ODKRYWCY PRZYRODY Bezkręgowce opracowanie: dr Elżbieta Roland
WYPOSAŻENIE TERENOWE Odpowiednia odzież - obuwie sportowe - wygodne ubranie wierzchnie, przystosowane do warunków pogodowych i terenowych. - okrycie głowy - wygodna torba Zabezpieczenie się przed owadami i kleszczami Niezbędny sprzęt terenowy f a - szalka Petriego b - pęseta c igła preparacyjna d - pipetka e lupa f pojemniki
Niezbędny sprzęt terenowy EKSHAUSTOR Plastikowy cylinder z dwoma zgiętymi rurkami. Do jednej z nich doczepiony jest wężyk gumowy, którego koniec wkładamy do ust i wciągamy powietrze. W naczyniu powstaje podciśnienie i jeśli zbliżymy koniec drugiej zagiętej rurki do małego owada, wówczas zostaje on wciągnięty do cylindra. Rurka, przez którą wciągamy powietrze, musi koniecznie na końcu być zabezpieczona kawałkiem gęstej gazy, aby owady nie wpadły nam do ust. Zrób to sam! SITO ENTOMOLOGICZNE, Jest to narządzie służące do pozyskiwania fauny żyjącej w ściółce leśnej. Jest to worek z dwoma leżącymi naprzeciw siebie uchwytami i dwoma sitami wewnątrz. Na górne sito nasypujemy kawałki kory, ściółkę leśną, huby drzewne lub inny materiał. Potrząsając napełnionym sitem nad białym płótnem wytrząsamy w ten sposób zwierzęta, które znajdują się w tej partii pobranej ściółki. Zwierzęta te spadają na rozciągnięte płótno (najlepiej białe ponieważ są lepiej widoczne), a następnie są wybierane pęsetą lub ekshaustorem do przygotowanych pojemników.
CZERPAK ENTOMOLOGICZNY Do złowienia większych ilości zwierząt zamieszkujących np. dolne powierzchnie liści runa leśnego. Czerpakiem przesuwamy wahadłowo po roślinach, niezbyt mocno, starając się wykonywać ruchy zagarniające ku górze. Po kilkunastu machnięciach wyciągamy zagarnięte zwierzęta, natomiast siatkę oczyszczamy z liści i gałązek, które wpadły podczas zagarniania. SIATKA ENTOMOLOGICZNA Do odłowu owadów latających stosuje się siatkę entomologiczną. Za pomocą takiej siatki można łowić motyle, ważki, sieciarki, muchówki, błonkówki, prostoskrzydłe oraz latające chrząszcze i pluskwiaki. POMOCNA LITERATURA
NAZEWNICTWO ZWIERZĄT W biologii stosuje się międzynarodowy system nazewnictwa, pozwalający zidentyfikować dany gatunek niezależnie od jego nazwy lokalnej. W systemie tym, nazwa każdego gatunku składa się z dwóch wyrazów, zwykle pochodzących z łaciny lub greki. Na przykład nazwa motyla - rusałki pawik to Aglais io. Pierwszy z dwóch wyrazów (Aglais) to nazwa rodzaju, czyli grupy blisko spokrewnionych gatunków. Do tego rodzaju oprócz rusałki pawik należy np. rusałka pokrzywnik Aglais urticae. Drugi wyraz (io) odróżnia dany gatunek od innych w obrębie tego samego rodzaju (tu od rusałki pokrzywnik Aglais urticae) Na końcu nazwy umieszcza się nazwisko osoby, która opisała dany gatunek po raz pierwszy i datę opublikowania opisu. W przypadku rusałki pawik Linneusz, 1758. Rusałka pawik Aglais io Linneusz, 1758 nazwa gatunkowa rok opublikowania opisu nazwa rodzajowa nazwisko autora, który opisał gatunek po raz pierwszy Większe grupy zwierząt także mają nazwy naukowe. Na przykład wszystkie rodzaje motyli spokrewnione z rodzajem Rusałka (Aglais) łączy się w rodzinę Rusałkowate (Nymphalidae), która tworzy z innymi rodzinami motyli i ciem rząd Motyle (Lepidoptera) tworząc z innym rzędami owadów gromadę Owady (Insecta). Ta i inne gromady zwierząt mających członowane odnóża oraz szkielet zewnętrzny należy do typu Stawonogi (Arthropoda).
