Rys. 4.2.1. Zmiany liczby pracujących w grupach miast w Polsce w latach 1995-2010

4.2. Grażyna Korzeniak, Dynamika rynku pracy, podmiotów gospodarczych, budżetów gmin, procesów inwestycyjnych, ochrony środowiska w małych i średnich miastach Polski w okresie 1995-2010 [w] Małe i średnie miasta w policentrycznym rozwoju Polski, G.Korzeniak (red), Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2014, str. 53-87 W publikacji zostały zaprezentowane wyniki projektu badawczego pt.: Zróżnicowanie procesów rozwojowych małych i średnich miast i jego wpływ na rozwój policentryczny systemu osadniczego Polski, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/02227 4.2.1. Rynek pracy Liczba pracujących i udział pracujących w liczbie ludności W okresie 1995-2010 w skali Polski nastąpił przeszło półmilionowy spadek liczby pracujących, przy istotnych różnicach między województwami a także grupami miast. O takim spadku zadecydowały procesy zachodzące w latach 1995-2003, w którym to okresie liczba pracujących spadła o 17,2% i mimo znaczącego przyrostu o 13,7% w podokresie 2003-2010, bilans miejsc pracy był niekorzystny (Tab. 4.2.1). W całym okresie 1995-2010 przyrost liczby pracujących odnotowany został tylko w województwach mazowieckim (7,7%) i wielkopolskim 3,7% (Tab. 4.2.1). Te województwa charakteryzowały się też relatywnie niższym wzrostem udziału ludności w wieku poprodukcyjnym. Najbardziej drastyczne spadki liczby pracujących odnotowano w województwach opolskim (-19,5%), zachodniopomorskim (-18,9%) i śląskim (-18,7%), przy wysokim wzroście w tych województwach udziału ludności w wieku poprodukcyjnym. Te trzy województwa charakteryzowały się też najsilniejszymi spadkami liczby pracujących w okresie 1995-2003 i stosunkowo niskimi wzrostami w podokresie 2003-2010 (Tab. 4.2.1, 4.2.3). Tab. 4.2.1. Zmiany liczby pracujących w województwach w latach 1995-2010 Liczba pracujących Zmiany liczby pracujących w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 dolnośląskie 743540 589664 700560-20,7 18,8-5,8 kujawsko-pomorskie 455823 390057 442353-14,4 13,4-3,0 lubelskie 414477 335255 367805-19,1 9,7-11,3 lubuskie 235794 187758 218999-20,4 16,6-7,1 łódzkie 607255 496237 570362-18,3 14,9-6,1 małopolskie 708559 596429 695967-15,8 16,7-1,8 mazowieckie 1327255 1220018 1430064-8,1 17,2 7,7 opolskie 252239 185663 203035-26,4 9,4-19,5 podkarpackie 430935 371353 417501-13,8 12,4-3,1 podlaskie 221462 186606 209765-15,7 12,4-5,3 pomorskie 519046 433591 496673-16,5 14,5-4,3 śląskie 1454446 1083974 1183147-25,5 9,1-18,7 świętokrzyskie 262575 206343 233771-21,4 13,3-11,0 warmińsko-mazurskie 291450 248882 272318-14,6 9,4-6,6 wielkopolskie 809687 740994 839437-8,5 13,3 3,7 zachodniopomorskie 406458 299439 329610-26,3 10,1-18,9 Polska ogółem 9141001 7572263 8611367-17,2 13,7-5,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS

W skali Polski spadek liczby pracujących w okresie 1995-2010 dotknął wszystkie grupy miast (Rys. 4.2.1), jednak najsilniej miasta małe i średnie poza obszarami metropolitalnymi, które też charakteryzowały największe wzrosty udziału ludności w wieku poprodukcyjnym. W tej grupie liczba miejsc pracy spadła o 373 111. tj. o 12,2%, a ujemna dynamika dotyczyła miast tej grupy we wszystkich województwach (Tab. 4.2.2, 4.2.3). Niekorzystna była również sytuacja w miastach małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych, gdzie ubyło ok. 85 tys. miejsc pracy czyli 10,9 %. Ten spadek nie wystąpił jednak we wszystkich województwach. Przyrosty liczby pracujących wystąpiły w miastach tej grupy w woj. małopolskim (23,1%), a także pomorskim, wielkopolskim, kujawsko-pomorskim, dolnośląskim i mazowieckim. Wysokie spadki natomiast w łódzkimi, zachodniopomorskim, lubelskim. Spadek liczby pracujących był wysoki również w tej grupie miast we wszystkich województwach o wykształconych obszarach funkcjonalnych mających charakter krajowy. Najmniej drastyczne w skali kraju spadki procentowe liczby pracujących dotknęły miasta duże obszarów metropolitalnych. Była to jednak liczba ok. 130 tys., co stanowiło 3,8%. Do tej stosunkowo niedużej skali spadku, mimo dużych spadków liczby pracujących w dużych miastach metropolii śląskiej, przyczyniły się głównie przyrosty liczby pracujących w Warszawie, Wrocławiu, Rzeszowie (Tab. 4.2.3). Miasta duże, poza obszarami metropolitalnymi cechował również wysoki spadek liczby pracujących, który w skali Polski wynosił ok. 65 tys. (11,2%). Znaczący udział w tym spadku miały szczególnie Radom, Tarnów, Koszalin, Rybnik i Elbląg. Korzystna sytuacja wystąpiła jedynie w Legnicy. Rys. 4.2.1. Zmiany liczby pracujących w grupach miast w Polsce w latach 1995-2010

W grupie miast małych i średnich obserwowane były duże różnice dynamiki liczby pracujących pomiędzy podgrupami. Miasta najmniejsze obszarów metropolitalnych, liczące do 10 000 mieszkańców cechowały się w całym okresie kilkuprocentowym przyrostem liczby pracujących, wynikającym z korzystnej dynamiki w podokresie 2003 (Tab. 4.2.2). Stryków w woj. łódzkim i Niepołomice w woj. małopolskim były miastami małymi o największym bezwzględnym przyroście miejsc pracy. Natomiast już miasta średnie z grupy liczącej 20 000 50 000 mieszkańców cechował w całym okresie spadek liczby pracujących na poziomie 25,5% oraz najmniejszy przyrost w podokresie 2003-2010. Miastami tej grupy o najsilniejszym ubytku miejsc pracy były Lędziny i Myszków w woj. śląskim, a także Świdnik w lubelskim i Otwock w mazowieckim. W grupie miast małych położonych poza obszarami metropolitalnymi najwyższy bezwzględny spadek liczby pracujących został odnotowany w Prochowicach w woj. dolnośląskim, Ożarowie w świętokrzyskim, Dusznikach w dolnośląskim, Stroniu w śląskim, Zawadzkich w opolskim. Wśród miast średniej wielkości położonych poza obszarami metropolitalnymi najsilniejsze spadki bezwzględne liczby pracujących wystąpiły w Ostrowcu Świętokrzyskim w woj. świętokrzyskim, Trzebini w małopolskim, Koninie w wielkopolskim i Kędzierzynie Koźlu w opolskim. Szczególnie korzystna dynamika pracujących cechowała Polkowice w dolnośląskim, Mielec w podkarpackim, Kwidzyn w pomorskim. Miasta o spadającej liczbie pracujących przeważały w większości województw, w tym zarówno w obszarach metropolitalnych, jak i poza nimi. Największa ich koncentracja występowała w województwie śląskim i dolnośląskim. Najmniejszy ich udział miał miejsce w województwie wielkopolskim i mazowieckim (Rys. 4.2.2). Tab. 4.2.2. Zmiany liczby pracujących w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Grupy i podgrupy Liczba pracujących Zmiany liczby pracujących latach miast 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 miasta a 18743 15273 20144-18,5 31,9 7,5 miasta b 69712 59241 74315-15,0 25,4 6,6 miasta c 142533 113308 126237-20,5 11,4-11,4 miasta d 269020 228134 264769-15,2 16,1-1,6 miasta e 276376 199017 206026-28,0 3,5-25,5 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 776384 614973 691491-20,8 12,4-10,9 miasta f 204890 167495 190143-18,3 13,5-7,2 miasta g 309531 241937 262635-21,8 8,6-15,2 miasta h 711469 582977 636873-18,1 9,2-10,5 miasta i 1099706 871883 952627-20,7 9,3-13,4 miasta j 727441 586821 637820-19,3 8,7-12,3 miasta małe i średnie poza OM f-j łącznie 3053363 2451341 2680252-19,7 9,3-12,2 miasta duże w OM 3470153 2940571 3337011-15,3 13,5-3,8

miasta duże poza OM 584832 469540 519284-19,7 10,6-11,2 Polska ogółem 9141001 7572263 8611367-17,2 13,7-5,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS

