orientacji życiowej, zwłaszcza, że żyjemy w świecie szybko dokonujących się przemian. Jednostka, która nie stawia na edukację, może poczuć się zagubiona. Nikt nie powinien już dzisiaj wątpić w fakt, że współczesny człowiek uczestniczący w różnych formach edukacji ustawicznej - w tym - za pośrednictwem Uniwersytetów Trzeciego Wieku, jest lepiej przygotowany do zmagania się z przeciwnościami losu i trudami okresu starości. Ze swoimi problemami nie pozostaje sam ze sobą a integrując się z grupą może liczyć na wsparcie ze strony jej członków. Z przeglądu literatury przedmiotu wyraźnie wynika, że czynnikami które najbardziej przyspieszają proces inwolucji starczej jest brak aktywności i osamotnienie. Stąd wstępowanie w szeregi UTW jest dla starzejącej się jednostki w aspekcie profilaktyki p/depresyjnej, jak najbardziej pożądane i wysoce zasadne. Dlatego powinno się sukcesywnie dążyć do tworzenia szerokiej sieci tychże placówek, zwłaszcza w mniejszych ośrodkach, zagrożonych stagnacją a tym samym - bardziej narażonych na ujawnienie się depresji. Wnioski 1. Słuchacze UTW wykazują przeciętny poziom poczucia koherencji, który pozostaje w ścisłym ujemnym związku z występowaniem stanów depresyjnych. Rozpowszechnienie depresji w badanej populacji słuchaczy UTW sięga 27,5%.
146 Halina Zielińska-Więczkowska i wsp.: koherencji a depresja 2. Całożyciowa edukacja umacnia poczucie koherencji, nadaje życiu sens a tym samym przeciwdziała i ogranicza występowanie depresji w populacji osób starszych - polepszając tym samym jakość życia, co jest naczelnym celem współczesnej gerontologii. Piśmiennictwo [1] Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, IPN; Warszawa 2005. [2] Yesewage JA, BrinkTL, Rose TL and all: Development and validation of a geriatric depression screening scale: a preliminary report. J. Psychiatr. Res. 1982-1983;17 (1):37-49. [3] Zielińska-Więczkowska H, Kędziora-Kornatowska K. Rozpowszechnienie depresji wśród pacjentów geriatrycznych z chorobą nadciśnieniową. W: Konieczny J., Bartuzi Z. (red.) Leczenie, pielęgnowanie, zarządzanie - wybrane elementy opieki nad pacjentem, UMK CM, Bydgoszcz 2006; 500-504. [4] Sołtys K, Majkowicz M, Dejewska J, Pleskot J, Romanowski A. Objawy lęku i depresji u osób w wieku podeszłym hospitalizowanych na oddziałach nternistycznych, Gerontol. Pol. 2002; 10 (1): 30-33. [5] Banaszak -Żak B, Dobrzyń D. Specyficzne problemy pacjentów w starszym wieku. Annales UMCS Sectio D Medicina, Lublin 2004; 14 (supl.): 66-70. [6] Zissok S. Depresja w późnym wieku. Medycyna po dyplomie, 1997; 6 (5): 175-182. [7] Pużyński S. Depresja i zaburzenia afektywne. PZWL, Warszawa 2005. [8] Zając L. Psychologiczna sytuacja człowieka starszego oraz jej determinanty [w:]: Obuchowski K. (red.) Starość i osobowość, Akademia Bydgoska, Bydgoszcz 2002; 53-112. [9] Kurowska K, Strzesak E, Głowacka M, Felsmann M, Ponczek D. Depresyjność a poczucie koherencji u osób z rozpoznaniem typu 2 cukrzycy. Psychogeriatria Polska, 2009; 6(1):1-7. [10] Sitarczyk M. koherencji a zadowolenie z życia pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej i słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. W: Steuden S, Marczuk M. (red.) Starzenie się a satysfakcja z życia, KUL, Lublin 2006; 289-300. [11] Kurowska K, Rudewicz E, Głowacka M, Felsmann M. koherencji a wsparcie społeczne u osób ze schorzeniami wieku starczego. Psychogeriatria Polska, 2008; 5 (4): 165-172. [12] Kurowska K, Zając M. Związek poczucia koherencji i wsparcia społecznego u osób w podeszłym wieku. W: Bartuzi Z. (red.) Wybrane aspekty opieki zdrowotnej, UMK CM, Bydgoszcz 2007; 225- -230. Zrecenzowano/Reviewed 2.11.2009 Zatwierdzono do druku/accepted 7.11.2009