Aleksander Krzywobłocki Dziesięć lat pracy konserwatorskiej w wojew. wrocławskim Ochrona Zabytków 8/1 (28), 50-57 1955
K R O N I K A PRACE KONSERWATORSKIE Ryc. 30 i 31. W rocław, kościół św. W incentego, przed i po konserw acji Ryc. 32. Wrocław, Rynek pierzeja południowa w odbudowie. S tan z 1954 r. DZIESIĘĆ LAT PRACY KONSEW ATOR- SK IE J W WOJEW. W ROCŁAWSKIM Stan zniszczeń i zachowania zabytków w roku 1945 Działania w ojenne, których w idow nią stał się Dolny Śląsk w czasie od m arca do m aja 1945 r., doprow adziły do bardzo pow ażnych zniszczeń w ielu najcenniejszych zabytków sztuki i arch itek tu ry tej ziemi. We W rocław iu podobnie ja k i w Głogowie czy Nowogrodźcu pow. Bolesławiec żaden z pom ników daw nej architektury nie wyszedł cało, w przew ażnej zaś ilości w ypadków w skaźnik zniszczeń jak im uległy m onum entalne budowle zabytkow e tych m iast w aha się w granicach od 50% do 90 /o ich stanu pierw otnego. 70-cio procentow e zniszczenie w ojenne W rocław ia zupełnie zm ieniło oblicze tego m iasta. Rozległość jego w praw dzie została ta sam a, ale pośród olbrzym ich m artw ych dzielnic leżących w gruzach, dzielnice żyw e tw orzyły wówczas jedynie połączone ulicam i w yspy zaludniające się i ożywiające coraz bardziej nadając m iastu znowu ch arak ter polski. N ajw iększe szkody i uszkodzenia dotknęły w łaśnie te zabytki architektoniczne, których początki zw iązane są jeszcze z czasam i P iastów Śląskich, pochodzące z X III i XIV w. a w ięc przede w szystkim : K a ted ra na O strow iu Tum skim (budowa rozpoczęta 1244 r.) została zniszczona w 75%. Runęły sklepienia naw y głównej i część naw y bocznej południow ej oraz Vi ściany południow ej naw y głównej. Uszkodzone zostały wieże, natom iast ocalały, nie bez drobnych uszkodzeń, trzy kaplice od strony w schodniej: Książęca, M ariacka i św. Elżbiety. W nieco lepszym stanie zachow ał się kościół św. K rzyża (z r. 1287), w którym ru nęła część dachu, duża połać sklepienia nad transeptem i zostało przebite dolne sklepienie oraz pow stała w yrw a w ścianie północnej tran sep tu górnego. W ieża n atom iast ocalała. Znacznie m niej ucierpiał kościół św. Idziego (budowla późnorom ańska) zniszczony około 15%. N atom iast w rozpaczliwym stanie znalazła się kaplica św. M arcina (niegdyś zamkowa z X II w., przebudow ana w X III i XIV w.) zniszczona w 80% i kościół P anny M arii n a P iasku (z XIV/XV w.} zniszczony około 75%, z którego pozostały m ury główne, filary bez sklepień, a z de- 50
koracji rzeźbiarskie) zachował się tym panon z X II w. Dalej w nielepszym stanie znalazł się najstarszy kościół św. Wojciecha (z X III/ XIV w.) zniszczony około 70%, w którym legł w gruzach dach, sklepienia i całe w ew nętrzne urządzenie, oraz w spaniały szczyt zachodni. O calała natom iast barokowa kaplica bł. Czesława Odrowąża (z około 1725 r.). N astępnie bardzo pow ażnie został zniszczony, bo około 75%, kościół św. Jakuba i św. W incentego (z XIV/XV w.), a niebezpiecznie spękana kaplica barokow a M ariacka Hochbergów groziła naw et zaw aleniem. Uszkodzony został kościół M arii M agdaleny (z II poł. XIV w.) w około 55% przez zaw alenie się w r. 1946 na skutek podmycia fundam entów spękanej wieży południowej. Zniszczenia