Część I WYBRANE ZAGADNIENIA PODSTAW FIZYCZNYCH NEUROOBRAZOWANIA Wprowadzenie Jerzy Walecki, Mariusz I. Furmanek, Tomasz Bulski, Michał Adamczyk... 2 1. Tomografia komputerowa Jerzy Walecki, Mariusz I. Furmanek, Tomasz Bulski, Michał Adamczyk... 3 Wielorzędowa tomografia komputerowa... 4 Aplikacje wielorzędowej tomografii komputerowej w neuroradiologii... 5 2. Rezonans magnetyczny Jerzy Walecki, Mariusz I. Furmanek, Tomasz Bulski, Michał Adamczyk... 7 Obrazowanie czynnościowe w rezonansie magnetycznym... 7 Procesy zachodzące podczas aktywacji ośrodków mózgowych... 8 Sygnał w czynnościowym rezonansie magnetycznym... 9 Metody badania czynnościowego rezonansu magnetycznego... 9 Analiza statystyczna... 11 Funkcje mózgu i najważniejsze paradygmaty służące do uzyskiwania aktywacji stosowane w badaniach czynnościowego rezonansu magnetycznego... 11 Aktywacje motoryczne i somatosensoryczne... 11 Aktywacje słuchowe... 12 Funkcje językowe... 12 Plastyczność mózgu... 13 Wykorzystanie czynnościowego rezonansu magnetycznego w ocenie zaburzeń funkcji poznawczych... 13 Monitorowanie leczenia farmakologicznego za pomocą czynnościowego rezonansu magnetycznego... 15 Sieć stanu spoczynkowego... 15 Ograniczenia czynnościowego rezonansu magnetycznego... 16 Obrazowanie dyfuzji w rezonansie magnetycznym... 19 Badanie perfuzji mózgu metodą rezonansu magnetycznego... 23 Obrazowanie podatności magnetycznej... 25 Spektroskopia rezonansu magnetycznego... 26 Spektroskopia protonowa... 31 Spektroskopia fosforowa... 33 3. Środki cieniujące i kontrastowe stosowane w neuroradiologii Katarzyna Sklinda... 35 Środki cieniujące stosowane w rentgenodiagnostyce i tomografii komputerowej... 35 Podział środków cieniujących... 35 Wskazania do podania środka cieniującego.. 36 Farmakokinetyka... 36 Działania niepożądane... 37 Środki kontrastowe stosowane w diagnostyce metodą rezonansu magnetycznego... 38 Podział środków kontrastowych pod kątem podatności na działanie pola magnetycznego. 38 Podział środków kontrastowych ze względu na obszar działania na poziomie komórkowym. 39 Zewnątrzkomórkowe środki kontrastowe. 39 Wewnątrzkomórkowe środki kontrastowe. 40 Metody aplikacji środków cieniujących i kontrastowych... 41 Część II SZCZEGÓŁOWA DIAGNOSTYKA CHORÓB OŚRODKOWEGO UKŁADU NERWOWEGO Zaburzenia rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego Wprowadzenie Jolanta Sikorska, Agnieszka Pomianowska... 44 4. Embriogeneza Jolanta Sikorska, Agnieszka Pomianowska... 45 XI
5. Zaburzenia indukcji grzbietowej Jolanta Sikorska, Agnieszka Pomianowska... 46 Wady dysraficzne mózgowia i czaszki... 46 Przepuklina oponowa czaszki... 46 Przepuklina oponowo-mózgowa... 46 Malformacje Chiariego.................... 47 Wady dysraficzne rdzenia i kanału kręgowego... 55 Przepuklina oponowa kręgosłupa... 55 Przepuklina oponowo-rdzeniowa... 56 Przepuklina rdzeniowa.................... 61 Przepuklina tłuszczowo-oponowo-rdzeniowa. 62 Przepuklina tłuszczowo-rdzeniowa... 64 Przepuklina torbieli hydromielicznej... 65 Wodordzenie... 65 Jamistość rdzenia kręgowego przedłużonego. 66 Rozszczepienie rdzenia... 69 Grzbietowa zatoka skórna, torbiel skórzasta i torbiel naskórkowa... 75 Zaburzenia rozwojowe nici końcowej... 