40 BSE Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja BSE nr 501 Konsumpcja alkoholu a stan zdrowia mieszkańców Polski Liczne badania naukowe wskazują jednoznacznie na zwiększone ryzyko zachorowalności na szereg chorób i pogorszenie już istniejących stanów chorobowych z powodu nadużywania alkoholu. Alkohol stanowi także jeden z ważniejszych czynników wpływających na poziom umieralności w danym kraju oraz przeciętną długość życia jego mieszkańców. W naszym kraju stwierdza się w skali regionów znaczną korelację między częstotliwością zgonu na choroby związane ze zwyczajem picia a wielkością spożycia alkoholu. Analiza przyczyn nadumieralności mężczyzn w Polsce wskazuje alkohol jako jeden z istotnych czynników sprawczych. 1. Zagrożenia zdrowotne związane z konsumpcją alkoholu Literatura z dziedziny epidemiologii daje podstawy do łączenia zwiększonego ryzyka zachorowań na niektóre choroby oraz zgonu ze spożyciem dużych ilości alkoholu. Alkohol jest bezpośrednią lub istotną współtowarzyszącą przyczyną wielu chorób oraz zaostrzeń istniejących już stanów chorobowych. Spożycie alkoholu ma zasadniczy wpływ na rozmiary ogólnej umieralności. Istnieje silna korelacja pomiędzy konsumpcją alkoholu (mierzoną ilością czystego alkoholu na 1 mieszkańca) a rozmiarami ogólnej umieralności - wzrostowi spożycia towarzyszy wzrost umieralności. Jak wykazują międzynarodowe badania porównawcze, alkohol był odpowiedzialny za skrócenie przeciętnego dalszego dalszego trwania życia w większości byłych krajów socjalistycznych na początku lat 90. Alkohol jest czynnikiem powodującym wielorakie szkody zdrowotne, szczególnie w rezultacie jego przewlekłego nadużywania. Ryzyko chorób podwaja się już przy dziennym poziomie spożycia w wysokości 30 g, zarówno w odniesieniu do mężczyzn, jak i kobiet. Stwierdza się istotny związek pomiędzy intensywnością picia alkoholu a rozpowszechnieniem się chorób układu krążenia, będącymi w krajach europejskich główną przyczyną zgonów. Wpływ alkoholu etylowego na układ krążenia nie jest przy tym jednorodny - może on zarówno stymulować jak też hamować czynność serca, kurczyć lub rozkurczać mięśniówkę naczyń krwionośnych. Alkohol jest uznawany za jeden z czynników rakotwórczych. Najczęściej stwierdza się dodatnią korelację pomiędzy piciem alkoholu a ryzykiem zachorowania lub zgonu na nowotwory gardła, przełyku, żołądka, okrężnicy i odbytnicy. Używanie alkoholu odpowiada więc za część zgonów z powodu chorób nowotworowych, stanowiących drugą pod względem częstotliwości występowania przyczynę zgonów w Polsce. W badaniach nad szkodliwością działania alkoholu na układ trawienny akcentuje się zwłaszcza jego wpływ na uszkodzenie (marskość) wątroby. Ocenia się, że ok. 60% zgonów