innych budow li m onum entalnych W rocław ia obiekt % zniszczenia kość. pobernardyński XV/XVI w.. 70% kość św. Elżbiety XIV/XV w.... 55% kość. św. K rzysztofa pocz. XV w.. 55% kość. św. K atarzyny XIV/XV w... 88% kość. Bożego Ciała XIV/XV w... 22% kość. U rszulanek X V II/X V III w... 65% kość. św. Doroty XIV/XV w.... 12% U niw ersytet (d. kollegium Jezuitów) XVII w.. 35% Ossolineum (gmach pojezuicki) XVII w.... 45% Dom Nauki (d. dom Steffensa) XVIII w.... 15 «P ałac barokow y (tzw. d. zamek królew ski) XV III w. 70% Ryc. 33 i 34. W rocław, Ratusz elew acja zachodnia. S tan z r. 1950 i 1954. Ew idencja domów starom iejskich o w artości zabytkow ej znajdujących się na terenie m iasta W rocławia obejm ow ała ogółem przed wojną 500 obiektów przeważnie z epoki barokow ej. Z tej liczby uległo całkow item u zniszczeniu 99 obiektów czyli Vł, zniszczeniu w granicach do 50% uległo 90 obiektów, w granicach do 75% 34 obiekty, w granicach do 90% 79 obiektów. N atom iast 134 obiekty zachowały się w możliwym stanie, praw ie bez uszkodzeń. Przeciętna kubatura domu starom iejskiego wynosi 900 m 3. W wielu zaś innych ośrodkach m iejskich na terenie woj. wrocławskiego zniszczenia nie m iały w praw dzie charakteru tak ogólnej katastrofy, pojedyncze jednak obiekty, względnie, jeśli chodzi o domy starom iejskie, naw et większe ich zespoły doznały nie m niej ciężkiego zniszczenia niż 51
to jakie przypadło w wspom nianych wyżej wojną dotkniętych. udziale zabytkom m iast, najbardziej Zniszczenia ośrodków miejskich miejscowość odka «/o historycznego zniszczenia Bolesławiec Jaw or Legnica Lubań Oleśnica Oława Strzelin Wołów XV X V III w. XVI X V III w XVI XIX w. XVI X V III XVII XIX XVII XIX XVI X V III XVII XIX 30% 40% 30% 30% 30% 20% 40% 10% Ryc. 35. Wrocław, dom zabytkowy przy pl. Solnym 11. Stan z r. 1947. Ryc. 36. Wrocław, dom zabytkowy przy pl. Solnym 11 w czasie odbudowy. Ponadto uległa zniszczeniu, zdew astow a niu, czy zrujnow aniu w czasie działań wojennych bardzo poważna liczba zamków, pałaców i budowli dworskich (na ogólny stan 162 obiektów). I tak w liczbie 52 zam ków zniszczono 45 50 /o, z około 38 p ałaców zniszczono 50 80 /o, a reszta to albo ruiny albo uszkodzone i zdewastowane zespoły dworskie. Z pałaców i dworów około 20% je st użytkowanych, głównie przez PGR, dosyć dobrze, prowizorycznie zabezpieczonych. Do w/w obiektów zaliczamy także zamek w Książnie pow. W ałbrzych, który zresztą przez rodzaj dew astacji i swoje niezwykłe rozmiary, zajm uje wśród zamków śląskich dość odrębną i specyficzną pozycję. Najpilniejsze potrzeby i program prac konserwatorskich w ciągu 10-1 e с i a Pierw szy zorganizow any zespół konserw atorski powołany w październiku 1946 r. w dość pokaźnym składzie, bo około 7 osób, przede wszystkim przystąpił do rozpoznania i ustalenia zniszczeń, oraz szkód, jako też zabezpieczenia grożących ru n ięciem lada m om ent cennych obiektów a r chitektonicznych zabytkowych. O perująca już wcześniej na terenie m iasta W rocławia, W rocław ska D yrekcja Odbudowy zdążyła zabezpieczyć niektóre uszkodzone a użytkow a ne budowle zabytkow e, zwłaszcza sakralne. Zadania, które po zakończeniu działań w ojennych i włączeniu odzyskanej po w iekach ziemi w obszar państw a polskiego, stanęły przed polską służbą konserw atorską były ogromne i zrazu zdaw ały się niemożliwe niem al do rozwiązania. Początkowo bowiem brakło we W rocław iu fachowego aparatu technicznego zdolnego da 52