78 Tłuszczak podtwardówkowy... 79 Torbiel neurenteryczna... 81 Zespół regresji ogonowej... 82 6. Zaburzenia indukcji brzusznej Jolanta Sikorska, Agnieszka Pomianowska... 83 Przodomózgowie jednokomorowe... 83 Dysplazja przegrodowo-wzrokowa... 87 Anomalie przegrody przezroczystej i sklepienia. 88 Malformacja Chiariego typu IV... 90 Zespół Dandy ego Walkera... 91 Odmiana zespołu Dandy ego Walkera... 92 Torbiel pajęczynówki wewnątrzczaszkowa... 93 Powiększenie zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego. 96 Torbiele oponowe kanału kręgowego... 96 Dysplazje opony twardej... 101 7. Zaburzenia podziału i różnicowania komórek Jolanta Sikorska, Agnieszka Pomianowska... 103 Małomózgowie prawdziwe... 103 Wielkomózgowie... 103 Niedrożność i zwężenie wodociągu mózgu... 104 Fakomatozy... 105 Nerwiakowłókniakowatość... 105 Stwardnienie guzowate... 110 Naczyniakowatość twarzowo-mózgowa... 112 Naczyniakowatość siatkówkowo-móżdżkowa. 114 Ataksja-teleangiektazja... 114 Naczyniakowatość skórno-oponowo- -rdzeniowa... 115 Melanoza nerwowo-skórna... 115 8. Zaburzenia migracji neuronalnej i rozwoju bruzd Jolanta Sikorska, Agnieszka Pomianowska. 117 Bezzakrętowość... 117 Szerokozakrętowość... 119 Drobnozakrętowość... 121 Heterotopia istoty szarej... 122 Dziurowatość mózgu prawdziwa... 128 Agenezja ciała modzelowatego... 131 9. Inne zaburzenia związane z rozwojem czaszki i kręgosłupa Jolanta Sikorska, Agnieszka Pomianowska... 135 Przedwczesne zarośnięcie szwów czaszkowych.. 135 Wady pogranicza czaszkowo-kręgosłupowego... 136 Wady segmentacji kręgosłupa... 137 Wrodzona stenoza kanału kręgowego... 139 Połączenie korzeni nerwowych... 140 Choroby istoty białej Wprowadzenie Monika Bekiesińska-Figatowska... 143 10. Leukodystrofia metachromatyczna Monika Bekiesińska-Figatowska... 144 11. Leukodystrofia globoidalna Monika Bekiesińska-Figatowska... 145 12. Mukopolisacharydozy Monika Bekiesińska- -Figatowska... 146 13. Ceroidolipofuscynozy neuronalne Monika Bekiesińska-Figatowska... 148 14. Adrenoleukodystrofia sprzężona z chromosomem X Monika Bekiesińska-Figatowska... 149 15. Encefalopatia mitochondrialna z kwasicą mleczanową i epizodami udaropodobnymi Monika Bekiesińska-Figatowska... 151 16. Zespół Leigha Monika Bekiesińska-Figatowska. 153 17. Zespół Cockayne a Monika Bekiesińska- -Figatowska... 155 18. Choroba Pelizaeusa Merzbachera Monika Bekiesińska-Figatowska... 156 19. Zespół 18q- Monika Bekiesińska-Figatowska... 157 20. Kwasica glutarowa typu I Monika Bekiesińska- -Figatowska... 158 21. Hiperglicynemia nieketotyczna Monika Bekiesińska-Figatowska... 159 22. Choroba Canavan Monika Bekiesińska- -Figatowska... 160 23. Choroba Wilsona Monika Bekiesińska- -Figatowska... 161 24. Choroba Menkesa Monika Bekiesińska- -Figatowska... 163 25. Choroba Alexandra Monika Bekiesińska- -Figatowska... 164 26. Leukoencefalopatia ze znikającą istotą białą Monika Bekiesińska-Figatowska... 166 27. Leukoencefalopatia z zajęciem pnia mózgu i rdzenia kręgowego oraz zwiększeniem stężenia mleczanów Monika Bekiesińska-Figatowska... 167 28. Angiopatia amyloidowa Monika Bekiesińska- -Figatowska... 169 29. Mózgowa autosomalna dominująca arteriopatia z podkorowymi zawałami i leukoencefalopatią Monika Bekiesińska-Figatowska... 170 30. Stwardnienie rozsiane Monika Bekiesińska- -Figatowska... 172 Stwardnienie koncentryczne... 173 XII