BSE 41 na marskość wątroby ma związek z nadużywaniem alkoholu. Krzywa spożycia alkoholu wykazuje dużą zbieżność z krzywą obrazującą umieralność z powodu tej choroby, szczególnie mężczyzn. Ponadto stwierdza się uszkadzające działanie napojów alkoholowych na błonę śluzową żołądka, co objawia się występowaniem zaburzeń żołądkowych, nieżytami oraz wrzodami trawiennymi. Przewlekłe nieżyty błony śluzowej, występujące często u osób uzależnionych od alkoholu, powodują anemie, dolegliwości upośledzenia funkcji wydzielniczej, zmiany gastroskopowe. Szczególnie znaczne uszkodzenie bariery śluzowej żołądka ma miejsce w przypadku spożywania wysokoprocentowych napojów alkoholowych, powodującego obniżenie kwaśności soku żołądkowego, co z kolei jest przyczyną niestrawności. Napoje niskoalkoholowe (wino, piwo) silnie pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, a konsumowane w dużych ilościach mogą działać szkodliwie na układ trawienny, zwłaszcza przy niewystarczającym spożywaniu pokarmów. Przewlekłe nadużywanie alkoholu może doprowadzić do wystąpienia zespołu złego wchłaniania, a w konsekwencji do niedoborów witaminowych, energetycznych, elektrolitycznych itp., prowadzących do szeregu zaburzeń patofizjologicznych i zmian patomorfologicznych. W literaturze fachowej często podkreślany jest negatywny wpływ alkoholu na sferę emocjonalno-popędową, a przez nią na tzw. ryzykowne zachowania dla życia oraz zdrowia. Należą do nich agresywność (prowokowanie awantur, udział w bójkach, wybrykach) oraz autoagresja (samouszkodzenia ciała, próby samobójcze). W populacji osób uzależnionych - częściej niż wśród osób zdrowych - występują zamachy samobójcze, czyny agresywne, psychozy, szczególnie alkoholowe (tzw. majaczenia drżenne alkoholowe). Wzrost spożycia alkoholu wiąże się ze wzrostem wskaźnika pierwszorazowych przyjęć do szpitali psychiatrycznych z powodu psychoz alkoholowych. Jest on również czynnikiem ułatwiającym podjęcie decyzji o próbie samobójczej. Ponad 40% liczby samobójstw w Polsce ma miejsce pod wpływem alkoholu, chociaż w niektórych innych krajach wskaźnik ten jest znacznie wyższy i np. w Rosji, na Białorusi i Ukrainie ok. 75% samobójstw związanych było z nadużywaniem alkoholu. Ponadto nietrzeźwi użytkownicy dróg uczestniczą w ok. 20% ogółu wypadków drogowych, które w 1/3 kończą się śmiercią ich uczestników. W Polsce ponad 1/3 utonięć zdarza się po wypiciu alkoholu. Spożycie alkoholu zwiększa ryzyko zakażeń chorobami przenoszonymi drogą płciową, w tym także HIV i AIDS. W przypadku HIV i AIDS alkohol występuje jako czynnik upośledzający układ odpornościowy, (a przez to ułatwiający infekcję HIV oraz rozwój AIDS), a także zwiększający ryzyko zakażenia ze względu na po-alkoholowe zachowania seksualne. Nadmierne spożywanie alkoholu uważane jest za główną przyczynę męskiej bezpłodności. Jak wykazują badania, u co trzeciego mężczyzny wypijającego więcej niż 80 gramów czystego alkoholu dziennie stwierdza się nieprawidłowy rozwój plemników, gdy w grupie spożywających tylko niskoalkoholowe trunki tylko u co piątego. Alkohol jest także czynnikiem istotnie wpływającym na przebieg wielu chorób. Może on w zasadniczym stopniu powodować istotne komplikacje samej choroby lub nieskuteczność, względnie powikłania podstawowej kuracji. Rozmiary spożycia wódki i styl picia w Polsce charakteryzują się ostrą intoksykacją, co stanowi istotny czynnik sprawczy występowania niektórych chorób.