podjęcia i wykonania w sposób właściwy niezbędnych zabezpieczeń, brakło, jak zresztą i gdzie indziej, niezbędnych m ateriałów budowlanych, brakło także funduszów, gdyż te jakie można było w pierwszej fazie odbudowy Państwa uzyskać na roboty konserwatorskie, były w stosunku do ogromu potrzeb więcej niż skromne. Mimo wszystkich trudności związanych z tym stanem rzeczy, od razu podjęto walkę o ra towanie przynajmniej niektórych obiektów, najcenniejszych ze stanowiska architektonicznego i historycznego, koncentrując główny wysiłek na zabezpieczeniu zniszczonych zabytków Wrocławia. I tak w pierwszym rzędzie jeszcze w r. 1946 i pocz. r. 1947 rozpoczęto roboty zabezpieczające przy walącej się kaplicy Mariackiej, kościele św. Wincentego, przy Starym Ratuszu, Katedrze itd. Planowo programowe prace zabezpieczające i przy odbudowie obiektów zabytkowych na terenie miasta na zlecenie tu tejszego Urzędu Konserwatorskiego przeprowadza w latach 1946 1949 Wrocławska Dyrekcja Odbudowy w ramach kredytów udzielanych wówczas przez Ministerstwo Odbudowy i Ministerstwo Kultury i Sztuki. W realizowaniu robót zabezpiecz aj ąco-konserwatorskich kierowano się przede wszystkim najpilniejszymi potrzebami zabezpieczenia zagrożonych obiektów zabytkowych począwszy od najcenniejszych o wysokich wartościach historycznych i plastycznych, względnie już zaktywizowanych obiektów. Większość kredytów konserwatorskich przerobiono w tych latach w samym Wrocławiu, odkładając potrzeby terenu na plan dalszy, przy czym należy zaznaczyć, że potrzeb terenu bynajmniej nie lekceważono, i tam, gdzie zachodziła konieczność interwencji konserwatorskiej, starano się w większości wypadków znaleźć potrzebne na ten cel fundusze. Ryc, 37. Wrocław Uniwersytet. Stan zniszczenia. Ryc. 38. Wrocław Uniwersytet w czasie odbudowy w 1948 r. Osiągnięcia realizacyjne i użytkownictwa obiektów z a- bytkowych w ciągu 10-1 e с i a 1 Rozwijająca się w pierwszym pięcioleciu (1945 50) akcja konserwatorska osiąga dość pokaźne rezultaty, szczególnie we Wrocławiu, jak podano w zestawieniu szczegółowym. Zostały więc odbudowane względnie odremontowane częściowo, czy całkowicie w tym czasie następujące obiekty: praw ie całkowicie K atedra wrocławska 1 P o r. sp raw o zd a n ie z p ra c k o n se rw ato rsk ic h prow ad zo n y ch na te re n ie w ojew. w rocław skiego, O chrona Z abytków ", 1951, n r 3/4, s. 205. 53
Ryc. 39. Duszniki, pow. kłodzki zabytkow a papiernia. S tan z 1954 r. Ryc. 40. Lwówek baszta i m ury m iejskie po zabezpieczeniu. i Stary Ratusz, następnie kościółek gotycki św. Łazarza, św. Maurycego, św. Doroty, Elżbiety, wieża południowa kościoła M arii M agdaleny, gmach U niw ersytetu, gmach Ossolineum, dom zabytkowy przy Placu Solnym n r 11, drew niany kościółek w p a r ku szczytnickim tzw. Szpital św. Anny (dawny przebudow any kościół) przy ul. J a dwigi na Wyspie Piaskow ej, trzy domy zabytkowe w Rynku, dwa domy zabytkowe przed kościołem św. Elżbiety, Dom Nauki przy ul. Kuźniczej. Zabezpieczono