Królestwo zwierząt dzieli się na: typy, gromady, rzędy, rodziny, rodzaje i gatunki. Układ jednostek taksonomicznych dla rusałki pawik: Takson Królestwo Typ Gromada Rząd Rodzina Rodzaj Gatunek Nazwa polska Zwierzęta Stawonogi Owady Motyle Rusałkowate Rusałka Rusałka pawik Naukowe nazwy rodzajowe i gatunkowe wyróżnia się w tekście pismem pochyłym. Nazwy wyższych jednostek klasyfikacji pisze się pismem prostym.
Ogólna charakterystyka wybranych taksonów
I. TYP - PIERŚCIENICE Ciało wyraźnie segmentowane, pokryte śluzem na głowie brak czułek, brak nóg, widoczne siodełko Gromada : Skąposzczety II. TYP - STAWONOGI Ciało segmentowane, podzielone na części, pokryte grubym oskórkiem, odnóża zbudowane z członów połączonych stawami PODTYP: Skorupiaki RZĄD: Równonogi GROMADA: Pancerzowce Ciało wyraźnie segmentowane 22 lub 21 segmentów, podzielone na głowę lub głowotułów, tułów i odwłok, oskórek gruby, zwykle dwie pary czułek, odwłok zaopatrzony w odnóża PODTYP: Szczękoczułkowce GROMADA: Pajęczaki Ciało podzielone na głowotułów, odwłok, na głowie nie ma czułek; 4 pary nóg RZĄD: Pająki RZĄD: Kosarze RZĄD: Zaleszczotki RZĄD: Roztocze
PODTYP: Tchawkowce PODGROMADA: Pareczniki Od 17-1174 segmentów Na większości segmentów mają po jednej parze odnóży GROMADA: Wije Ciało wyraźnie segmentowane na głowie para czułek, bardzo dużo nóg, PODGROMADA: Dwuparce Od 11-120 segmentów Na większości segmentów mają dwie pary odnóży GROMADA: Owady Ciało podzielone na głowę, tułów, odwłok, na głowie para czułek, 3 pary nóg np: RZĄD: Motyle RZĄD: Pluskwiaki RZĄD: Chrząszcze RZĄD: Błonkówki RZĄD: Skorki
III. TYP - MIĘCZAKI Ciało miękkie, okryte lub nie okryte muszlą, mięsista noga różnie zbudowana. GROMADA: Brzuchonogi Ślimaki wyraźne zróżnicowanie na głowę, worek trzewiowy i nogę; noga po stronie brzusznej worka trzewiowego. RZĄD: Trzonkooczne
Karty encyklopedyczne wybranych bezkręgowców
Typ: Pierścienice Gromada : Skąposzczety Dżdżownica ziemna Wielkość : od 9 do 19 cm Główne cechy: ciało wydłużone, robakowate, złożone z pierścieniowatych segmentów, pozbawione twardych części; ubarwienie zwykle czerwonawe; na każdym segmencie znajdują się 4 pary sztywnych szczecinek; u dojrzałych płciowo osobników, w przedniej części ciała występuje tzw. siodełko; ciało pokryte śluzem. Środowisko życia: różne typy siedlisk, najliczniej występują w glebach żyznych i wilgotnych oraz w kompoście. Pokarm: odżywiają się martwą materią organiczną na różnym etapie rozkładu wraz z bakteriami i grzybami. Ciekawostki: w glebie drążą pionowe i poziome korytarze, do których wciągają części roślin i ściółkę, przyczyniając się do spulchniania gleby, do zwiększenia ilości zawartego w niej powietrza i wody, przemieszczania jej składników, a wydalane przez nie substancje organiczne i mineralne również ją użyźniają. Pionowe korytarze dużych dżdżownic sięgają w głąb profilu glebowego do 2m.