42 BSE Alkohol wywiera nie tylko negatywny wpływ na stan zdrowia osoby pijącej ale i członków jego rodziny. W badaniach stwierdza się częstsze występowanie u małżonków osób nadużywających alkoholu takich schorzeń jak: nerwice, zespoły pourazowe, niektóre choroby somatyczne, zespół zmian współuzależnień (wyrażający się zaburzeniami zachowań o charakterze aspołecznym). 2. Skutki zdrowotne spożywania alkoholu Alkohol stanowi jedno z głównych zagrożeń zdrowia społeczeństwa. Zagrożenie to mierzy się wpływem tego czynnika na umieralność, zapadalność chorobową, rozpowszechnienie chorób i rozmiary hospitalizacji. W rytm wahań konsumpcji wódki zmieniała się w Polsce w ostatnich latach umieralność z wielu przyczyn, przede wszystkim zaś z powodu urazów i zatruć. Spadek podaży i reglamentacja alkoholu w okresie lat 1981-1983 spowodowały wyraźny spadek częstotliwości zgonów z powodu chorób układu krążenia, marskości wątroby i innych zaburzeń. Zaznaczający się w ostatnich latach lawinowy wzrost zgonów z powodu wypadków drogowych zbiega się jednak z tendencją spadkową w natężeniu spożycia alkoholu, co dowodzi istotnej roli innych jeszcze przyczyn warunkujących umieralność wypadkową. Badania dotyczące związku umieralności ze skutkami spożywania alkoholu jako jednego z czynników sprawczych chorób przeprowadzone zostały na początku lat dziewięćdziesiątych. Badania te wykazały wyraźny związek - w ujęciu poszczególnych województw pomiędzy rejestrowanym spożyciem alkoholu a ogólnym poziomem umieralności. Najwyższe średnie spożycie alkoholu (w litrach 100% alkoholu) występowało w województwach położonych w zachodniej i północnej części Polski (elbląskim, słupskim, koszalińskim, szczecińskim, jeleniogórskim), a ponadto w katowickim oraz łódzkim. Natomiast najniższą konsumpcję zarejestrowano w województwach południowowschodnich (tarnowskim, siedleckim, rzeszowskim, siedleckim, krośnieńskim, zamojskim, przemyskim). Generalnie wyższe było spożycie alkoholu wśród mężczyzn mieszkających na wsi niż w mieście, gdy w odniesieniu do kobiet sytuacja jest odwrotna - więcej pije mieszkanek miast niż wsi. Województwa charakteryzujące się najwyższymi wskaźnikami konsumpcji alkoholu legitymują się także wysokimi standaryzowanymi współczynnikami umieralności spowodowanej ogółem chorób, zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Taką zależność zaobserwować można szczególnie w odniesieniu do takich województw jak: elbląskie, katowickie, jeleniogórskie oraz szczecińskie. Z kolei województwa południowo-wchodnie, w których rejestrowane jest niższe od przeciętnego w skali kraju spożycie alkoholu, mają ogólnie korzystniejsze (niższe) wskaźniki zgonów z powodu chorób. Najsilniej w poszczególnych województwach spożycie alkoholu wiązało się umieralnością zarówno mężczyzn, jak i kobiet z powodu marskości wątroby oraz nowotworu złośliwego przełyku. Najwyższą umieralnością zarówno mężczyzn, jak i kobiet z powodu marskości wątroby charakteryzują się województwa o jednocześnie wysokim spożyciu napojów alkoholowych, takie jak: katowickie, opolskie, wałbrzyskie. Z drugiej strony - najniższą umieralność z powodu marskości wątroby stwierdza się w województwach południowowschodnich, a więc w tarnowskim, bialsko-podlaskim, zamojskim, siedleckim.
BSE 43 Dosyć wyraźna była również korelacja między ilością konsumowanego alkoholu a nadumieralnoscią mężczyzn (tj. wyższego natężenia zgonów mężczyzn niż kobiet, będących w tym samym wieku) z powodu nowotworu złośliwego wargi, jamy ustnej i gardła oraz chorób naczyń mózgowych. Słaby był natomiast związek w przypadku nowotworu złośliwego żołądka i odbytnicy. Badania te wskazują w sposób jednoznaczny, że spożywanie alkoholu jest jedyni z czynników odpowiedzialnych za zwiększoną w Polsce nadumieralność, szczególnie mężczyzn. Osoby nadużywające alkoholu (również nie posiadające ubezpieczenia) mogą korzystać nieodpłatnie z porad poradni: zdrowia