w tym okresie kościoły: św. W incentego, św. W ojciecha, M arii M a gdaleny S P anny M arii na Piasku, św. Piotra i P aw ła 2, budynek A rsenału M iejskiego przy ul. Cieszyńskiego, pałac barokowy przy ul. Kazim ierza Wielkiego, kościół św. M acieja gim nazjalny przy ul. Szewskiej, kościoły: św. Krzysztofa, B ernardynów, św. Idziego, św. B arbary, św. Anny, Bożego Ciała; klasztor prem onstrantów, dziesięć domów zabytkow ych przy ul. B iałoskóm i- czej, refektarz OO Dominikanów. Należy zauważyć, że prace prowadzone przy ratuszu, tym znakom itym zabytku świeckiej architektury gotyckiej, zostały podjęte z inicjatyw y O byw atela Prezydenta. M iały one na celu zapew nienie ra tu szowi w rocławskiem u należytego wyglądu zewnętrznego przez usunięcie z powierzchni jego m urów śladów wojny oraz tych oszpeceń, które zachowały się jeszcze z czasów uprzednich restauracji niemieckich, jak przeczernienie elem entów architektonicznych i rzeźby kam iennej fasady południowej. Wśród 134 zachow anych domów staro m iejskich tylko niew iele obiektów przedstaw iało w ybitną w artość architektoniczną (nie więcej jak 20 obiektów). Niezależnie jednak od takiej czy innej w artości indyw idualnej domy te m ają niesłychanie doniosłe znaczenie w zespole, one bowiem przede w szystkim decydują o charakterze dzielnicy starom iejskiej i tw orzą niczym nie dającą się zastąpić opraw ę dla zabytków czołowych. Należało by więc dążyć do tego, by w szystkie domy, które dadzą się jeszcze uratow ać, były uratow ane, pod w arunkiem, że inwestorzy tacy jak Z.O.R. w zględnie D.B.O.R-y zainteresują się losem zabytkow ych ośrodków historycznych i część swych kredytów obrócą na w y rem ontow anie i doprow adzenie do stanu pełnej używalności domów starom iejskich. W latach 1950 54 robotam i rem ontow o- konserw atorskim i zostały objęte 24 domy 1 p atrz T. B roniew ski, K ościół św. M arii M a g d alen y O. Z., 1952, n r 4, S. 253. 1 p a trz M. B ukow ski, Je d n o fila ro w y kościół św. P io tra i P aw ła. O. Z., 1953, n r 4, s. 192. 54
m iejskie zabytkow e w Rynku W rocław skim i w ulicach bocznych przy Rynku, ja ko inw estycja D.B.O.R., oraz dokończono rem ontów pozostałych z lat poprzednich. Ogółem w e W rocław iu objęto akcją konserw ato rsk ą w ciągu 10-lecia około 32 budow le m onum entalne i 34 domy starom iejskie. Na w yniki osiągnięte w zakresie konserw acji zabytków na terenie m iasta W rocław ia, w yrażające się nie tylko ilością dokonanych robót ale także ich jakością, złożyło się kilka okoliczności: 1) świadom a k on cen tracja większości otrzym anych k re d ytó w n a budow lach w rocław skich, szczególnie w latach 1945 50, ze względu na ich w yjątkow e znaczenie artystyczne i h i storyczne oraz stopień zniszczenia (co pociągnęło za sobą pew ne zaniedbanie p ro w incji), 2) harm onijna w spółpraca, zw łaszcza w pierw szym pięcioleciu 1946 50, m iędzy tutejszym U rzędem K onserw atorskim, a W rocławską D yrekcją Odbudowy ja k o organem w ykonaw czym, 3) utw orzen ie na terenie m iasta zespołów m urarskiego i kam ieniarskiego, które się wyspecjalizow ały w robotach konserw atorskich, 4) objęcie niektórych zabytkow ych budow li monum entalnych w użytkow anie przez in stytucje dysponujące