Rys. 4.2.2. Rozkład przestrzenny miast małych i średnich o zróżnicowanej dynamice liczby pracujących w latach 1995-2010 Małe i średnie miasta w obszarach metropolitalnych i poza nimi cechują zróżnicowane zależności między liczbą pracujących i liczbą mieszkańców. Poza obszarami

metropolitalnymi grupę małych i średnich cechował większy niż w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych wzrost liczby pracujących następujący wraz ze wzrostem liczby ludności miast (Rys. 4.2.3). Wyjątek stanowią najmniejsze miasta obszarów metropolitalnych. Wskazuje to na funkcje mieszkaniowe tych miast, a poza obszarami metropolitalnymi na znaczenie miast małych i średnich jako lokalnych i regionalnych rynków pracy. Przy średnim w kraju spadku udziału pracujących w liczbie mieszkańców w całym okresie 1995-2010 wynoszącym 5,6%, dynamika była korzystna w podokresie 2003-2010, kiedy to udział pracujących w liczbie ludności kraju wzrósł, a szczególnie wysoki był w dużych miastach obszarów metropolitalnych a także najmniejszych miastach położonych w obszarach metropolitalnych. Zmiany udziału pracujących w liczbie mieszkańców w okresie 1995-2010 przebiegały odmiennie niż zmiany liczby pracujących. W obszarach metropolitalnych, przy rosnącej liczbie ludności, spadek udziału pracujących w miastach małych i średnich w skali kraju był wyższy niż poza tymi obszarami, przy spadającej w tej grupie liczbie ludności. Rys. 4.2.3. Zmiany liczby pracujących i liczby mieszkańców w miastach małych i średnich różnej wielkości w latach 1995-2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS Do województw o korzystnej dynamice udziału pracujących w liczbie mieszkańców w małych i średnich miastach w obszarach metropolitalnych należały małopolskie, kujawskopomorskie, pomorskie i lubuskie. W woj. mazowieckim, przy wysokim wzroście liczby mieszkańców i stosunkowo umiarkowanym wzroście udziału ludności w wieku poprodukcyjnym udział ten w małych i średnich miastach w obszarze metropolitalnym spadł blisko 10%, podczas kiedy w skali województwa wzrósł. Zmniejszył się też w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych w pozostałych województwach, a najsilniej w śląskim, które też

charakteryzowała najmniej korzystna dynamika w skali regionu. Najsilniejszy spadek w tej grupie miast odnotowano w woj. podlaskim, mimo że w skali całego województwa wskaźnik ten był znacznie korzystniejszy niż średnia krajowa. Natomiast poza obszarami metropolitalnymi udział pracujących w liczbie mieszkańców w małych i średnich miastach, malał we wszystkich województwach, a najsilniej w śląskim i opolskim. Jednocześnie do tej grupy należą też miasta o bardzo dużych procentowych wzrostach udziału pracujących np. Rydzyna w woj. wielkopolskim, Mszczonów w woj. mazowieckim, Kunów w woj. świętokrzyskim. Szczególnie duża liczba miast tej grupy o korzystnym rozwoju miejsc pracy występuje w woj. wielkopolskim. W grupie miast dużych obszarów metropolitalnych nastąpił niewielki spadek udziału pracujących w liczbie mieszkańców w skali kraju, przy dużych różnicach międzyregionalnych. Korzystnymi zmianami udziału pracujących w liczbie ludności charakteryzowała się przede wszystkim Warszawa, a ponadto Łódź, Opole, Rzeszów, Kielce i Poznań. Najmniej korzystna sytuacja wystąpiła w Szczecinie. Bezrobotni Znaczna utrata miejsc pracy towarzysząca procesom transformacji spowodowała, że liczba bezrobotnych wynosząca 3175674 w roku 2003, stanowiła przeszło 13 procentowy w skali kraju udział w liczbie ludności w wieku produkcyjnym. Okres 2003-2010 cechował się znacznym zmniejszeniem liczby bezrobotnych i udziału bezrobotnych, czyli stopy bezrobocia. W 2003 r. najwyższy udział, wynoszący 19% bezrobotnych odnotowany został w woj. warmińsko-mazurskim, a najniższy w małopolskim (10,4%) i śląskim (10,7%). Natomiast w roku 2010 najwyższy wskaźnik bezrobotnych miał miejsce również w woj. warmińsko-mazurskim, lecz wynosił już 11,1%. Tab. 4.2.3. Zmiany liczby bezrobotnych w województwach w latach 2003-2010 województwa Liczba bezrobotnych 2003 2010 dolnośląskie 278271 150282 kujawsko-pomorskie 212066 139401 łódzkie 233064 131617 lubelskie 174529 119709 lubuskie 108026 59225 małopolskie 208028 142221 mazowieckie 363554 238341 opolskie 81623 48775 podkarpackie 182497 142263 podlaskie 81274 63761 pomorskie 191525 104694 śląskie 325516 181198 świętokrzyskie 126538 82141 warmińsko-mazurskie 170430 105942 wielkopolskie 247869 135172 zachodniopomorskie 190864 109964 Polska ogółem 3175674 1954706

W okresie 2003-2010 najsilniejsze spadki liczby bezrobotnych odnotowano w województwach pomorskim, wielkopolskim, śląskim, łódzkim, dolnośląskim, zachodniopomorskim, a więc w województwach o obszarach funkcjonalnych, o charakterze metropolitalnym. W województwach mazowieckim i małopolskim spadek tego udziału był wprawdzie mniejszy, ale przy utrzymujących się w tych województwach relatywnie niewysokich udziałach bezrobotnych. Najsilniejsze spadki udziału bezrobotnych charakteryzowały woj. wielkopolskie, przez co w tym województwie udział bezrobotnych osiągnął najmniejsze wartości w kraju, które charakteryzowały też woj. śląskie (Tab. 4.2.3). W skali kraju udział bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym był zróżnicowany w poszczególnych grupach miast. Najniższym udziałem charakteryzowała się grupa miast dużych położonych w obszarach metropolitalnych o udziale bezrobotnych w roku 2003 wynoszącym 8,7 oraz 5,1% w 2010 r. (Tab. 4.2.4). Tab. 4.2.4. Zmiany udziału bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 2003-2010 Udział bezrobotnych w liczbie ludności Grupy miast w wieku produkcyjnym (%) 2003 2010 miasta a 11,5 6,3 miasta b 11,7 6,2 miasta c 10,9 6,4 miasta d 10,0 6,0 miasta e 12,3 6,6 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 10,6 6,0 miasta f 17,1 10,2 miasta g 17,7 10,5 miasta h 16,3 9,8 miasta i 14,7 8,6 miasta j 14,1 8,6 miasta małe i średnie poza OM f-j łącznie 15,8 9,4 miasta duże w OM 8,7 5,1 miasta duże poza OM 13,5 8,7 Polska ogółem 13,2 7,9 Wśród miast małych i średnich niższe wskaźniki stopy bezrobocia charakteryzowały miasta w obszarach metropolitalnych (10,6% w 2003 r. i 6,0% w 2010 r.). Poza tymi obszarami w tej grupie wielkościowej miast udział bezrobotnych wynosił 15,8% w roku 2003 i 9,4% w roku 2010, a więc był istotnie wyższy niż średnia krajowa. Zmniejszenie udziału bezrobotnych w tych miastach obszarów metropolitalnych było znacznie silniejsze niż poza tymi obszarami i było też większe niż w miastach centralnych (Tab. 4.2.4, 4.2.5). Zmiany w okresie 2003-2010 liczby i udziału bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w grupach miast w poszczególnych województwach były zróżnicowane (Tab. 4.2.5). Silniejsze spadki udziału w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych niż poza nimi wystąpiły w większości województw, jednakże znacząca była również liczba województw o sytuacji odwrotnej (lubelskie, małopolskie, opolskie, podlaskie, pomorskie, śląskie, zachodniopomorskie). Zmiany udziału bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w miastach małych i średnich położonych poza obszarami

metropolitalnymi były znacząco wyższe w woj. podlaskim, a także lubelskim i zachodniopomorskim. Tab. 4.2.5. Zmiany liczby bezrobotnych w grupach i podgrupach miast w województwach w latach 2003-2010 Województwo miasta małe i średnie w OM Zmiany liczby bezrobotnych 2003-2010 (%) miasta małe miasta duże i średnie w OM poza OM województwo dolnośląskie -52,1-44,3-52,6-46,0 kujawsko-pomorskie -41,6-33,8-42,7-34,3 lubelskie -27,9-34,1-22,3-31,4 lubuskie -57,7-41,2-52,8-45,2 łódzkie -42,0-41,3-48,3-43,5 małopolskie -26,8-33,7-37,4-31,6 mazowieckie -34,7-33,2-38,2-34,4 opolskie -21,3-41,9-39,5-40,2 podkarpackie -32,8-23,4-7,2-22,0 podlaskie -0,7-27,3-6,1-21,5 pomorskie -36,7-44,7-55,0-45,3 śląskie -48,4-39,0-50,5-44,3 świętokrzyskie -43,4-35,5-31,0-35,1 warmińsko-mazurskie -41,0-37,3-40,1-37,8 wielkopolskie -53,0-44,3-48,8-45,5 zach. pomorskie -34,5-42,7-43,9-42,4 Polska ogółem -40,9-38,3-43,6-38,4 Przyjazdy do pracy Według badań Głównego Urzędu Statystycznego (Dojazdy 2010) wykonanych dla roku 2006 do pracy w Polsce dojeżdżało ponad 2,3 mln osób, co stanowił ok. 25% ogółu zatrudnionych. Natężenie dojazdów do pracy było zróżnicowane przestrzennie. Najwięcej osób dojeżdżało do pracy w woj. śląskim (ok. 17% zatrudnionych, tj. 394 tys.). Duży udział dojeżdżających do pracy wśród osób zatrudnionych województwa występował również w województwach wielkopolskim, mazowieckim, małopolskim. Najmniej w podlaskim (33 tys.) i lubuskim (57 tys.). W skali kraju wskaźniki przyjazdów do pracy wyższe były w małych i średnich miastach położonych w obszarach metropolitalnych niż poza nimi (Tab. 4.2.6). Według danych za rok 2006 w poszczególnych województwach różne było znaczenie miast różnych grup jako ośrodków dojazdów do pracy. Największym wskaźnikiem dojeżdżających do pracy w liczbie mieszkańców charakteryzował się Rzeszów, a także miasta małe i średnie w jego obszarze funkcjonalnym. W województwie podkarpackim wyższe niż w innych regionach było też znaczenie miast małych i średnich spoza obszarów metropolitalnych. Silniejszy wskaźnik przyjeżdżających do pracy do miast małych i średnich obszarów metropolitalnych niż do miast centralnych charakteryzował województwa dolnośląskie, lubelskie, lubuskie, małopolskie, podlaskie, pomorskie, świętokrzyskie. Zdecydowana przewaga, jako ośrodków dojazdów do pracy, miast centralnych nad obu grupami miast małych i średnich występowała w województwie podkarpackim, śląskim, opolskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim a także mazowieckim.