31. Ostre rozsiane zapalenie mózgu i rdzenia. Ostre krwotoczne zapalenie mózgu i rdzenia Monika Bekiesińska-Figatowska... 175 32. Centralna mielinoliza mostu i mielinoliza pozamostowa Monika Bekiesińska-Figatowska. 176 33. Zespół odwracalnej leukoencefalopatii tylnej Monika Bekiesińska-Figatowska... 177 34. Niedotlenieniowo-niedokrwienna leukoencefalopatia noworodków Monika Bekiesińska-Figatowska... 178 35. Zapalenie naczyń Monika Bekiesińska- -Figatowska... 180 36. Zmiany w istocie białej po napromienianiu i chemioterapii Monika Bekiesińska-Figatowska. 181 37. Rozlany uraz aksonalny Monika Bekiesińska- -Figatowska... 183 Zespoły otępienne 38. Otępienie Marek Gołębiowski................ 186 39. Obraz starzejącego się mózgu Marek Gołębiowski.... 190 40. Łagodne zaburzenia poznawcze Marek Gołębiowski.... 191 41. Choroba Alzheimera Marek Gołębiowski... 194 42. Otępienie z ciałami Lewy ego Marek Gołębiowski.... 196 43. Otępienie naczyniopochodne Marek Gołębiowski.... 197 44. Zwyrodnienie czołowo-skroniowe Marek Gołębiowski.... 200 Guzy ośrodkowego układu nerwowego Wprowadzenie Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 202 45. Cechy guzów ośrodkowego układu nerwowego Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 203 Cechy guzów wewnątrzczaszkowych w badaniach obrazowych... 203 Tomografia komputerowa... 203 Rezonans magnetyczny... 203 Spektroskopia rezonansu magnetycznego. 204 Mapowanie czynności mózgowia funkcjonalne badanie rezonansu magnetycznego... 205 Obrazowanie tensora dyfuzji... 205 Badanie perfuzji mózgowej... 205 Klasyfikacja guzów ośrodkowego układu nerwowego... 209 46. Nowotwory szeregu astrocytarnego Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 210 Gwiaździaki rozlane... 210 Gwiaździak włókienkowy... 210 Gwiaździak anaplastyczny... 215 Glejak wielopostaciowy... 221 Glejak wielopostaciowy olbrzymiokomórkowy... 222 Glejakomięsak... 222 Glejaki mostu lub rdzenia przedłużonego... 225 Glejaki nerwów wzrokowych... 228 47. Gwiaździaki o wzroście ograniczonym Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 232 Gwiaździak włosowatokomórkowy... 232 Żółtakogwiaździak pleomorficzny... 234 Gwiaździak podwyściółkowy olbrzymiokomórkowy... 236 48. Nowotwory gleju skąpowypustkowego Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 239 Skąpodrzewiak... 239 Skąpodrzewiak anaplastyczny... 240 49. Nowotwory gleju wyściółkowego Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 244 Wyściółczak... 244 Inne nowotwory gleju wyściółkowego... 246 Wyściółczak anaplastyczny... 246 Wyściółczak śluzowobrodawkowaty... 246 Podwyściółczak... 246 50. Nowotwory pochodzenia zarodkowego (prymitywne nowotwory neuroektodermalne PNET) Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 247 Rdzeniak płodowy... 247 51. Nowotwory o niewyjaśnionej histogenezie Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 251 Glejakowatość mózgu... 251 Naczyniak płodowy... 253 52. Nowotwory splotu naczyniówkowego Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 257 Brodawczak splotu naczyniówkowego... 257 Rak splotu naczyniówkowego... 