w łasnym i bardzo znacznym i kredytam i na ich odbudowę <jak np. U niw ersytet, Ossolineum itp., a przy dom ach starom iejskich przez D. B. O. R.). Równolegle do omówionych wyżej prac w e W rocławiu przeprow adza się w terenie, w latach 1947 54, odpow iednią konserw a torską akcję ratow niczą i rem ontową, jak np. w Legnicy przy M auzoleum Piastów i Z am ku Piastow skim, przy odbudowie gotyckiego kościoła w Źernikach pow. W rocław, w św. K atarzynie przy odbudowie gotyckiego kościoła, roboty rem ontowe w Złotoryi przy hełm ie wieży gotyckiej, przy zam ku w Książnie pow. W ałbrzych, przy drew nianych domach w M iędzylesiu i Chełm sku itp. Spośród zabytków ruchom ych zostały przeprow adzone w tym czasie następujące prace konserw atorskie: przy grobowcu H enryka IV (Muzeum Ś ląskie) przy freskach w auli Leopoldina U niw ersytetu W rocławskiego, przy freskach sklepiennych w kościele św. M acieja, oraz przy obrazie ołtarzow ym K. Tauscha w tym że kościele itp. Poza tym w latach 1946 49 była p rzeprow adzona z ram ienia M inisterstw a K ultu ry i Sztuki akcja zabezpieczająca zabytki ruchom e tutejszego terenu w specjalnych składnicach. Z akcją konserw atorską łączy się n atom iast spraw a aktyw izacji i użytkow ania Ryc. 41 i 42. Oleśnica zamek i kościół zamkowy. S tan z r. 1951. 55
Ryc. 43. W rocław konserw acja fresków w auli uniw ersyteckiej. obiektów zabytkow ych, zwłaszcza zamków, pałaców i dworów, których liczba sięga 162 obiektów. N iektóre z nich uległy zniszczeniu w tak dużym procencie, że ich odbudowa na razie nie w ydaje się możliwa. Te które w pew nym stopniu ostały się z zaw ieruchy w ojennej, w ym agają zbyt kosztow nych rem ontów. M ają one swoich użytkow ników PG R czy Spółdzielnie P ro dukcyjne Rolnicze chociaż nie zawsze odpowiednich. N ajlepszą form ą użytkow ania tego ro dzaju zabytków są niew ątpliw ie szkoły, dom y kultury, dom y w ypoczynkowe i p rew entoria, urzędy, m niej dla tych obiektów korzystne są kolonie młodzieżowe. T u tejszy Urząd K onserw atorski na podstaw ie reje stru i wizji lokalnych łącznie z przedstaw icielam i zgłaszających się chętnych użytkowników i W ojewódzkiej Komisji Planow ania Gospodarczego opiniow ał przeważnie pozytywnie spraw y przejęcia w użytkow anie proponow anych obiektów; i tak np. zam ek renesansow y w Oleśnicy zajęty został najp ierw przez Okręgową D y rek cję Lasów, potem przez Liceum M echaniczne a obecnie przez Dom K ultury. P re w entorium objęło pałac barokow y w Czarnym Borze pow. K am ienna Góra, Pałac Młodzieżowy urządzono w pałacu Szawgoczów w Cieplicach pow. Jelenia Góra a schronisko PTTK na zam ku Chojnik pod Jelenią Górą i na zam ku w Zagórzu Śląskim, in te rn at szkoleniowy Zjednoczonego Budow nictw a M iejskiego z Bytomia w zam ku w G orzanowie pow. Bystrzyca, PTTK w zam ku w K arp n ik ach pow. Jelenia Góra itp. ogółem je st użytkow anych w tej chw ili około 67 obiektów. Spraw a aktyw izacji i użytkow nictw a obiektów i zespołów zabytkow ych na tu tejszym terenie stale je st od k ilk u la t om a wiana, synchronizow ana z m iejscow ym i czynnikam i politycznym i i gospodarczym i jak W ojewódzką K om isją P lanow ania Gospodarczego, i W ojewódzkim K om itetem PZPR, które to czynniki