Tab. 4.2.6. Liczba osób przyjeżdżających do pracy na 1000 mieszkańców oraz udział osób przyjeżdżających do pracy w ogólnej liczbie pracujących w grupach i podgrupach miast w Polsce w roku 2006 Grupy miast Liczba osób przyjeżdżających do pracy na 1000 mieszkańców 2006 Udział osób przyjeżdżających do pracy w ogólnej liczbie pracujących 2006 (%) miasta a 102,3 43 miasta b 93,0 40 miasta c 83,5 35 miasta d 84,3 37 miasta e 67,2 30 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 79,8 35 miasta f 72,1 39 miasta g 78,5 35 miasta h 85,4 32 miasta i 81,6 29 miasta j 59,1 22 miasta małe i średnie poza OM f-j łącznie 75,8 29 miasta duże w OM 84,2 25 miasta duże poza OM 66,2 23 Tab. 4.2.7. Liczba osób przyjeżdżających do pracy na 1000 mieszkańców oraz udział osób przyjeżdżających do pracy w ogólnej liczbie pracujących w grupach miast w województwach w roku 2006 Województwo Liczba osób przyjeżdżających do pracy na 1000 mieszkańców w 2006 r. miasta miasta małe małe i średnie miasta duże i średnie poza w OM OM w OM Udział osób przyjeżdżających do pracy w ogólnej liczbie pracujących 2006 r. (%) miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM dolnośląskie 107,0 70,3 65,9 37,3 29,8 21,1 kujawsko-pomorskie 52,3 50,7 52,3 23,4 21,7 17,0 lubelskie 70,1 62,4 75,8 29,8 24,7 25,3 lubuskie 78,9 65,5 68,6 36,0 26,6 22,4 łódzkie 51,0 65,1 42,4 24,8 24,7 15,4 małopolskie 154,2 135,9 81,8 48,6 46,5 23,9 mazowieckie 81,1 70,1 98,4 37,8 26,1 22,0 opolskie 63,4 59,2 123,6 23,9 24,0 33,0 podkarpackie 180,9 139,5 212,5 60,3 41,2 47,8 podlaskie 45,1 22,8 38,7 26,1 11,0 14,9 pomorskie 91,9 60,5 74,3 48,3 23,8 25,8 śląskie 76,4 98,3 114,7 32,3 36,7 39,3 świętokrzyskie 120,1 89,3 80,4 47,8 33,0 24,6 warmińsko-mazurskie 38,3 44,9 67,9 20,1 19,2 19,6 wielkopolskie 96,2 94,2 108,8 41,3 32,8 27,4 zachodniopomorskie 38,7 41,3 37,5 18,2 20,7 13,6

Rys. 4.2.4. Udział dojeżdżających do pracy w ogólnej liczbie pracujących w grupach miast w województwach w roku 2006 Wyższe wskaźniki dojazdów do pracy na 1000 mieszkańców w miastach małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych niż poza nimi występowały w większości województw z wyjątkiem łódzkiego, śląskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego. Miasta małe i średnie obszarów metropolitalnych charakteryzował też wyższy wskaźnik dojeżdżających niż miasta centralne w województwach dolnośląskim, lubuskim łódzkim, podlaskim, pomorskim, świętokrzyskim. Również małe i średnie miasta spoza obszaru metropolitalnego cechowały wyższe wskaźniki niż miasta centralne w województwach dolnośląskim, łódzkim, małopolskim, świętokrzyskim i zachodniopomorskim. Zdecydowana dominacja miasta centralnego nad obydwoma grupami miast małych i średnich charakteryzowała Opole, Rzeszów, duże miasta metropolii śląskiej, Olsztyn, Poznań a także Warszawę (Tab. 4.2.7, Rys. 4.2.4, Tab. 4.2.7, Rys. 4.2.4). Podsumowanie W okresie 1995-2010 w Polsce nastąpił około 6 procentowy spadek liczby pracujących, przy silnie ujemnej dynamice w podokresie okresie 1995-2003, której nie wyrównał znaczący wzrost liczby pracujących w podokresie 2003-2010. Przy średnim w kraju spadku udziału pracujących w liczbie ludności w całym okresie 1995-2010 wynoszącym 5,6%, dynamika była korzystna w podokresie 2003-2010, kiedy to udział pracujących w liczbie ludności kraju wzrósł o 12,7%, a szczególnie wysoki wzrost wystąpił w dużych i najmniejszych miastach położonych w obszarach metropolitalnych.

W okresie 1995-2010 przyrost liczby pracujących odnotowany został tylko w województwach mazowieckim i wielkopolskim. Najbardziej drastyczne spadki liczby pracujących odnotowano w województwach opolskim, zachodniopomorskim i śląskim. W skali Polski spadek liczby pracujących w okresie 1995-2010 dotknął wszystkie grupy miast. Jedyną podgrupą miast, w której w skali kraju nastąpił przyrost miejsc pracy były miasta małe do 10 000 mieszkańców w obszarach metropolitalnych. Najsilniejsze spadki liczby pracujących wystąpiły w grupie miast małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi i w tej grupie odnotowano zmniejszenie liczby miejsc pracy we wszystkich województwach. W skali kraju najmniej drastyczne spadki procentowe liczby pracujących dotknęły miasta duże obszarów metropolitalnych. W grupie miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych, przy spadku w okresie 1995-2010 liczby pracujących w tych miastach w skali kraju, wystąpiły znaczne różnice pomiędzy województwami. Wysokim wzrostem liczby pracujących w tej grupie miast charakteryzowały się województwa małopolskie i pomorskie. Dodatnia dynamika została też odnotowana w województwie dolnośląskim, wielkopolskim, kujawsko-pomorskim i mazowieckim. Wszystkie województwa o dodatniej dynamice pracujących w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych należą do grupy regionów o wykształconych obszarach funkcjonalnych miast centralnych, określonych w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 jako metropolitalne. Regionami o tym typie obszarów funkcjonalnych o malejącej liczbie pracujących w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych były województwa śląskie i zachodniopomorskie, które charakteryzował też najwyższy w kraju spadek liczby pracujących w miastach centralnych. Spadek udziału pracujących w liczbie ludności kraju był nieznacznie niższy niż spadek liczby pracujących ogółem, przy bardziej wyrównanej dynamice w poszczególnych województwach a także przy mniejszych różnicach pomiędzy grupami miast. W skali kraju spadek udziału pracujących w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych, przeciwnie niż w przypadku liczby pracujących, był wyższy niż poza tymi obszarami. Grupę miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych w okresie 2003-2010 w skali kraju charakteryzowały silniejsze spadki liczby bezrobotnych i udziału bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym niż grupę miast tej wielkości położonych poza tymi obszarami, a także grupę miast dużych obszarów metropolitalnych. W skali regionów w większości województw miasta małe i średnie charakteryzował większy spadek liczby bezrobotnych i udziału bezrobotnych, jednakże w części województw sytuacja była odwrotna. Nie da się stwierdzić, że korzystniejsza sytuacja miast małych i średnich obszarów metropolitalnych wystąpiła w województwach o wykształconych obszarach funkcjonalnych o charakterze metropolitalnym. W 1996 r. w kilku województwach małe i średnie miasta, zarówno w obszarach metropolitalnych, jak i poza nimi charakteryzował wyższy wskaźnik liczby osób przyjeżdżających do pracy na 1000 mieszkańców niż miasta centralne.

4.2.2. Podmioty gospodarcze Przedsiębiorczość, wyrażona wskaźnikiem określającym liczbę podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców, na początku i na końcu badanego okresu najwyższa była w miastach dużych obszarów metropolitalnych. Jednakże miasta małe i średnie w skali kraju charakteryzowały się w okresie 1995-2010 wyższymi wzrostami tego wskaźnika (Tab. 4.2.8, Rys. 4.2.5, Tab. 4.2.8, Rys. 4.2.5). Zarówno wskaźnik ilości podmiotów na 1000 mieszkańców, jak i skala wzrostu w badanym okresie były różne w poszczególnych województwach oraz zróżnicowane w grupach miast. Tab. 4.2.8. Zmiany liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Liczba podmiotów gospodarczych na Zmiany liczby podmiotów gospodarczych na Grupy i 1000 mieszkańców 1000 mieszkańców w latach (%) podgrupy miast 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 miasta a 64,6 108,0 113,5 67,1 5,1 75,6 miasta b 59,9 104,2 114,1 74,0 9,5 90,5 miasta c 65,3 114,3 119,0 75,0 4,1 82,2 miasta d 67,0 114,8 122,6 71,3 6,8 83,0 miasta e 56,6 91,4 96,4 61,3 5,5 70,2 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 62,4 105,7 112,5 69,4 6,4 80,3 miasta f 52,3 93,0 99,3 77,9 6,8 90,1 miasta g 50,8 96,0 102,0 89,0 6,3 100,8 miasta h 58,3 106,6 111,0 82,9 4,1 90,4 miasta i 61,9 108,3 111,0 75,1 2,5 79,4 miasta j 63,5 105,7 107,4 66,5 1,6 69,1 miasta małe i średnie poza OM f-j łącznie 59,3 104,5 108,0 76,1 3,4 82,0 miasta duże w OM 84,0 131,7 146,7 56,9 11,4 74,7 miasta duże poza OM 75,3 113,6 116,4 50,9 2,5 54,7 Polska ogółem 54,7 93,8 101,5 71,4 8,2 85,4 W roku 1995 najniższymi wskaźnikami, nie przekraczającymi 40 podmiotów charakteryzowały się województwa podkarpackie, opolskie, lubelskie i świętokrzyskie. Zmiany wskaźnika w tej grupie województw w okresie 1995-2010 były bardzo różne. W województwie opolskim osiągnęły wartość 151,2%. Wysoki przeszło 100 procentowy był też wzrost liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w woj. świętokrzyskim. W podkarpackim wzrost był wyższy niż średni w kraju. Województwo lubelskie charakteryzowała natomiast dynamika znacznie słabsza niż średnia w kraju. W tym województwie nie został w roku 2010 przekroczony wskaźnik 80 podmiotów na 1000 mieszkańców podobnie, jak w województwach podkarpackim, podlaskim i lubelskim.