Typ: Stawonogi Podtyp: Skorupiaki Gromada : Pancerzowce Prosionek szorstki Wielkość: od 10 do 20 mm Główne cechy: ciało owalne, silnie spłaszczone grzbietobrzusznie, wyraźnie posegmentowane, segmenty ciała pokryte pancerzem, Wierzch ciała jest szorstki, pokryty guzkami. Posiada 7 par odnóży krocznych. Środowisko życia: najchętniej przebywają w wilgotnych miejscach: w kompoście, pod opadłymi liśćmi, w zmurszałych pniach drzew, pod dużymi kamieniami itp. Prowadzi nocny tryb życia. Pokarm: odżywiają się miękkimi, soczystymi ale już rozkładającymi się częściami roślin. Ciekawostki: w odróżnieniu od kulanki pospolitej nie zwijają się podczas niebezpieczeństwa.
Typ: Stawonogi Podtyp: Tchawkowce Gromada : Wije Podgromada : Pareczniki Wij drewniak Wielkość: od 18 do 30 mm Główne cechy: ubarwienie brązowe, ciało podzielone na segmenty, dorosłe osobniki mają ich 15 plus głowa. Na każdym segmencie znajduje się jedna para odnóży, każda dłuższa od poprzedniej; głowa jest okrągława i ma parę długich czułek. Środowisko życia: preferują wilgotne otoczenie, żyją przeważnie pod korą drzew, w próchnie, pod kamieniami, w ściółce, rzadziej w samej glebie uciekają od światła i przebywają w możliwie nienaświetlonych miejscach. Pokarm: drapieżniki, pożerające owady, pająki, inne równonogi, na łowy wychodzą nocą. Ciekawostki: aktywne od wiosny do jesieni, zimą chowają się w różnych zakamarkach, gdzie zapadają w stan diapauzy i zimują.
Typ: Stawonogi Podtyp: Tchawkowce Gromada : Wije Podgromada : Dwuparce Krocionóg Wielkość: w zależności od gatunku od 2 do 47 mm Główne cechy: ciało segmentowane, wydłużone i walcowate szare, barwy brunatnej lub czarnej, na większości segmentów po dwie pary odnóży (maksymalnie mogą mieć do 130 par nóg), ciało krocionogów pokrywa twardy zewnętrzny pancerz, zawierający dużo soli wapniowych (dlatego chrzęszczą, gdy są przypadkiem rozdeptywane). Środowisko życia: zamieszkują ściółkę lub spróchniałe drewno. Pokarm: są roślinożerne i żywią się głównie szczątkami roślinnymi, pędami, kiełkującymi nasionami, młodymi korzonkami, owocami, bulwami i grzybami. Ciekawostki: posuwają się powoli do przodu, równomiernie, ruchem płynnym. Nogi poruszając się tworzą fale ruchowe, przesuwające się od tyłu ciała ku przodowi. W spoczynku lub zaniepokojone zwijają się w kłębek i zapadają w nieruchome odrętwienie. Niektóre krocionogi wydzielają wtedy płyn obronny o nieprzyjemnym zapachu. Nie kąsają ludzi, ani zwierząt domowych.
Typ: Stawonogi Podtyp: Szczękoczułkowce Gromada : Pajęczaki Rząd : Kosarze Kosarz pospolity Wielkość: długość ciała od 6 do 10 mm Główne cechy: mają 4 pary wyjątkowo długich i cienkich nóg, ciało w kształcie owalne, z zatartą granicą pomiędzy głowotułowiem a odwłokiem, grzbiet ciemny, szarobrązowy, brzuch zaś jasny, kremowy. Mają tylko jedną parę oczu prostych, osadzonych na jego szczycie, na wyraźnej wypukłości. Środowisko życia: przebywają zazwyczaj na trawach i krzewach, w ogrodach, na łąkach i w lasach, często wchodzą do budynków. Pokarm: są wszystkożerne, oprócz owadów pożerają inne kosarze i pająki, wysysają również soki z owoców i liści. Ciekawostki: są aktywne głównie nocą, choć można je też zaobserwować w ciągu dnia - najlepiej latem lub wczesną jesienią. Zagrożone kosarze wydzielają odstraszającą woń, potrafią też odrzucać nogi.