m ając do dyspozycji aktualny reje str stanu zachow ania i niezagospodarow anych czy nieużytkow a- nych obiektów i zespołów zabytkow ych całego w ojew ództw a odpow iednio kierują, proponują czy u stalają lokalizację i użytkow nictw o tych obiektów w obec zgłaszających się reflektantów i inw estorów. Równolegle w spółdziała zespół konserw atorski z terenow ym i w ładzam i technicznym i w kontroli i interw encjach przy spraw ach dotyczących akcji rozbiórkow ej w zniszczonych, zagruzow anych ośrodkach h i storycznych czy zespołach zabytkow ych. Akcja rozbiórkow a rozw ijająca się już od roku 1947 nastaw iona li tylko n a odzyskanie jak najw iększej ilości zdatnego m a teriału budowlanego, a szczególnie cegły nasuw ała wiele trudności i kłopotów służbie konserw atorskiej, sprzeciw iającej się niejednokrotnie jej zamierzeniom. Spraw ę tę uregulow ano z początkiem 1953, po w prowadzeniu w życie uchw ały Prezydium Rady M inistrów (z listopada 1952 roku) i następnie uchw ały P rezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we W rocławiu z 24 lutego 1953 r. o w yelim inow aniu spod akcji rozbiórkow ej obiektów i zespołów zabytkow ych, jako też o obowiązku sporządzania i przygotow yw ania odpowiedniej dokum entacji i inw entaryzacji (rozbiórkowej i na odgruzowanie) dla tych obiektów i zespołów zabytkow ych, które na podstawie orzeczenia Urzędu K onserwatorskiego i Komisji Technicznej muszą ulec rozbiórce częściowej czy całkow itej, względnie odpow iedniem u odgruzowaniu. Od lutego 1953 r. U rząd K onserw atorski przy bardzo w ydatnej pomocy inspekcyjnej Wydziału Inspekcji Terenowej Centralnego Zarządu M uzeów i Ochrony Zabytków przeprow a dzał bardzo ożywioną i niejednokrotnie żm udną akcję przy realizow aniu w /w w y tycznych odnośnie rozbiórki względnie odgruzow ania obiektów czy zespołów zabytkowych na terenie tak m iasta W rocławia, jak i na obszarach ośrodków historycznych m iast i osiedli, względnie przy zespołach pałacow ych i podworskich. Specjalną uw a gę zw raca się na gospodarkę w tym przedmiocie w zespołach PGR czy Spółdzielni Rolniczych jako użytkownika zabytkowych 56
pałaców i dworów. Choćby dla przykładu należy podać, że w pierw szym półroczu 1953 roku, najw iększym nasileniu akcji rozbiórkow ej n a terenie w ojew ództw a dokonano około 110 w iększych zespołowych wizji i inspekcji terenow ych, oraz około 60 w yjazdów indyw idualnych. Potrzeby i program W działalności wrocławskiego Urzędu K onserw atorskiego w najbliższej przyszłości należy uwzględnić następujące bardzo w ażne potrzeby: 1. Z uw agi n a w ażność i znaczenie społeczno-polityczne i gospodarcze zadań służby konserw atorskiej na Dolnym Śląsku, do jakich bezsprzecznie zaliczam y odbudow ę i zagospodarowanie m iast i osiedli wiejskich, zwłaszcza na obszarach ośrodków historycznych n a j bardziej zniszczonych, przy w spółdziałaniu z K om itetem dla S praw U rban istyki i A rchitektury, należy przyspieszyć akcję rozpoczętej w roku 1953 odbudowy i zagospodarow ania tych ośrodków historycznych. 2. N ależy ja k najszybciej oddać w użytkow anie w zględnie racjonalne zagospodarow anie te zwłaszcza obiekty i zespoły zabytkow e na terenie w ojewództwa, które dotychczas nie zostały jeszcze zagospodarow ane, a szczególnie zamki, pałace i budow le podw orskie. 