Rys. 4.2.5. Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w roku w grupach miast w Polsce w latach 1995, 2003, 2010 Województwo mazowieckie zdecydowanie wyróżniało się pod względem liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców zarówno w roku 1995 (66,8), jak i w roku 2010 (129,3). W roku 2010 podobną wartością wskaźnika charakteryzowało się też woj. zachodniopomorskie (Tab. 4.2.9). W skali kraju zarówno w roku 1995 jak i 2010 liczba podmiotów gospodarczych przypadająca na jednego mieszkańca było wyższa w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych (62,4 i 112,5) niż położonych poza tymi obszarami (59,3 i 108,0). W roku 1995 wyższe wartości wskaźnika w miastach małych i średnich w obszarach metropolitalnych niż poza nimi zanotowano w 10 województwach, przy szczególnie dużych różnicach w dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, łódzkim, mazowieckim, pomorskim. Natomiast w województwach lubelskim, opolskim, podlaskim a także śląskim znacząco wyższymi wskaźnikami odznaczały się miasta małe i średnie poza obszarami metropolitalnymi. Różnice między najwyższą i najniższą wartością wskaźnika w tej grupie miast w obszarach metropolitalnych wynosiły 38,9 natomiast poza tymi obszarami 21,5. W roku 2010 tylko w sześciu województwach liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców była wyższa w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych niż poza nimi, jednak średnio w kraju tę grupę miast charakteryzował wskaźnik korzystniejszy. W okresie 1995-2010 silnie powiększyły się różnice między tymi grupami miast w województwach mazowieckim i małopolskim, co zadecydowało o utrzymaniu w skali krajowej wyższego wskaźnika w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych, mimo wzrostu wskaźnika średnio w kraju, wyższego poza obszarami metropolitalnymi.

miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM województwo miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM województwo miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM województwo Różnice między najwyższą i najniższą wartością wskaźnika w tej grupie miast w obszarach metropolitalnych wynosiły 63,4, natomiast poza tymi obszarami 43,2. Tab. 4.2.9. Zmiany liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w grupach miast w województwach w latach 1995-2010 Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców 1995 Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców 2010 Zmiany liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców 1995-2010 (%) Województwo dolnośląskie 63,6 55,7 95,6 57,7 122,6 115,0 160,8 113,5 92,7 106,6 68,3 96,8 kujawsko-pomorskie 65,5 55,9 74,8 51,8 90,5 91,6 118,5 88,6 38,1 63,8 58,6 71,2 lubelskie 46,7 55,2 74,3 39,2 93,7 98,4 119,1 75,3 100,6 78,4 60,2 92,1 lubuskie 66,5 65,0 98,2 63,1 95,9 112,2 140,7 103,7 44,1 70,2 43,3 64,2 łódzkie 75,9 63,6 73,9 55,0 98,3 98,1 120,2 90,8 29,5 54,2 62,6 65,3 małopolskie 73,0 72,8 85,1 56,0 136,2 114,2 152,7 99,3 86,5 56,9 79,5 77,2 mazowieckie 73,9 64,7 101,9 66,8 138,8 106,5 202,5 129,3 87,7 64,6 98,7 93,6 opolskie 37,0 47,0 81,7 38,8 102,1 114,7 166,0 97,4 175,8 144,0 103,2 151,2 podkarpackie 57,6 54,7 68,5 37,1 99,7 96,8 118,9 71,7 73,2 77,1 73,7 93,3 podlaskie 42,4 47,3 75,6 41,5 79,7 88,9 106,3 76,3 88,2 88,0 40,6 83,9 pomorskie 66,8 58,7 69,7 54,2 135,8 141,8 141,8 114,3 103,3 111,0 103,3 111,1 śląskie 53,7 57,2 68,4 59,7 89,8 97,8 108,1 97,4 67,1 71,0 58,0 63,2 świętokrzyskie 52,4 53,2 74,8 39,3 91,6 109,3 141,0 84,8 74,9 105,6 88,6 115,6 warmińsko-mazurskie 54,0 53,3 110,0 47,8 75,4 93,9 125,4 81,9 39,6 76,2 14,0 71,4 wielkopolskie 68,1 68,5 107,5 61,8 146,9 114,1 176,5 108,9 115,6 66,7 64,2 76,3 zachodniopomorskie 62,5 60,9 90,3 61,8 120,5 135,7 160,3 127,9 92,8 122,0 77,6 107,0 Polska ogółem 62,4 59,3 84,0 54,7 112,5 108,0 146,7 101,5 80,3 82,0 74,7 85,4 W części województw wzrosty wskaźnika liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców były wyższe w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych niż w miastach centralnych. Dotyczyło to województwa dolnośląskiego, lubelskiego, lubuskiego, małopolskiego, opolskiego, podlaskiego, śląskiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego. W większości województw poza łódzkim, małopolskim i mazowieckim wskaźnik liczby podmiotów na 1000 mieszkańców był w małych i średnich miastach położonych poza obszarami metropolitalnymi wyższy niż w miastach centralnych. Do województw, w których przewaga miast małych i średnich spoza obszarów metropolitalnych nad miastami centralnymi w zakresie wzrostu przedsiębiorczości była szczególnie duża należały dolnośląskie, lubelskie, lubuskie, opolskie, podlaskie, śląskie, świętokrzyskie a szczególnie warmińsko-mazurskie, w którym Olsztyn cechował się kilkakrotnie niższym niż średnio w kraju wzrostem liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców (Tab. 4.2.9). Obszar metropolitalny Warszawy cechuje nagromadzenie miast o przedsiębiorczość wyższej niż średnia w kraju. Poza obszarem metropolitalnym miast takich było znacznie mniej. W województwie wielkopolskim natomiast, a także zachodniopomorskim i pomorskim duża liczba takich miast położona była zarówno w obszarze metropolitalnym, jak i poza nim. Małym udziałem miast o wyższej niż krajowa przedsiębiorczości cechowały się województwa kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, podkarpackie, śląskie. Rozkład przestrzenny miast o przedsiębiorczości większej i mniejszej niż średnia krajowa przedstawia Rys. 4.2.6.

Rys. 4.2.6. Miasta małe i średnie o liczbie podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w roku 2010 wyższej i niższej niż średnia krajowa

Miasta małe i średnie odgrywają w strukturze przestrzenno-gospodarczej Polski istotną rolę również z punktu widzenia lokalizacji przedsiębiorstw dużych, a także podmiotów gospodarczych sekcji M (działalność profesjonalna, naukowa i techniczna). W roku 2010 w 903 miastach małych i średnich Polski zlokalizowanych było 1356 podmiotów gospodarczych o wielkości 255-999 pracowników, w tym 274 w obszarach metropolitalnych i 1082 poza nimi. Łącznie te miasta grupowały 33,6% zakładów tej wielkości funkcjonujących w kraju, których liczba wynosiła przeszło 4 tysiące. W miastach dużych obszarów metropolitalnych zlokalizowane były 1992 podmioty, czyli około połowa zakładów tej wielkości. Województwami o niewielkiej liczbie dużych podmiotów gospodarczych w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych i poza nimi, o wielkości 255-999 pracujących były podlaskie, opolskie, warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie. Największa ilość dużych podmiotów zatrudniających od 255 do 999 pracowników zlokalizowana była w małych i średnich miastach w woj. wielkopolskim, przy czym ich siedzibą w większości są miasta poza obszarami metropolitalnymi. W woj. mazowieckim natomiast, o podobnej liczbie firm, nieznacznie więcej ich funkcjonuje w miastach małych i średnich obszaru metropolitalnego. Województwo śląskie charakteryzowała największa liczba firm tej wielkości zlokalizowanych w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych. W małych i średnich miastach poza obszarami metropolitalnymi zlokalizowanych było też 151 bardzo dużych podmiotów, o liczbie pracujących powyżej 999 pracowników, oraz 34 w miastach w obszarach metropolitalnych. Największą liczbę podmiotów tej wielkości grupują małe i średnie miasta w woj. mazowieckim i są tu one zlokalizowane zarówno w obszarach metropolitalnych, jak i poza nimi. Województwo podkarpackie wyróżnia się najwyższą liczbą takich podmiotów. Wszystkie zlokalizowane były poza obszarem metropolitalnym. Najmniej dużych podmiotów w małych i średnich miastach występowało w województwach kujawskopomorskim, lubuskim, opolskim, podlaskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim. Były to też województwa o stosunkowo niewielkiej liczbie dużych podmiotów w miastach centralnych. Pod względem liczby podmiotów sekcji M na 10 000 mieszkańców w miastach dużych obszarów metropolitalnych wskaźnik ten był zdecydowanie najwyższy (181,9), przy wysokiej dominacji Warszawy (311,30) i stosunkowo dużej liczbie podmiotów sekcji M we Wrocławiu, Poznaniu, Opolu oraz Krakowie. Województwami o dużej liczbie miast małych i średnich charakteryzujących się wysokim udziałem podmiotów w sekcji M i występujących zarówno w obszarach metropolitalnych, jak i poza nimi, były wielkopolskie, małopolskie, podkarpackie, dolnośląskie i opolskie. W grupie miast małych i średnich w skali kraju liczba podmiotów w sekcji M na 1000 mieszkańców w 2010 r. była wyższa w obszarach metropolitalnych (92,4) niż poza tymi obszarami (75,3). Małe i średnie miasta obszarów metropolitalnych, szczególnie mocno wyróżniają się wyższymi wskaźnikami w województwach mazowieckim, małopolskim, pomorskim i wielkopolskim. Województwami, w których wyższa była liczba podmiotów w sekcji M na 10 000 mieszkańców w miastach małych i średnich poza obszarami metropolitalnymi były

miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM województwo miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM województwo miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM województwo łódzkie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie. We wszystkich tych regionach miasta centralne charakteryzowały się wskaźnikami znacznie niższymi niż średnia krajowa w miastach tej grupy (Tab. 4.2.9, Rys. 4.2.7). Tab. 4.2.10. Liczba podmiotów gospodarczych według zatrudnienia oraz należących do sekcji M w grupach miast w województwach w 2010 r. Województwo Liczba podmiotów zatrudniających 255-999 pracowników Liczba podmiotów zatrudniających powyżej 1000 pracowników 2010 Liczba podmiotów gospodarczych w sekcji M na 10 000 mieszkańców 2010 dolnośląskie 8 132 130 332-14 33 59 92,0 78,7 211,4 98,1 kujawsko-pomorskie 5 63 100 208 1 6 21 31 56,0 52,1 119,4 62,4 lubelskie 7 52 54 125 1 10 20 33 80,9 64,1 134,7 54,1 lubuskie 5 46 41 102-5 5 10 62,3 57,9 142,3 68,0 łódzkie 19 85 103 242 1 9 26 39 63,4 76,7 119,7 68,7 małopolskie 15 82 168 315 1 10 41 60 116,1 88,4 194,9 84,3 mazowieckie 76 69 621 886 13 12 218 260 127,8 77,1 311,3 148,2 opolskie 2 43 30 80 1 2 7 13 85,3 85,9 206,5 75,5 podkarpackie 6 105 44 173-16 11 29 97,0 83,8 157,2 54,5 podlaskie 2 32 47 88-6 10 18 51,2 63,2 110,3 57,8 pomorskie 17 62 112 209 1 11 26 41 126,7 79,6 165,2 95,2 śląskie 86 40 261 521 12 8 48 82 66,6 68,7 101,9 77,8 świętokrzyskie 1 46 43 105-10 10 21 44,6 71,5 156,3 56,9 warmińsko-mazurskie 2 50 33 118-5 1 13 43,5 56,8 143,7 55,0 wielkopolskie 16 134 146 389 1 23 37 80 126,6 87,1 245,8 95,2 zachodniopomorskie 7 41 59 140 2 4 11 22 84,9 78,0 173,8 93,3 Polska ogółem 276 1082 1992 4033 34 151 525 811 92,4 75,3 181,9 86,2

Rys. 4.2.7. Miasta małe i średnie o liczbie podmiotów gospodarczych w sekcji M na 10 000 mieszkańców w roku 2010 wyższej i niższej niż średnia krajowa

Podsumowanie Najwyższym wskaźnikiem liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w roku 1995 i 2010 charakteryzowały się miasta duże obszarów metropolitalnych (84,0 i 109,1), przy wyższych wzrostach tego wskaźnika w obu grupach miast małych i średnich. W skali kraju w roku 1995 i 2010 liczba podmiotów gospodarczych przypadająca na 1000 mieszkańców była wyższa w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych (62,4 i 112,5) niż położonych poza tymi obszarami (59,3 i 108,0), przy wyższej dynamice w badanym okresie w tej grupie miast położonych poza obszarami metropolitalnymi. W skali regionów wyższe procentowe wzrosty liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w miastach małych i średnich niż w miastach dużych obszarów metropolitalnych występowały zarówno w obszarach metropolitalnych, jak i poza nimi. W roku 1995 wyższa liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych niż poza nimi charakteryzowała 10 województw, natomiast w roku 2010 już tylko 6. W 10 województwach procentowy wzrost liczby podmiotów na 1000 mieszkańców był w okresie 1995-2010 w miastach małych i średnich obszaru metropolitalnego wyższy niż w miastach centralnych. W grupie miast małych i średnich spoza obszarów metropolitalnych wzrost ten był wyższy niż w miastach centralnych w przypadku aż 13 województw. Świadczy to o rosnącej roli w rozwoju przedsiębiorczości miast małych i średnich zarówno w budowaniu struktury obszarów metropolitalnych, jak i o znaczeniu ośrodków miejskich położonych poza tymi obszarami dla rozwoju policentrycznego. Województwa o znacznie silniejszych wzrostach w okresie 1995-2010 liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w małych i średnich miastach w obszarach metropolitalnych niż poza nimi, charakteryzowały się jednocześnie wysokimi wskaźnikami liczby podmiotów na 1000 mieszkańców w miastach dużych obszarów metropolitalnych. Z wysoką przedsiębiorczością w miastach centralnych związana była wysoka przedsiębiorczość w miastach małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych. Jednocześnie jednak z wysokim, procentowym wzrostem liczby podmiotów na 1000 mieszkańców w miastach centralnych w okresie 1995-2010 nie była powiązana przewaga tego wzrostu w żadnej z obu grup miast małych i średnich. Województwa o najniższych wskaźnikach liczby podmiotów gospodarczych w miastach centralnych w 2010 r. charakteryzowały się w większości, poza woj. lubelskim, przewagą wzrostu tego wskaźnika w małych i średnich miastach poza obszarami metropolitalnymi. W roku 2010 miasta małe i średnie zarówno w obszarach metropolitalnych, jak i poza nimi, w tym najmniejsze liczące do 10 000 mieszkańców były miejscem lokalizacji dużych firm. Zlokalizowanych było tu 33,6% firm kraju zatrudniających 255-999 pracowników oraz 15% firm zatrudniających powyżej 1000 pracowników. Pod względem liczby podmiotów sekcji M na 10 000 mieszkańców w miastach dużych obszarów metropolitalnych wskaźnik ten był zdecydowanie najwyższy, przy wysokiej dominacji Warszawy. W grupie miast małych i średnich w skali kraju wskaźnik liczby podmiotów sekcji M na 10 000 mieszkańców jest wyższy w obszarach metropolitalnych (92,4) niż poza nimi

(75,3). Najwyższy wskaźnik w tej grupie miast występuje w województwach mazowieckim, pomorskim, wielkopolskim czyli w województwach o wykształconych obszarach funkcjonalnych uznanych za metropolitalne. 4.2.3. Budżety gmin Badania zróżnicowania miast z punktu widzenia zmian w zakresie finansów gmin zostały przeprowadzone poprzez analizę zmian w wysokości dochodów budżetów gmin, relacji do średniej krajowej dochodów własnych budżetów miast na mieszkańca oraz dochodów własnych budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) na mieszkańca. Pod względem stosunku wysokości budżetów gmin, a także dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej, istotna przewaga miast dużych obszarów metropolitalnych nad miastami małymi i średnimi utrzymywała się w całym okresie, przy odmiennie przebiegających procesach zmian. W skali kraju w okresie 1995-2010 w grupie miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych pogarszały się relacje wysokości budżetów ogółem na mieszkańca do średniej krajowej. Jednocześnie w tej grupie poprawie ulegała wysokość dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca. Odwrotna sytuacja wystąpiła w grupie miast małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi. W tej grupie przy poprawie stosunku do średniej krajowej wysokości budżetów ogółem na mieszkańca nastąpiło znaczące pogorszenie relacji w zakresie dochodów własnych budżetów (Tab. 4.2.11, Rys. 4.2.8). Tab. 4.2.11. Stosunek wysokości dochodów budżetów gmin na mieszkańca w grupach miast w Polsce w latach 1995, 2003, 2010 Grupy miast Stosunek dochodów budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej (%) 1995 2003 2010 dochody dochody dochody ogółem ogółem ogółem własne własne własne miasta a 86,9 89,8 87,2 92,9 87,9 93,3 miasta b 96,7 102,4 86,6 97,8 84,1 91,6 miasta c 95,9 97,7 85,8 104,9 83,0 97,4 miasta d 99,7 104,7 89,7 113,8 86,0 108,8 miasta e 117,6 91,4 90,0 104,3 90,8 108,2 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 102,8 98,5 88,4 106,0 86,4 102,9 miasta f 79,9 79,4 88,3 63,0 90,4 58,4 miasta g 77,7 80,8 80,8 69,2 81,1 64,0 miasta h 82,5 95,2 83,3 85,4 81,0 78,2 miasta i 89,4 104,3 85,6 93,9 84,3 88,9 miasta j 87,6 94,3 103,6 98,7 99,6 96,8 miasta małe i średnie poza OM f-j łącznie 84,0 92,4 88,3 83,6 87,1 78,6 miasta duże w OM 144,0 141,5 130,8 157,5 134,3 172,2 miasta duże poza OM 117,4 89,8 119,7 116,7 114,9 118,5

Rys. 4.2.8. Relacje między dochodami gmin na mieszkańca i dochodami własnymi gmin na mieszkańca w grupach miast w Polsce w roku 2010 Zmiany relacji między dochodami budżetów gmin ogółem na mieszkańca i dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca były różne w poszczególnych województwach. W roku 1995 w dużych miastach obszarów metropolitalnych, z wyjątkiem Białegostoku i Kielc, stosunek wysokości dochodów budżetów gmin na osobę był wyższy niż średnia krajowa. W tym roku również w grupie miast małych i średnich położonych w obszarze metropolitalnym w kilku województwach wskaźnik ten był wyższy od średniego w kraju. Natomiast w żadnym z województw sytuacja taka nie dotyczyła grupy miast małych i średnich spoza obszaru metropolitalnego (Tab. 4.2.12). W okresie 1995-2010 relacje między wysokością budżetów gmin ogółem na mieszkańca a średnią krajową w grupie miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych poprawiały się w pięciu województwach. Natomiast w grupie miast spoza obszaru metropolitalnego poprawiały się w ośmiu województwach. Jednakże w większości województw pozostały korzystniejsze w obszarach metropolitalnych (Tab. 4.2.12). W przypadku relacji dochodów własnych budżetów gmin na osobę do średniej krajowej wskaźnik poprawiał się w grupie miast małych i średnich obszarów metropolitalnych w przypadku siedmiu województw oraz tylko w woj. mazowieckim poza tymi obszarami (Tab. 4.2.13). W grupie miast małych i średnich obszarów metropolitalnych wraz ze wzrostem stosunku dochodów gmin na mieszkańca do średniej krajowej stosunek dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca rósł w większym stopniu niż poza obszarami metropolitalnymi.