psychicznego, odwykowych, profilaktyki lecznictwa i rehabilitacji osób uzależnionych oraz hospitalizacji w zakładach psychiatrycznych. W latach 1990-1992 liczba zarejestrowanych z powodu występowania zespołu zależności alkoholowej w poradniach zdrowia psychicznego cywilnej służby zdrowia kształtowała się mniej więcej na jednakowym poziomie nie przekraczającym 4,3 tys. osób rocznie. Liczba ta uległa wyraźnemu zwiększeniu do 6,7 tys. w 1993 r. W latach 1994-1995 było zarejestrowanych więcej osób aniżeli w okresie 1990-1992, odpowiednio 5,6 tys. oraz 6,1 tys. Szczególnie wzrasta zgłaszalność nowych przypadków zespołu zależności alkoholowej we wszystkich rodzajach zakładów psychiatrycznych. W zakresie psychiatrycznego lecznictwa szpitalnego, przy względnej stabilizacji wskaźników hospitalizacji na 100 tys. mieszkańców, wzrasta liczba leczonych po raz pierwszy, głównie z rozpoznaniem zaburzeń alkoholowych. Podobnie jak w latach poprzednich - zaburzenia alkoholowe były w 1995 r. drugą (po nerwicach) najczęstszą przyczyną pierwszorazowych zgłoszeń do ambulatoryjnego lecznictwa psychiatrycznego. W poradniach odwykowych cywilnej służby zdrowia (których liczba w 1995 r. wynosiła 407) z powodu zespołu zależności alkoholowej leczonych było w 1995 r. 91,5 tys. osób, a więc tylko nieznacznie mniej (o 0,5 tys.) aniżeli w rekordowym w latach dziewięćdziesiątych roku 1991. W 1995 r. w tych samych poradniach leczyło się 3,2 tys. nadużywających alkoholu bez uzależnienia. Obserwuje się jednak stale zmniejszającą się liczbę tych osób - w 1990 r. było ich 5,7 tys., a w 1992 r. już 4,6 tys. Można jednak przypuszczać, że ten malejący trend jest konsekwencją faktu, że coraz większy odsetek osób nadużywających alkoholu uzależnienia się od niego, powiększając tym samym grono osób z zespołem zależności alkoholowej. Wskazywać na to może także szczególnie nasilony w latach 1994-1995 wzrost liczby chorujących na psychozy alkoholowe. 3. Programy działalności Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej w zakresie profilaktyki i leczenia uzależnień alkoholowych Zasadnicze zadania przewidziane do realizacji przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej w zakresie profilaktyki oraz leczenia chorób alkoholowych ujęte są w: - Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych - Programie Działań Administracji Rządowej na lata 1997-1999, - aktualnej (trzeciej) wersji Narodowego Programu Zdrowia (NPZ) na lata 1996-2005.
44 BSE Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Głównymi zadaniami sektorowymi na lata 1997-1999 dla Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej jest kontynuacja programów Państwowej Agencji Rozwiązywania Programów Alkoholowych, rozpoczętych w latach 1995-1996, w tym zwłaszcza: 1. Zwiększenie dostępności i skuteczności usług terapeutycznych dla osób uzależnionych i członków ich rodzin. 2. Wdrażanie metod wczesne] diagnozy i interwencji wobec problemów alkoholowych u pacjentów w podstawowej opiece zdrowotnej i w praktyce lekarzy rodzinnych. 3. Wdrażanie nowoczesnych programów profilaktycznych w środowisku wychowawczym i w grupach podwyższonego ryzyka. 4. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinach alkoholowych. 5. Rozwój edukacji publicznej i profesjonalnej w zakresie problemów alkoholowych. 6. Inspirowanie i wspieranie programów profilaktyka rozwiązywania problemów alkoholowych na szczeblu wojewódzkim i gminnym. 7. Badania naukowe, ekspertyzy i monitorowanie stanu problemów alkoholowych. W zakresie modernizacji lecznictwa odwykowego przewidziane jest: 1. Uruchomienie wojewódzkich przychodni odwykowych w 10 miastach wojewódzkich. 2. Zwiększenie ilości miejsc dla kobiet uzależnionych od alkoholu w stacjonarnych placówkach odwykowych oraz dostępności terapii uzależnienia dla młodzieży. 3. Zwiększenie ilości miejsc hostelowych, prowadzących rehabilitację osób uzależnionych oraz zwiększenie ilości miejsc w placówkach detoksykacyjnych w wybranych regionach. 