3. T rzeba rozw ijać akcję opiekuńczą społeczeństw a w stosunku do zabytków przez szersze uśw iadam ianie i upow szechnianie społecznej opieki nad zabytkam i przeszłości, rozszerzenie sieci opiekunów społecznych zwłaszcza na terenie osad m iejskich i w iejskich. 4. Należy zwrócić szczególną uw agę na ratow nictw o budow nictw a drew nianego zabytkow ego w iejskiego i przem y słowego, oraz 5. rozw ijać inicjatyw ę w kierunku prac badaw czych i inw entaryzacji zabytków, szczególnie epoki w czesnośredniow iecznej, przedlokacyjnej w ośrodkach historycznych m iast i osiedli na D olnym Śląsku. Społeczeństwo wobec spraw opieki nad zabytkami O dbudow a zabytkow ych obiektów architektury i przekazanie ich w użytkowanie instytucjom państw ow ym czy społecznym, jest nie tylko aktem zachow ania cennych pom ników k u ltu ry dla potomności, ale w y pełnieniem aktu historycznej spraw iedliw o ści oddania ludziom pracy tego, co ich przodkowie tw orzyli pod feudalnym i k a pitalistycznym uciskiem dla uprzyw ilejow anych jednostek. Społeczeństwo, ludzie pracy odnoszą się do spraw opieki n ad zabytkam i od początku zagospodarow yw ania się na Ziemi Śląskiej z dużym zainteresow aniem. Od roku 1948 tzn. od chw ili zorganizow ania przy utw o rzonym w tym ro k u M uzeum Śląskim, B iurze O św iatowym rozw ija się system atyczna akcja uśw iadam iania i upowszechnienia opieki nad pom nikam i k u ltu ry przeszłości. W roku 1951 pow staje K om isja Opieki nad Z abytkam i Przeszłości przy O kręgowym Zarządzie PTTK. W latach 1952 54 zostają pow ołani społeczni opiekunowie w około 13 ośrodkach zabytkow ych. Ożywioną działalność prow adzi m iejscowa p ra sa przez um ieszczanie notatek i artykułów zwłaszcza n a tem aty związane z odbudow ą obiektów zabytkow ych ta k n a terenie m iasta W rocławia, ja k i na obszarze w ojew ództw a, przez stałe kontaktow anie się z tu te j szym Urzędem K onserw atorskim i konfrontow anie w zględnie uzgadnianie spraw dotyczących zabytków z działu korespondencji (skarg i zażaleń) terenow ej. Aleksander Krzywobłocki WOJ. W ARSZAW SKIE W LATACH 1953-54 Jednym z najw ażniejszych zagadnień konserw atorskich jest troska o w łaściw y pod względem historycznym i architektonicznym poziom odbudowy i rozbudow y zabytkow ych m iast i osiedli. Aby zapew nić w łaściwy przebieg prac konserw atorskich przy zabytkach u rb an i stycznych w ykonyw ane są opracowania historyczne dla poszczególnych zespołów m iejskich. D okum entacja tak a stanow i niezbędną podstaw ę zarów no przy opracow a niu planów zagospodarow ania przestrzennego jak i przy projektow aniu prac ściśle konserw atorskich. W latach 1953 54 przeprow adzono studia historyczno-urbanistyczne dla szeregu m iast woj. w arszaw skiego к Jednocześnie w ykonano p ro jek t p i e rzei rynkowych w Pułtusku. Stanow i on podstaw ę pracy projektantów poszczególnych kam ieniczek (ryc. 47). Z innych prac urbanistycznych w arto wspom nieć projekt uporządkow ania rynku w Węgrowie, którego realizacja zapewni w łaściw ą opraw ę dla istniejących tam 1 Opracowania w ykonane przez P.K.Z. w ykazane są w Ochronie Zabytków " R. VII 195ł N r 2 (25) s. 138. ' 57