Typ: Stawonogi Podtyp: Szczękoczułkowce Gromada : Pajęczaki Rząd : Zaleszczotki Zaleszczotek Wielkość: od 2 do 8 mm Główne cechy: mają 4 pary odnóży, szczękoczułki i nogogłaszczki, nogogłaszczki zakończone szczypcami; kształtem przypominają skorpiony ale nie mające zaodwłoka; tylna część ciała szeroka, zaokrąglona, na odwłoku wyraźne widoczne segmenty; ubarwienie czarne, brązowe. Środowisko życia: zamieszkują lekko wilgotne miejsca w runie leśnym, można je spotkać pod kamieniami i korą drzew, w gniazdach ptaków, pszczół. Niektóre gatunki mogą występować w budynkach mieszkalnych. Pokarm: są drapieżnikami; polują na powierzchni ziemi na drobne owady i inne bezkręgowce. Ciekawostki: potrafią chodzić równie sprawnie w przód, jak i w tył i na boki; niektóre przemieszczają się na dalsze odległości przyczepione do ciała owadów.
Typ: Stawonogi Podtyp: Szczękoczułkowce Gromada : Pajęczaki Rząd : Roztocze Kleszcz pospolity Wielkość: długość głodnej samicy wynosi około 4mm, najedzonej 10-12 mm, długość samca około 2,5 mm. Główne cechy: mają 4 pary odnóży (larwy 3 pary), szczękoczułki i nogogłaszczki, nogogłaszczki małe; ciało jednolite, owalne, spłaszczone grzbieto-brzusznie, brak podziału na głowotułów i odwłok; ciało zaokrąglone, tępo zakończone. Środowisko życia: żyje głównie w lasach, na paprociach, roślinach leśnych. Pokarm: atakuje liczne ssaki, ptaki i człowieka. Ciekawostki: może przenosić choroby takie jak borelioza, wirusowe zapalenie płuc, anaplazmoza oraz kleszczowe zapalenie mózgu.
Typ: Stawonogi Podtyp: Szczękoczułkowce Gromada : Pajęczaki Rząd : Pająki Kątnik domowy mniejszy Wielkość: od 10 do 12 mm Główne cechy: ciało masywne, podzielone na głowotułów i odwłok, między głowotułowiem a odwłokiem wyraźne przewężenie; na głowie 4 pary oczu; szczękoczułki i nogogłaszczki, ma 4 pary stosunkowo grubych odnóży, ubarwienie z reguły mieszanina, szarości, brązu i czerni. Środowisko życia: żyją w pobliżu człowieka tworząc pajęczyny w zakamarkach (piwnic, strychów, mocno zaniedbanych łazienek, korytarzy, wnęk). Pokarm: drapieżniki; pokarm stanowią różne owady (np. muchy, komary, mrówki, rybiki cukrowe). Ciekawostki: kątniki rozstawiają swoje pajęczyny w kątach trudno dostępnych zakamarków; pajęczyna przypomina swego rodzaju płachtę, zakończoną charakterystycznym lejkiem.; w jego przedniej części, kątnik czycha na swoje ofiary; wbrew obiegowej opinii, nie są niebezpieczne dla ludzi.
Typ: Stawonogi Podtyp: Tchawkowce Gromada : Owady Rząd : Skorki Skorek pospolity Wielkość: od 10 do 15 mm Główne cechy: ciało podłużne, spłaszczone grzbieto-brzusznie, podzielone na głowę tułów i odwłok; na głowie para czułek; 3 pary odnóży; pierwsza para skrzydeł przekształcona w krótkie ale mocne pokrywy skrzydłowe, druga para błoniastych jest pod nimi złożona i dobrze ukryta; odwłok zakończony dość pokaźnymi szczypcowatymi wyrostkami (cęgami); ubarwienie brązowo-żółte. Środowisko życia: skorki lubią przebywać w ciemnych, lekko wilgotnych przestrzeniach, np. pod ściętym pniem, stertami opadłych liści; możemy natknąć się na niego: w lasach, na łąkach, w ogródkach; przebywają tam często gromadnie, od kilku do kilkunastu osobników. Pokarm: wszystkożerny; zjadają obumierające fragmenty roślin, podgryzają młode listki oraz płatki kwiatów, jedzą opadłe, nieco przegniłe owoce, zjadają niektóre owady w szczególności mszycami. Ciekawostki: aktywne głównie nocą.