258 53. Guzy neuronalne i mieszane neuronalno- -glejowe Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 260 Zwojak... 260 Nowotwór dysembrioplastyczny neuroepitelialny. 261 Zwojakoglejak... 264 Nerwiak komórkowy ośrodkowy... 267 Inne guzy neuronalne i mieszane neuronalno- -glejowe... 268 Zwojak móżdżku dysplastyczny... 268 Zwojakoglejak desmoplastyczny wieku dziecięcego... 268 54. Guzy wywodzące się z miąższu szyszynki Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 269 Szyszyniak... 269 Szyszyniak zarodkowy... 270 55. Nowotwory nerwów czaszkowych i rdzeniowych Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 273 Nerwiak osłonkowy... 273 56. Nowotwory opon mózgowych wywodzące się z komórek meningotelialnych Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 276 Oponiak... 276 XIII
57. Chłoniaki i nowotwory układu krwiotwórczego Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 286 Chłoniaki złośliwe... 286 58. Guzy z komórek rozrodczych Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 290 Zarodczak... 290 59. Przerzuty nowotworowe do mózgu i móżdżku Jerzy Walecki, Ewa Kluczewska... 293 60. Popromienne uszkodzenie mózgu Jerzy Walecki................................. 296 Guzy i zmiany guzopodobne podstawy czaszki Wprowadzenie Barbara Bobek-Billewicz... 298 61. Badania obrazowe stosowane w diagnostyce guzów podstawy czaszki Barbara Bobek-Billewicz... 299 62. Guzy i zmiany guzopodobne występujące w każdej części podstawy czaszki Barbara Bobek-Billewicz... 300 Oponiak... 300 Nerwiak osłonkowy... 308 Przerzuty.................................... 309 Dysplazja włóknista... 315 Tłuszczak... 317 Sarkoidoza................................... 318 63. Guzy podstawy przedniego dołu czaszki Barbara Bobek-Billewicz... 319 Nerwiak węchowy zarodkowy... 319 Torbiel śluzowa zatoki... 321 Brodawczak odwrócony... 321 Naczyniakowłókniak młodzieńczy... 321 Mięśniakomięsak prążkowanokomórkowy... 323 Kostniak... 326 64. Guzy podstawy środkowego dołu czaszki Barbara Bobek-Billewicz... 327 Czaszkogardlak... 327 Struniak..................................... 330 Torbiel skórzasta... 331 Procesy patologiczne w zatoce jamistej... 332 65. Guzy podstawy tylnego dołu czaszki Barbara Bobek-Billewicz... 333 Nerwiak nerwu VIII... 333 Torbiel naskórkowa... 337 66. Zmiany szczytu piramidy kości skroniowej Barbara Bobek-Billewicz... 342 Torbiel cholesterolowa... 343 Tętniak tętnicy szyjnej wewnętrznej... 344 Procesy zapalne szczytu piramidy kości skroniowej.... 345 67. Zmiany otworu żyły szyjnej Barbara Bobek-Billewicz... 346 Przyzwojak... 346 Nerwiak nerwów IX, X, XI... 349 68. Procesy patologiczne w otworze wielkim Barbara Bobek-Billewicz... 350 69. Nerwy czaszkowe Barbara Bobek-Billewicz... 351 Guzy przysadki i okolicy okołosiodłowej 70. Gruczolaki przysadki Joanna Bladowska, Marek J. Sąsiadek... 357 71. Inne guzy okolicy siodła tureckiego Joanna Bladowska, Marek J. Sąsiadek... 370 Czaszkogardlak... 370 Torbiel kieszonki Rathkego... 373 Oponiak... 375 Gwiaździak włosowatokomórkowy... 377 Rozrodczak... 379 Torbiele pajęczynówki... 379 Odpryskowiec... 380 Struniak..................................... 381 72. Zmiany nienowotworowe przysadki Joanna Bladowska, Marek J. Sąsiadek... 