Tab. 4.2.12. Stosunek wysokości dochodów budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej w grupach miast w województwach w latach 1995 i 2010 Województwo dolnośląskie 125,1 100,0 128,3 108,1 85,5 88,2 153,4 103,2 kujawsko-pomorskie 67,2 86,6 124,3 94,8 76,3 88,7 104,9 93,8 lubelskie 103,5 74,0 104,9 74,4 70,3 91,5 108,5 88,2 lubuskie 96,3 90,5 136,4 100,2 94,8 83,7 111,0 91,6 łódzkie 114,4 77,3 127,9 97,3 73,9 86,0 106,4 92,8 małopolskie 105,4 82,7 113,4 91,0 85,8 85,6 136,4 99,2 mazowieckie 103,9 73,0 217,3 126,6 86,5 90,4 187,6 122,5 opolskie 75,6 86,8 120,8 88,4 78,7 79,2 134,6 87,2 podkarpackie 90,1 71,9 162,2 77,5 79,2 93,6 119,1 95,1 podlaskie 61,0 71,1 99,3 74,7 72,7 90,7 130,5 97,5 pomorskie 100,4 96,6 149,0 111,9 108,7 90,7 132,1 107,7 śląskie 106,2 87,5 142,1 115,1 91,2 81,1 116,2 100,2 świętokrzyskie 49,1 71,6 94,3 73,0 71,6 88,1 138,5 97,5 warmińsko-mazurskie 101,4 90,6 126,1 95,8 73,8 86,2 116,8 94,1 wielkopolskie 96,2 81,3 120,2 90,4 76,9 80,8 134,2 91,7 zachodniopomorskie 115,3 92,7 125,5 102,6 90,6 90,3 95,7 93,7 Tab. 4.2.13. Stosunek wysokości dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej w grupach miast w województwach w latach 1995 i 2010 Województwo Stosunek dochodów budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej 1995 (%) miasta miasta miasta małe i małe i duże województwo średnie średnie w OM w OM poza OM Stosunek dochodów budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej 2010(%) miasta miasta miasta małe i małe i duże województwo średnie średnie w OM w OM poza OM Stosunek dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej 1995 (%) miasta miasta miasta małe i małe i duże województwo średnie średnie w OM w OM poza OM Stosunek dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej 2010 (%) miasta miasta miasta małe i małe i woje duże średnie średnie województwo w OM w OM poza OM dolnośląskie 120,7 119,7 126,1 120,7 105,6 94,6 214,7 119,7 kujawsko-pomorskie 79,4 81,0 98,4 84,2 70,7 76,4 123,0 87,2 lubelskie 120,9 81,5 84,9 74,0 66,6 67,1 111,9 60,7 lubuskie 84,3 116,3 117,9 109,1 82,3 75,5 108,7 81,4 łódzkie 90,0 85,2 100,1 90,7 80,3 79,2 133,5 93,4 małopolskie 83,0 88,5 109,1 81,2 88,3 74,2 163,8 86,2 mazowieckie 101,6 79,9 290,9 146,7 114,2 84,5 283,3 150,1 opolskie 108,3 107,4 131,9 106,4 81,6 76,5 151,1 82,6 podkarpackie 94,3 78,7 105,9 69,2 70,1 70,1 106,4 62,6 podlaskie 65,6 73,3 83,7 72,7 72,9 68,3 120,5 76,1 pomorskie 105,4 94,3 149,5 110,3 131,2 84,7 170,9 113,1 śląskie 99,2 103,5 106,6 99,5 109,2 85,8 139,4 112,6 świętokrzyskie 42,1 82,0 94,5 74,2 50,7 69,5 139,9 72,5 warmińsko-mazurskie 67,6 79,8 92,5 85,1 65,1 72,8 121,7 76,7 wielkopolskie 90,0 88,7 105,0 89,6 96,6 77,5 181,0 95,5 zachodniopomorskie 139,0 107,6 134,6 97,4 119,7 86,9 114,0 97,4 Polska ogółem 98,5 92,4 141,5-102,9 78,6 172,2 - Dochody własne budżetów gmin pochodzące z podatku dochodowego od osób fizycznych W skali kraju w roku 1995 najwyższym wskaźnikiem wysokości dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) na jednego mieszkańca charakteryzowały się małe i średnie miasta obszarów metropolitalnych. Wskaźnik ten był niższy w miastach dużych obszarów metropolitalnych i zdecydowanie niższy w miastach małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnym. W wyniku

procesów wzrostu dochodów gmin z podatku PIT, silniej zachodzących w okresie 1995-2010 w dużych miastach obszarów metropolitalnych, wartość tego wskaźnika w tej grupie miast w Polsce zwiększyła się znacznie osiągając 170% wartości charakteryzujących grupę miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych oraz 260% miast małych i średnich spoza obszarów metropolitalnych. W małych i średnich miastach położonych w obszarach metropolitalnych uległa zmniejszeniu, jednak przy zachowaniu wysokości wskaźnika powyżej średniej krajowej (112%). Przy najsłabszych wzrostach dochodów budżetów gmin z podatku PIT na mieszkańca w małych i średnich miastach spoza obszarów metropolitalnych wartość wskaźnika w roku 2010 stanowiła tylko 71% wartości średniej dla kraju (Tab. 4.2.14). Tab. 4.2.14. Zmiany dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych na mieszkańca w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Grupy miast Wysokość dochodów budżetów gmin z podatku od osób fizycznych na mieszkańca (zł) Zmiany wysokości dochodów budżetów gmin z podatku od osób fizycznych na mieszkańca w latach (%) 1995 2003 2010 1995-2003 2003-2010 1995-2010 miasta a 128,9 193,5 526,9 50,2 172,3 308,9 miasta b 119,2 177,9 498,9 49,2 180,5 318,5 miasta c 197,8 290,4 697,7 46,9 140,2 252,8 miasta d 142,8 298,0 734,4 108,7 146,4 414,3 miasta e 158,0 290,3 717,5 83,7 147,2 354,1 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 153,0 270,1 674,3 76,5 149,6 340,7 miasta f 86,8 101,4 246,4 16,8 143,1 183,8 miasta g 90,8 135,8 313,4 49,6 130,8 245,3 miasta h 90,4 177,0 415,1 95,8 134,6 359,4 miasta i 94,4 221,6 503,2 134,8 127,0 433,1 miasta j 86,0 242,2 611,1 181,5 152,3 610,3 miasta małe i średnie poza OM f-j łącznie 89,9 180,9 428,1 101,1 136,7 376,0 miasta duże w OM 142,5 419,1 1147,1 194,1 173,7 704,9 miasta duże poza OM 91,7 282,7 765,3 208,3 170,7 734,5 Polska ogółem 107,4 233,0 602,5 116,9 158,6 460,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS W Polsce w roku 1995 wysokość dochodów gmin pochodzących od osób fizycznych na mieszkańca najwyższa była w woj. mazowieckim, a najwyższe wartości dotyczyły miast dużych obszarów metropolitalnych. Znacznie wyższe były one natomiast w miastach małych i średnich położonych w obszarze metropolitalnym Warszawy niż poza nim. Były też wyższe niż w tej grupie miast w innych województwach. Najniższe wartości charakteryzowały miasta małe i średnie województw podkarpackiego, świętokrzyskiego i podlaskiego. Procesy wzrostów najsilniejsze były w województwie mazowieckim. Wśród miast dużych największe zostały odnotowane w Opolu, chociaż mimo tych wzrostów w 2010 r. wartość dochodów budżetów z podatków PIT osiągnęła tu około połowę wartości tego wskaźnika dla Warszawy (Tab. 4.2.15). Wśród miast małych i średnich w okresie 1995-2010 w większej liczbie województw silniej rosły dochody z podatku PIT na osobę w miastach małych i średnich poza obszarami

metropolitalnymi niż w tych obszarach. Mimo tego wyższe wartości wskaźnika, lub na podobnym poziomie w roku 2010, charakteryzowały grupę miast małych i średnich obszarów metropolitalnych. Najsilniejsze różnice występowały w województwach mazowieckim, pomorskim, śląskim, zachodniopomorskim (Tab. 4.2.15). Tab. 4.2.15. Zmiany dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych na mieszkańca w grupach miast w województwach w latach 1995-2010 Województwo Wysokość dochodów własnych budżetów gmin z PIT na mieszkańca 1995 zł miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże położon e w OM województwo Wysokość dochodów własnych budżetów gmin z PIT na mieszkańca 2010 zł miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM województwo Zmiany wysokości dochodów własnych budżetów gmin z PIT na mieszkańca w latach 1995-2010 (%) miasta małe i średnie w OM miasta małe i średnie poza OM miasta duże w OM województwo dolnośląskie 120,9 104,8 121,9 110,0 539,4 479,3 1141,3 616,7 346,1 357,3 836,1 460,4 kujawskopomorskie 101,5 91,5 97,1 90,7 397,9 374,6 824,6 491,6 292,2 309,2 749,1 441,7 lubelskie 90,1 70,5 89,9 74,9 489,2 440,5 840,6 379,0 443,0 524,6 834,6 405,9 lubuskie 95,8 93,3 93,8 93,6 386,4 354,9 805,7 456,4 303,5 280,5 758,8 387,5 łódzkie 121,3 81,9 130,6 101,3 488,1 488,1 513,2 551,1 302,4 526,9 587,7 443,9 małopolskie 128,4 95,8 129,8 101,9 511,5 452,0 1119,8 556,6 298,5 371,7 762,8 446,2 mazowieckie 198,9 67,1 234,8 147,3 944,8 512,6 1979,6 1042,8 375,1 663,5 743,1 607,8 opolskie 90,4 90,6 90,4 90,5 389,6 385,2 1046,5 447,8 331,1 325,3 1057,3 394,5 podkarpackie 79,4 71,8 80,0 73,0 368,7 375,4 788,6 337,2 364,3 423,0 885,8 361,8 podlaskie 82,2 67,9 82,4 72,6 424,0 390,3 760,1 424,6 415,9 474,6 822,4 485,0 pomorskie 117,6 95,7 117,6 106,2 748,0 447,2 1078,8 631,2 536,2 367,3 817,5 494,6 śląskie 175,4 127,3 154,8 138,3 670,4 497,1 869,4 700,0 282,2 290,6 461,5 406,1 świętokrzyskie 78,9 76,0 78,9 77,1 338,6 353,9 868,7 388,7 329,0 365,8 1000,6 404,2 warmińskomazurskie 142,5 106,9 142,2 109,6 394,5 347,0 950,2 416,4 176,9 224,6 568,3 279,8 wielkopolskie 128,0 90,7 129,7 99,6 630,2 441,6 1231,5 572,1 392,4 387,0 849,6 474,5 zach. pomorskie 116,3 99,9 117,6 103,9 520,2 372,5 874,1 522,4 347,3 272,9 643,4 402,7 Polska ogółem 153,0 89,9 142,5 107,4 674,3 428,1 1147,1 602,5 340,7 376,0 704,9 460,9 W okresie 1995-2010 rozmieszczenie miast o wartości dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego wyższych niż średnia krajowa ulegało istotnym zmianom. W 1995 r. miasta takie występowały licznie w 7 województwach. W województwie mazowieckim i łódzkim skoncentrowane były w obszarach metropolitalnych. W województwie pomorskim, zachodniopomorskim, wielkopolskim, dolnośląskim, śląskim, a także częściowo małopolskim występowały zarówno w obszarach metropolitalnych, jaki i poza nimi (Rys. 4.2.9). W roku 2010 liczba miast wyróżniających się wysokością dochodów budżetów z PIT na mieszkańca występowały znacznie mniej licznie. Największa ich liczba skupiona była w obszarze metropolitalnym Warszawy oraz w metropolii górnośląskiej a także w obszarze funkcjonalnym Gdańska. Nieliczne występowały w województwach małopolskim, wielkopolskim, dolnośląskim w obszarach metropolitalnych i poza nimi. Pojedyncze w województwach podlaskim, zachodniopomorskim, podkarpackim (Rys. 4.2.10).