Typ: Stawonogi Podtyp: Tchawkowce Gromada : Owady Rząd : Chrząszcze Chrabąszcz majowy Wielkość: do 30 mm Główne cechy: ciało zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka; na głowie blaszkowate czułki, dość spore oczy i gryzący aparat gębowy; na tułowiu 3 odnóży krocznych zakończonych ostrymi pazurkami; dwie pary skrzydeł pierwsza przekształcona w pokrywy, druga błoniasta. Środowisko życia: preferują obrzeża lasów, parki, zagajniki; unika zwartych drzewostanów. Pokarm: obgryzają liście różnych gatunków drzew liściastych: dębów, wierzb, brzóz, buków, leszczyn, klonów, topoli, drzew owocowych i inne. Ciekawostki: dorosłe osobniki pojawiają się w pierwszej połowie maja i można je spotkać do końca czerwca; w ciągu dnia są odrętwiałe, ospałe i niezbyt chętne do ruchu, dopiero podczas ciepłych, bezwietrznych wieczorów uaktywniają się. Larwy chrabąszcza majowego (pędraki) rozwijają się zwykle 3-4 lata i osiągają długość do 5 cm, żerują na korzeniach.
Typ: Stawonogi Podtyp: Tchawkowce Gromada : Owady Rząd : Pluskwiaki Kowal bezskrzydły Wielkość: około 1 cm Główne cechy: ciało zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka; na głowie 1 para czułek; kłująco-ssący aparat gębowy (kłujka, którą można zobaczyć po odwróceniu owada na grzbiet) na tułowiu 3 odnóży; dwie pary skrzydeł pierwsza przekształcona w półpokrywy, druga błoniasta. Bardzo charakterystyczne czarno-czerwone ubarwienie. Środowisko życia: pojawiają się na terenach zurbanizowanych, często w dużych gromadach u podstawy drzew, szczególnie lipy, można je zaobserwować na chodnikach, murkach, w ogrodach; obserwuje się je także w lasach liściastych i mieszanych przy leśnych drogach; miejsca nasłonecznione. Pokarm: są wszystkożerne ich pokarm stanowią nasiona (głównie lipy) oraz martwe owady (niekiedy dochodzi do kanibalizmu). Ciekawostki: zimują jako owady dorosłe ukryte w ściółce lub zagrzebane w ziemi; wiosną budzą się i gromadzą w nasłonecznionych miejscach kowale żyją do 2 lat.
Typ: Stawonogi Podtyp: Tchawkowce Gromada : Owady Rząd : Błonkówki Trzmiel ziemny Wielkość: od 10 do 25 mm. Główne cechy: krępa i masywna budowa ciała, pokryte gęstym, bardzo krótkim owłosieniem; podzielone na głowę tułów i odwłok; skrzydła pierwszej pary błoniaste, skrzydła drugiej pary zredukowane- przezmianki; ubarwienie brunatnoczarne z dwiema szerokimi ciemnożółtymi przepaskami, zakończenie odwłoka białe. Środowisko życia: zamieszkuje otwarte przestrzenie brzegach lasów, polach, łąkach; gniazdują w ziemi w korytarzach wygrzebanych przez samicę, w opuszczonych norach gryzoni, pod kamieniami. Pokarm: nektar i pyłek kwiatowy; odwiedza bardzo różne kwiaty Ciekawostki: owad ten nie zostawia w ciele żądła; nie produkuje miodu; jest odporny na zimno, wilgoć i duży wiatr, pracuje już w temp. 10º C, w dodatku pracują 2-3 dłużej niż pszczoły Trzmiel ziemny gatunek podlega częściowej ochronie gatunkowej.
Typ: Stawonogi Podtyp: Tchawkowce Gromada : Owady Rząd : Motyle Rusałka pawik Wielkość: długość około 35 mm, rozpiętość skrzydeł 50-55mm Główne cechy: ciało zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka; na głowie para czułek, aparat gębowy dorosłych motyli typu ssącego; na tułowiu 3 odnóży krocznych; skrzydła łuskowate skrzydła ubarwione w intensywnie brązowo-czerwonym kolorze; najbardziej charakterystyczną cechą tego gatunku, są duże, wielokolorowe (niebiesko-czarne) plamki ( pawie oczka ) na końcach przednich i tylnych skrzydeł. Środowisko życia: jeden z naszych najpospolitszych gatunków motyli; spotkać go można praktycznie wszędzie lasy, łąki, ogródki, działki, pola uprawne. Pokarm: dorosłe motyle żywią się nektarem kwiatowym, ich larwy (gąsienice) żerują na blaszkach liściowych. Ciekawostki: wielokolorowe plamki na skrzydłach to mechanizm obronny; imitując oczy mają zasugerować ewentualnemu napastnikowi, że czai się tutaj groźny drapieżnik.