384 Zmiany wrodzone... 384 Zmiany infekcyjne, ziarniniakowe i naciekowe... 384 Tętniaki... 384 Patologia lejka przysadki... 384 Zespół pustego siodła... 384 Patologiczna hiperintensywność przysadki.. 384 73. Diagnostyka pooperacyjna okolicy siodła tureckiego Joanna Bladowska, Marek J. Sąsiadek... 389 Diagnostyka różnicowa guza resztkowego....... 389 Obraz materiałów wypełnieniowych... 391 Ocena pozostałego po zabiegu gruczołu przysadki... 393 Zmiany pooperacyjne w zatoce klinowej... 394 Guzy kanału kręgowego i kręgosłupa Wprowadzenie Elżbieta Jurkiewicz... 400 74. Guzy kanału kręgowego położone w przestrzeni wewnątrzoponowej wewnątrzrdzeniowe Elżbieta Jurkiewicz... 401 Wyściółczak... 401 Gwiaździak.................................. 404 Naczyniak płodowy... 408 Wewnątrzrdzeniowe zmiany przerzutowe... 412 75. Guzy kanału kręgowego położone w przestrzeni wewnątrzoponowej zewnątrzrdzeniowe Elżbieta Jurkiewicz... 414 Wyściółczak śluzowo-brodawkowaty nici końcowej i ogona końskiego... 414 Nerwiak osłonkowy... 418 Oponiak... 421 Nerwiakowłókniak... 425 Wewnątrzoponowe zmiany przerzutowe... 428 Tłuszczak nici końcowej... 431 Tłuszczak wewnątrzoponowy... 432 Torbiel naskórkowa... 434 XIV
Torbiel skórzasta... 438 Torbiel neuroenterogenna... 440 76. Guzy kanału kręgowego położone w przestrzeni zewnątrzoponowej Elżbieta Jurkiewicz... 443 Nadmierne nadoponowe gromadzenie tkanki tłuszczowej... 443 77. Guzy kręgosłupa Elżbieta Jurkiewicz... 445 Naczyniak... 445 Kostniak kostninowy... 448 Kostniak zarodkowy... 450 Guz olbrzymiokomórkowy... 452 Wyrośl chrzęstno-kostna... 455 Torbiel tętniakowata... 457 Ziarniniak kwasochłonny... 461 Chrzęstniakomięsak... 463 Mięsak Ewinga... 466 Mięsak kościopochodny... 469 Struniak..................................... 470 Szpiczak mnogi... 472 Chłoniak... 474 Białaczka... 477 Nerwiak zarodkowy współczulny... 480 Zewnątrzoponowe zmiany przerzutowe... 483 Choroby kręgosłupa 78. Techniki głównych metod obrazowania kręgosłupa Marek J. Sąsiadek, Joanna Bladowska... 488 Obrazowanie diagnostyczne w chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa... 488 Badanie rentgenowskie... 488 Tomografia komputerowa... 488 Rezonans magnetyczny... 488 Obrazowanie diagnostyczne urazów kręgosłupa.... 491 Badanie rentgenowskie... 491 Tomografia komputerowa... 491 Rezonans magnetyczny... 491 79. Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa Marek J. Sąsiadek, Joanna Bladowska... 492 Zmiany zwyrodnieniowe krążka międzykręgowego.... 497 Zmiany zwyrodnieniowe trzonów kręgowych... 506 Zmiany zwyrodnieniowe stawów międzykręgowych.... 512 Zmiany zwyrodnieniowe więzadeł kręgosłupa.. 513 Kręgozmyk zwyrodnieniowy... 514 Stenoza kanału kręgowego... 515 Zmiany w rdzeniu kręgowym... 517 Stan po operacji przepukliny krążka międzykręgowego.... 518 80. Urazy kręgosłupa Marek J. Sąsiadek, Joanna Bladowska... 520 81. Zmiany naczyniopochodne, zapalne i demielinizacyjne kręgosłupa Marek J. Sąsiadek, Joanna Bladowska... 532 Zmiany naczyniopochodne... 533 Zmiany zapalne... 538 Zmiany demielinizacyjne... 543 Urazy czaszkowo-mózgowe Wprowadzenie Romana Bogusławska-Walecka, Agnieszka Piliszek............................. 