Rys. 4.2.9. Rozkład przestrzenny miast o dochodach budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych wyższych i niższych niż średnia krajowa w roku 1995 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS

Rys. 4.2.10. Rozkład przestrzenny miast o dochodach budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych wyższych i niższych niż średnia krajowa w roku 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS

Podsumowanie W skali kraju zarówno w roku 1995 jak i 2010 stosunek dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej w miastach dużych obszarów metropolitalnych był znacznie wyższy niż w obu grupach miast małych i średnich przy wzrastających różnicach między wartością wskaźnika w tej grupie miast a średnią dla kraju. W roku 1995 i 2010 w miastach małych i średnich w obszarach metropolitalnych stosunek dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej był wyższy niż poza tymi obszarami, przy tendencji rosnącej w okresie 1995-2010 w grupie pierwszej i malejącej w drugiej. W roku 1995 obie grupy miast małych i średnich cechował w skali kraju wskaźnik stosunku dochodów budżetów gmin na mieszkańca niższy niż średnia w kraju. W roku 2010 w obszarach metropolitalnych w miastach małych i średnich wskaźnik był nieznacznie wyższy niż średnia w kraju, natomiast poza obszarami metropolitalnymi znacznie niższy. Przy utrzymującym się w Warszawie najkorzystniejszym stosunku wysokości dochodów własnych budżetów gmin do średniej krajowej, niewielkiemu spadkowi tego wskaźnika w okresie 1995-2010, towarzyszył znaczny jego wzrost w małych i średnich miastach obszaru metropolitalnego i mniejszy wzrost poza tym obszarem. W pozostałych województwach o pogarszającym się w miastach centralnych stosunku dochodów własnych budżetów gmin do średniej krajowej, wskaźnik ten pogarszał się również w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych. W województwach o rosnącej wartości wskaźnika w miastach centralnych występował wzrost lub spadek wskaźnika w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych. W grupie miast małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi, z wyjątkiem woj. mazowieckiego, następowało obniżanie wysokości dochodów własnych budżetów gmin w stosunku do średniej dla Polski. W skali kraju w okresie 1995-2010 w grupie miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych pogarszały się relacje wysokości budżetów ogółem na mieszkańca do średniej krajowej, a jednocześnie poprawiały odnośnie wysokości dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca. Odwrotna sytuacja wystąpiła w grupie miast małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi. W tej grupie przy poprawie stosunku do średniej krajowej wysokości budżetów ogółem na mieszkańca nastąpiło znaczące pogorszenie relacji w zakresie dochodów własnych budżetów. W skali kraju w roku 1995 najwyższym wskaźnikiem wysokości dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) na jednego mieszkańca charakteryzowały się małe i średnie miasta obszarów metropolitalnych. Wzrosty wysokości dochodów budżetów gmin z PIT najsilniej zachodziły w dużych miastach obszarów metropolitalnych i w roku 2010 osiągnęły wartości wyższe niż w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych i przeszło 2,5 razy wyższe niż w miastach małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi. W okresie 1995-2010 zmalała równomierność rozmieszczenia w przestrzeni Polski miast małych i średnich o korzystnych wartościach budżetów gmin z podatku dochodowego

od osób fizycznych na mieszkańca, przy wzroście dominacji obszaru metropolitalnego Warszawy pod tym względem. 4.2.4. Procesy inwestycyjne W skali Polski w całym okresie 1995-2010 suma mieszkań oddanych do użytkowania na 1000 mieszkańców zdecydowanie najwyższa była w dużych miastach obszarów metropolitalnych. Wśród miast małych i średnich wartości tego wskaźnika były wyższe niż średnia krajowa w obszarach metropolitalnych (117%) a poza tymi obszarami stanowiły 80% średniej krajowej (Tab. 4.2.16, Rys. 4.2.11). W okresie 1995-2010 średnie roczne wydatki inwestycyjne z budżetów gmin na mieszkańca w miastach centralnych obszarów metropolitalnych również były znacznie wyższe niż średnio w kraju. Mniejsze niż średnia w kraju wydatki na inwestycje na mieszkańca ponoszono w obu grupach miast małych i średnich, przy czym w obszarach metropolitalnych w tych miastach wskaźnik ten stanowił 95% średniej krajowej, natomiast poza obszarami metropolitalnymi tylko 80% (Tab. 4.2.16). Tab. 4.2.16. Mieszkania oddane do użytkowania oraz wydatki inwestycyjne gmin w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 1995-2010 Grupy miast Suma mieszkań oddanych do użytku na 1000 mieszkańców w okresie Średnie roczne wydatki inwestycyjne na mieszkańca w okresie zł 1995-2003 2004-2010 1995-2010 1995-2003 2004-2010 1995-2010 miasta a 30 40 70 273,6 588,2 414,2 miasta b 25 35 61 248,5 558,3 387,9 miasta c 23 24 47 240,6 512,0 360,9 miasta d 36 44 80 238,4 617,4 408,8 miasta e 12 14 26 174,5 418,0 278,9 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 24 30 54 224,9 535,6 362,5 miasta f 14 14 28 215,0 473,4 327,0 miasta g 15 14 29 188,4 393,1 277,2 miasta h 18 19 37 201,7 415,1 294,3 miasta i 20 19 39 209,1 445,2 311,0 miasta j 23 20 43 210,1 505,6 337,6 miasta małe i średnie poza OM f-j łącznie 19 18 37 205,6 446,6 309,9 miasta duże w OM 32 36 68 337,3 748,6 515,6 miasta duże poza OM 21 20 41 230,5 633,7 404,0 Polska ogółem 21 24 46 247,3 554,8 381,4 Lepszymi wskaźnikami niż miasta centralne charakteryzowały się miasta małe i średnie obszarów metropolitalnych w województwach łódzkim, pomorskim, śląskim. W województwie śląskim wskaźnik liczby oddawanych mieszkań był w miastach małych i średnich obu grup wyższy niż w miastach dużych obszaru metropolitalnego.

Przy wyróżniającym się w Warszawie wskaźniku średniej liczby mieszkań oddawanych do użytkowania w roku na 1000 mieszkańców w okresie 1995-2010, wskaźnik dla miast małych i średnich obszaru metropolitalnego województwa mazowieckiego był też blisko dwukrotnie wyższy niż średnia krajowa. Podobnie było w grupie miast małych i średnich obszaru metropolitalnego w woj. pomorskim. Występujące łącznie korzystne wskaźniki liczby mieszkań oddawanych do użytkowania dla miast centralnych oraz małych i średnich obszarów metropolitalnych, oprócz województwa mazowieckiego i pomorskiego, charakteryzowały też woj. dolnośląskie oraz w mniejszym stopniu małopolskie i podlaskie, przy znacznie mniej korzystnej sytuacji w małych i średnich miastach spoza obszarów metropolitalnych. W województwie warmińsko-mazurskim korzystnym wskaźnikom w Olsztynie towarzyszyły niekorzystne w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych oraz stosunkowo korzystne poza tymi obszarami. Nie wszystkie województwa o relatywnie korzystnych dla miast centralnych wskaźnikach ilości mieszkań oddawanych do użytkowania cechowała też korzystna sytuacja w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych. Jednakże w większości województw, poza lubuskim, śląskim i warmińsko-mazurskim, rocznie oddawano do użytkowania większą liczbę mieszkań na 1000 mieszkańców w okresie 1995-2010 w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych niż poza nimi (Tab. 4.2.17). Tab. 4.2.17. Mieszkania oddane do użytkowania oraz wydatki inwestycyjne gmin w grupach miast w województwach w latach 1995-2010 Województwo Liczba mieszkań oddanych do użytku na 1000 mieszkańców w okresie 1995-2010 miasta małe miasta małe miasta duże i średnie i średnie województwo w OM w OM poza OM Średnie wydatki inwestycyjne na mieszkańca w okresie 1995-2010 miasta małe miasta małe miasta duże i średnie i średnie województwo w OM w OM poza OM dolnośląskie 82 30 82 43 464,3 352,8 655,6 432,7 kujawsko-pomorskie 36 34 55 39 228,1 291,6 403,0 329,5 lubelskie 52 43 72 37 275,5 274,7 340,0 287,4 lubuskie 29 33 78 43 370,5 338,0 481,4 377,1 łódzkie 30 36 28 32 276,7 307,3 383,6 349,7 małopolskie 63 37 97 56 349,7 300,5 467,5 356,5 mazowieckie 100 54 114 77 457,4 326,2 808,7 531,0 opolskie 20 19 39 20 261,1 249,3 583,7 304,8 podkarpackie 51 31 63 33 343,5 298,6 505,9 325,0 podlaskie 70 44 100 52 334,2 335,5 422,3 359,5 pomorskie 104 47 82 64 566,6 320,2 488,6 417,1 śląskie 21 29 15 27 287,0 308,9 392,6 360,5 świętokrzyskie 28 23 52 28 234,3 288,7 361,7 328,9 warmińskomazurskie 25 49 104 45 223,9 309,4 398,2 326,6 wielkopolskie 75 37 75 47 395,4 296,2 602,2 377,1 zachodniopomorskie 37 42 60 45 378,8 339,2 378,8 365,8 Polska ogółem 54 37 68 46 362,5 309,9 515,6 381,4 Poza woj. pomorskim średnie roczne wydatki inwestycyjne na mieszkańca, we wszystkich pozostałych województwach w okresie 1995-2010 zdecydowanie wyższe były w miastach centralnych niż małych i średnich. W większości województw były też wyższe w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych niż poza nimi, chociaż w sześciu województwach sytuacja była odwrotna. Różnice między grupami miast małych i średnich