Typ: Mięczaki Gromada : Brzuchonogi Rząd : Trzonkooczne Wstężyk gajowy Wielkość: osobniki dorosłe mogą być małe o średnicy muszli 17mm, jednak zwykle jest to zakres 20-24mm; Główne cechy: na dobrze wyodrębnionej głowie znajdują się czułki i oczy; muszla, w zarysie kulista, ze stożkowato wzniesionymi skrętami, muszla prawoskrętna, ma bardzo duże zróżnicowanie barwne; z reguły ma ciemną wargę; silnie rozwinięte mięśnie nogi oraz pokrywający ją śluz umożliwiają pełzanie. Środowisko życia: spotykany w różnorodnych siedliskach, takich jak las, zarośla, żywopłoty (w nich i pod nimi), wysoka roślinność zielna, na przykład pokrzywy, wysoka i niska trawa oraz krzewy ogrodowe. Coraz częściej spotykane są również w ogrodach w wielu miastach. Pokarm: żywi się glonami i roślinami zielnymi, zwłaszcza ich obumarłą tkanką. Ciekawostki: dożywają przeciętnie 7-8 lat. muszle starych zwierząt tracą zewnętrzną pigmentowaną warstwę i często mają kolor biały lub szarawy. Ślimaki dobrze czują się w grupach, również wielogatunkowych. Są aktywne głównie w nocy.
Typ: Mięczaki Gromada : Brzuchonogi Rząd : Trzonkooczne Ślimak winniczek Wielkość: osiąga rozmiary od 45 do 50 mm, średnica muszli przeciętnie ok. 50 mm. Główne cechy: muszla ma barwę jasnobrązową z ciemniejszymi pasami wzdłuż skrętów; winniczek pełza po wstędze śluzu za pomocą nogi z prędkością około 5 cm na minutę; posiada dwie pary czułków; na dłuższych osadzone są oczy, a na krótszych mieści się narząd węchu; żeruje głównie nocą lub w dzień przy wilgotnej i pochmurnej pogodzie. Środowisko życia:. zamieszkuje obszary o dużej wilgotności, lasy, parki, ogrody; zimuje w ściółce, ukryty pod roślinnością. Pokarm: jest roślinożerny, żywi się świeżymi liśćmi Ciekawostki: największy ślimak mający muszlę w Polsce Gatunek podlega częściowej ochronie gatunkowej.
Karty encyklopedyczne zwierząt do samodzielnego uzupełnienia
Typ:... Podtyp:.. Gromada : Rząd :.. Nazwa gatunku Zdjęcie lub rysunek okazu Wielkość:.... Główne cechy:...... Środowisko życia:. Pokarm:. Ciekawostki:...
Typ:... Podtyp:.. Gromada : Rząd :.. Nazwa gatunku Zdjęcie lub rysunek okazu Wielkość:.... Główne cechy:...... Środowisko życia:. Pokarm:. Ciekawostki:...
NOTATKI
PIŚMIENNICTWO Bellmann H. 2011. Błonkówki. MULTICO Oficyna Wydawnicza Bellmann H. 2007. Spotkanie z przyrodą. Owady. MULTICO Oficyna Wydawnicza Kozłowski M. 2009. Owady Polski-Chrząszcze. MULTICO Oficyna Wydawnicza Sielezniew M., Dziekańska J. 2010. Motyle dzienne. MULTICO Oficyna Wydawnicza Stichmann-Marny U., Kretzschmar E. 2013. Przewodnik rośliny i zwierzęta. MULTICO Oficyna Wydawnicza Korbel L. (red). 1993. Świat zwierząt. MULTICO Oficyna Wydawnicza