549 82. Złamania kości czaszki Romana Bogusławska- -Walecka, Agnieszka Piliszek... 550 83. Wstrząśnienie mózgu Romana Bogusławska- -Walecka, Agnieszka Piliszek... 554 84. Stłuczenie mózgu Romana Bogusławska- -Walecka, Agnieszka Piliszek... 555 85. Rozlany uraz aksonalny Romana Bogusławska- -Walecka, Agnieszka Piliszek... 559 86. Krwiak śródmózgowy Romana Bogusławska- -Walecka, Agnieszka Piliszek... 563 87. Krwiak nadtwardówkowy Romana Bogusławska-Walecka, Agnieszka Piliszek... 568 88. Krwiak podtwardówkowy Romana Bogusławska-Walecka, Agnieszka Piliszek... 571 89. Pourazowe krwawienie podpajęczynówkowe Romana Bogusławska-Walecka, Agnieszka Piliszek. 575 90. Obrzęk i ostre pourazowe obrzmienie mózgu Romana Bogusławska-Walecka, Agnieszka Piliszek. 577 91. Powikłania urazów czaszkowo-mózgowych Romana Bogusławska-Walecka, Agnieszka Piliszek. 580 Wady naczyniowe ośrodkowego układu nerwowego Wprowadzenie Jan Baron, Katarzyna Gruszczyńska. 586 92. Tętniaki tętnic mózgowych Jan Baron, Katarzyna Gruszczyńska... 587 93. Malformacje naczyniowe Jan Baron, Katarzyna Gruszczyńska... 596 Malformacje tętniczo-żylne... 596 Tętniakowata malformacja żyły Galena... 603 Malformacje (przetoki) tętniczo-żylne opony twardej... 606 Przetoka szyjno-jamista... 609 Naczyniaki jamiste... 612 Naczyniaki włośniczkowe... 615 Rozwojowe malformacje żylne... 616 94. Zespół Sturge a Webera Jan Baron, Katarzyna Gruszczyńska... 619 95. Choroba moyamoya Jan Baron, Katarzyna Gruszczyńska... 621 XV
Choroby naczyniopochodne ośrodkowego układu nerwowego 96. Udar mózgu Jerzy Walecki, Tomasz Bulski, Cezary Szary... 627 Szczególne typy udaru... 652 Udar żylny... 652 Udar lakunarny... 654 Udar ostatniej łączki (hemodynamiczny).. 654 Udar w mechanizmie zatorowym... 654 Zwyrodnienie Wallera... 660 Leukoarajoza... 662 Wybrane udary o innej etiologii... 663 Zespół odwracalnej leukoencefalopatii tylnej. 663 Przewlekła encefalopatia nadciśnieniowa... 663 Mózgowa autosomalna dominująca arteriopatia z zawałami podkorowymi i leukoencefalopatią... 664 Zespół MELAS... 664 97. Krwawienie śródczaszkowe Jerzy Walecki, Tomasz Bulski, Cezary Szary... 666 Krwawienie śródmózgowe... 667 Krwawienie podpajęczynówkowe... 673 Krwawienie dokomorowe... 676 Mikrokrwawienia... 676 Choroby zapalne ośrodkowego układu nerwowego Wprowadzenie Eugeniusz Tarasów... 679 98. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych Eugeniusz Tarasów... 680 Ropniak podtwardówkowy... 683 99. Ropień mózgu Eugeniusz Tarasów... 686 100. Gruźlica ośrodkowego układu nerwowego Eugeniusz Tarasów... 690 101. Neuroborelioza Eugeniusz Tarasów... 694 102. Opryszczkowe zapalenie mózgu Eugeniusz Tarasów... 696 103. Parazytozy ośrodkowego układu nerwowego Eugeniusz Tarasów... 699 Toksoplazmoza... 699 Wągrzyca... 702 Bąblowica... 705 104. Zakażenia grzybicze ośrodkowego układu nerwowego Eugeniusz Tarasów... 708 Kandydoza... 708 Aspergiloza... 709 Kryptokokoza... 709 105. Zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym w przebiegu zakażenia HIV Eugeniusz Tarasów. 712 HIV-encephalitis... 712 Zakażenia oportunistyczne... 715 Postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia... 715 Pierwotny chłoniak ośrodkowego układu nerwowego... 717 Skróty... I Skorowidz... III XVI