4. Utworzenie punktów konsultacyjnych dla osób uzależnionych i członków ich rodzin przy placówkach służby zdrowia. 5. Wdrażanie metod diagnozy służącej rozpoznaniu wczesnych skutków nadużywania alkoholu i nowoczesnych metod terapii uzależnienia od alkoholu. 6. Rozszerzenie sieci wiodących placówek odwykowych i zapewnienie dostępności nowoczesnych metod terapii w zaniedbanych regionach. 7. Różnicowanie form organizacyjnych ośrodków terapii uzależnień. 8. Opracowanie wymogów kompetencyjnych dla terapeutów zatrudnionych w lecznictwie odwykowym. 9. Opracowanie i wdrażanie zasad i standardów usług terapeutycznych dla współuzależnionych członków rodzin osób z problemami alkoholowymi. 10. Opracowanie wymogów merytorycznych dla placówek odwykowych. 11. Ulepszanie programów szkoleniowych dla pracowników lecznictwa odwykowego. 12. Przygotowanie Raportu o stanie lecznictwa odwykowego i programu jego rozwoju na lata 1997-2000 oraz nowelizacja Rozporządzenia MZiOS w sprawie zakładów lecznictwa odwykowego. Z innych szczegółowych zadań przewidzianych do realizacji w ramach omawianego Programu należy wymienić: 1. Zorganizowanie szkoleń w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych dla: studentów i uczniów szkół medycznych, pracowników lecznictwa odwykowego,
BSE 45 osób pomagających nieprofesjonalnie osobom uzależnionym (członków rodzin, trzeźwych alkoholików) i innych pracowników medycznych. 2. Opracowanie i upowszechnianie materiałów edukacyjnych z zakresu problemów alkoholowych. 3. Opracowanie i wdrażanie polskiej wersji metody wczesnej diagnozy i interwencji w zakresie uzależnień alkoholowych. 4. Wspomaganie działalności pełnomocników wojewodów ds. rozwiązywania problemów alkoholowych. 5. Wspieranie działalności samorządów lokalnych mającej na celu profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych w gminie. 6. Monitorowanie procesu i skuteczności terapii w wybranych placówkach odwykowych w kraju. 7. Opracowanie i wdrażanie programów edukacyjnych na temat szkodliwości spożywania alkoholu przez kobiety w ciąży oraz kierowców pojazdów mechanicznych. Narodowy Program Zdrowia Program ten, realizowany w pierwszej wersji już od 1990 r., mający za zadanie długotrwałą poprawę zdrowia ludności i związanej z nim jakości życia, zawiera aktualnie 18 celów służących realizacji tych zadań. Jednym z nich jest poprawa kondycji psychofizycznej ludności i zmniejszenie częstotliwości zaburzeń psychicznych. Jako zadanie szczegółowe w tym zakresie wymienia się zmniejszenie częstotliwości występowania problemów związanych z piciem alkoholu. Wykorzystana literatura 1. Alcohol Consumption and Health (w:) Alcohol in Europe. A Health Perspective, materiał powielony. 2. "Alkoholizm i Narkomania" - publikacje z lat 1993-97. 3. Kopczyński J., Halik J. Zdrowie ludności i jego ochrona (w:) Rajkiewicz A. (red.) Społeczeństwo polskie w latach 1989-1994, Fundacja im. Friedricha Eberta, Warszawa 1996. 4. Raport 1996. Sytuacja demograficzna Polski, Rządowa Komisja Ludnościowa, Warszawa 1996. 5. Sytuacja zdrowotna ludności Polski w 1994 roku, Państwowy Zakład Higieny. 6. Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1997. 7. Wojtyniak B., Chańska M., Tucholska-Załuska H., Chojecka E., Analiza nadumieralności mężczyzn w Polsce z uwzględnieniem skutków spożywania alkoholu jako jednego z czynników sprawczych. Alkoholizm i Narkomania, lato 1991. 8. Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych - Program Działań Administracji Rządowej na lata 1997-1999, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1996. 9. Narodowy Program Zdrowia 1996-2005, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, czerwiec 1996, materiał powielony. 10. Wojtyniak B., Kopczyński J. Przedwczesna umieralność ludności Polski. Jej poziom i kierunki zmian na tle przeciętnej sytuacji w Europie, Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 1993.