w obszarze metropolitalnym i poza tymi obszarami w większości województw nie były duże. Wyjątek stanowiło woj. pomorskie (Tab. 4.2.17). Rys. 4.2.11. Liczba mieszkań oddanych do użytkowania na 1000 mieszkańców w grupach miast w Polsce w latach 1995-2010 W rozkładzie przestrzennym miast o korzystnych wskaźnikach liczby oddawanych do użytkowania mieszkań w okresie 1995-2010, obok skupienia takich miast w większości województw na obszarach metropolitalnych, występuje nierównomierność występowania takich miast w poszczególnych województwach. Duży udział miast o liczbie mieszkań oddanych do użytkowania na 1000 mieszkańców w okresie 1995-2010 występował w woj. mazowieckim i miasta takie zlokalizowane były tu stosunkowo licznie pozarównieżobszarem metropolitalnym. Podobna sytuacja występowała też w województwie małopolskim, wielkopolskim i pomorskim. Małym udziałem takich miast charakteryzowały się województwa świętokrzyskie, łódzkie, lubelskie, zachodniopomorskie, śląskie, opolskie (Rys. 4.2.12).

Rys. 4.2.12. Miasta małe i średnie o korzystnych wskaźnikach liczby mieszkań oddawanych rocznie na 1000 mieszkańców w latach 1995-2010

Podsumowanie W skali kraju w okresie 1995-2010 średnia liczba mieszkań oddawanych rocznie do użytkowania na 1000 mieszkańców najwyższa była w dużych miastach obszarów metropolitalnych. W miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych rocznie oddawana była większa liczba mieszkań niż średnio w kraju, natomiast poza tymi obszarami mniejsza. W skali kraju średnie roczne wydatki inwestycyjne gmin na mieszkańca ponoszone w dużych miastach obszarów metropolitalnych w okresie 1995-2010 były znacząco wyższe niż średnia krajowa. W miastach małych i średnich wskaźnik ten był niższy niż średnia krajowa i korzystniejszy w obszarach metropolitalnych niż poza nimi. Poza województwem pomorskim średnie roczne wydatki inwestycyjne na mieszkańca we wszystkich pozostałych województwach w okresie 1995-2010 zdecydowanie wyższe były w miastach centralnych niż małych i średnich. W większości województw, poza pomorskim, łódzkim i wielkopolskim, w okresie 1995-2010 średnio rocznie największą liczbę mieszkań na 1000 mieszkańców oddawano w miastach centralnych obszarów metropolitalnych. Nie wszystkie województwa o relatywnie korzystnych dla miast centralnych wskaźnikach ilości mieszkań oddawanych do użytkowania cechowała też korzystna sytuacja w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych. W większości województw, poza lubuskim, śląskim i warmińsko-mazurskim, rocznie oddawano do użytkowania większą liczbę mieszkań na 1000 mieszkańców w okresie 1995-2010 w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych niż poza tymi obszarami. W większości województw średnie roczne wydatki inwestycyjne na mieszkańca były wyższe w miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych niż poza nimi. W sześciu województwach sytuacja była odwrotna. Różnice między wskaźnikami dla obu grup miast były w większości województw niewielkie. 4.2.5. Korzystający z kanalizacji Zmiany udziału ludności korzystającej z kanalizacji w liczbie ludności ogółem zostały przyjęte za ważny wskaźnik rozwoju miast w zakresie ochrony środowiska. W skali kraju udział osób korzystających z kanalizacji, wynoszący 57% w roku 2003, wzrósł do roku 2010 do 62%. Poziom skanalizowania dużych miast obszarów metropolitalnych wynosił 89% w roku 2003 i wzrósł do 90% w 2010 r. W miastach małych i średnich był niższy niż w miastach centralnych obszarów metropolitalnych, a także miastach dużych położonych poza tymi obszarami. W roku 2003 większa część mieszkańców miast małych i średnich korzystała z kanalizacji poza obszarami metropolitalnymi niż w tych obszarach. Natomiast w okresie 3003-2010 przyrost ludności korzystającej z kanalizacji najwyższy był w grupie miast małych i średnich obszarów metropolitalnych, szczególnie tych najmniejszych, nie osiągając jednak w roku 2010 poziomu w miastach małych i średnich poza obszarami metropolitalnymi. Generalne stopień skanalizowania wyższy był w miastach większych,

w tym miastach średnich zarówno w obszarach metropolitalnych, jak i poza nimi (Tab. 4.2.18). Tab. 4.2.18. Udział korzystający z kanalizacji w liczbie ludności ogółem w grupach i podgrupach miast w Polsce w latach 2003 i 2010 Grupy miast Udział ludności korzystającej z kanalizacji w ogóle ludności (%) Udział ludności korzystającej z kanalizacji w ogóle ludności (%) 2003 2010 miasta a 61 71 miasta b 57 67 miasta c 63 74 miasta d 75 81 miasta e 78 81 miasta małe i średnie w OM a-e łącznie 72 78 miasta f 60 68 miasta g 70 76 miasta h 81 84 miasta i 85 88 miasta j 88 90 miasta małe i średnie poza OM f-j łącznie 81 84 miasta duże w OM 89 90 miasta duże poza OM 84 86 Polska ogółem 57 62 Województwami, w których największa część ludności korzystała z kanalizacji były zarówno w roku 2003, jak i 2010 pomorskie, zachodniopomorskie a także śląskie i dolnośląskie (Rys. 4.2.13). Do najsłabiej wyposażonych w kanalizację należały zarówno w roku 2003, jak i 2010 województwa lubelskie i świętokrzyskie. Generalnie większa liczba mieszkańców korzystała z kanalizacji w miastach dużych obszarów metropolitalnych niż w miastach małych i średnich. Wyjątkiem w roku 2003 były województwa lubelskie i lubuskie, w których lepsza sytuacja była w małych i średnich miastach obszaru metropolitalnego oraz zachodniopomorskie, w którym obie grupy miast małych i średnich charakteryzowało lepsze wyposażenie w kanalizację. Miasta małe i średnie w obszarze metropolitalnym Warszawy w roku 2003 należały do słabiej wyposażonych w kanalizację niż ta grupa w innych województwach. Natomiast w okresie 2003-2010 tutaj właśnie najsilniej wzrastał udział ludności korzystających z kanalizacji. Wysoki wzrost odnotowano również w woj. wielkopolskim. Różnice między stopniem wyposażenia w kanalizację miast małych i średnich województw położonych w obszarach metropolitalnych oraz poza nimi w większości województw w okresie 2003-2010 ulegały zmniejszeniu. Najwyższe pozostawały w województwach lubelskim i lubuskim na rzecz miast obszarów metropolitalnych oraz łódzkim, opolskim, świętokrzyskim, w których korzystniejsza sytuacja występowała poza obszarami metropolitalnymi (Tab. 4.2.19, Rys. 4.2.13).

Tab. 4.2.19. Udział mieszkańców korzystających z kanalizacji w liczbie ludności ogółem w grupach miast w województwach w latach 2003 i 2010 Województwo Udział korzystających z kanalizacji liczbie mieszkańców w 2003r. miasta miasta miasta małe i małe i duże województwo średnie średnie w OM w OM poza OM Udział korzystających z kanalizacji liczbie mieszkańców w 2010 miasta miasta miasta małe i małe i duże województwo średnie średnie w OM w OM poza OM dolnośląskie 80,0 82,2 86,4 65,2 82,3 83,5 89,3 68,1 kujawsko-pomorskie 84,7 80,8 87,4 59,9 86,0 83,8 91,6 64,3 lubelskie 91,2 79,6 89,2 43,5 92,4 83,0 90,0 47,2 lubuskie 92,0 80,1 90,6 59,6 92,3 83,5 93,0 63,3 łódzkie 70,6 81,3 83,3 55,4 75,2 84,6 85,3 58,8 małopolskie 74,7 72,0 88,5 46,5 80,1 77,9 90,6 52,7 mazowieckie 59,9 76,2 90,6 56,2 72,7 81,7 91,7 61,5 opolskie 72,0 86,7 85,2 51,4 75,7 88,6 87,8 59,2 podkarpackie 74,9 80,1 90,3 46,9 83,9 83,9 88,5 56,9 podlaskie 80,7 80,5 93,8 56,0 85,5 84,7 95,4 60,0 pomorskie 90,5 90,4 93,4 72,1 92,7 91,6 95,1 75,4 śląskie 73,2 64,2 86,9 65,9 76,3 70,8 87,6 69,0 świętokrzyskie 67,3 78,0 86,7 42,0 69,3 81,3 89,1 47,4 warmińsko-mazurskie 88,4 89,3 94,2 62,9 88,6 91,5 94,3 65,8 wielkopolskie 66,2 81,8 89,5 55,5 77,7 85,5 90,4 61,0 zachodniopomorskie 92,3 89,9 86,8 72,1 93,1 91,2 87,6 74,8 Polska ogółem 72 81 89 57 78 84 90 62 Rys. 4.2.13. Udział ludności korzystającej z kanalizacji w liczbie ludności ogółem w grupach miast w województwach w roku 2010