Zał. do uchwały Nr V/34/11 Rady Powiatu Żarskiego z dnia 29 marca 2011r. POWIATOWY PROGRAM POMOCY DZIECKU I RODZINIE na lata 2011-2017 Żary, luty 2011
CEL NADRZĘDNY PROGRAMU: Dzieci i rodziny z powiatu żarskiego mają zapewniony kompleksowy i efektywny system wsparcia w zakresie zaspokajania potrzeb, wypełnia podstawowych funkcji i zadań. Priorytet I: zwiększenie dostępu do specjalistów i edukacji dziecka. Uzasadnienie: Ciągły wzrost patologizacji życia społecznego, pojawianie się kolejnych problemów społecznych i konieczność ich profilaktyki wymaga zwiększenia dostępności specjalistów z różnych obszarów pracy z dzieckiem i rodziną na poziomie gminy i powiatu. Wzrastająca liczba dzieci oczekujących na żłobki i przedszkola wskazuje na konieczność rozszerzenia oferty dla tej grupy wiekowej. Istnienie aktualnych przepisów prawnych umożliwia wprowadzanie alternatywnych form opieki nad dzieckiem, które to działania powinny być wspierane przez gminy. W powiecie obserwuje się wysoką liczbę spraw toczących się w Sądzie Rodzinnym i w związku z tym skierowań na badania do Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno Konsultacyjnego. Wydłuża to czas oczekiwania na opinię i przedłuża czas trwania spraw w Sądzie Rodzinnym. Dlatego też ważnym zadaniem wydaje się być utworzenie Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno Konsultacyjnego w powiecie żarskim. 1. Podjęcie działań zmierzających do zwiększenia ilości żłobków i przedszkoli w powiecie żarskim, w tym utworzenia przedszkola specjalnego 2. Wspieranie alternatywnych form opieki nad dzieckiem (punkty przedszkolne, opiekunki dzienne, kluby dziecięce) 3. Ukierunkowanie działań w celu utworzenia jednostki specjalistycznego poradnictwa 4. Podejmowanie inicjatywy na rzecz poradnictwa rodzinnego w gminach 2011-2017 Samorządy gmin, organizacje pozarządowe, zakłady opieki zdrowotnej, jednostki oświatowe, 2011-2017 Samorządy gmin, organizacje pozarządowe, zakłady opieki zdrowotnej, jednostki oświatowe, 2011-2017 Samorząd organizacje pozarządowe, zakłady opieki, zdrowotnej 2011-2017 Samorządy gmin, OPS - y, zakłady opieki zdrowotnej, organizacje pozarządowe 5 Inicjowanie działań w celu utworzenia Ośrodka Wczesnej Interwencji 2011-2017 zakłady opieki Lokalne instytucje i organizacje zdrowotnej 6 Podejmowanie starań o utworzenie RODK w powiecie żarskim 2011-2017 Sąd Rejonowy Lokalne instytucje i organizacje Spodziewane efekty: zwiększenie ilości placówek świadczących pomoc dziecku i rodzinie rozwinięcie w powiecie żarskim i gminach poradnictwa rodzinnego udzielanie natychmiastowej i kompleksowej pomocy dziecku i rodzinie znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej, skrócenie czasu oczekiwania na opinie Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno - Konsultacyjnego ułatwienie dostępu do specjalistów
Priorytet II: wsparcie dzieci z niepełnosprawnością i ich rodzin Uzasadnienie: Pojawienie się niepełnosprawności u dziecka jest jednym z najbardziej obciążających rodzinę wydarzeń. W związku z tym taka rodzina powinna być otoczona szczególnym wsparciem ze strony instytucji, służby zdrowia, jednostek oświatowych, itp.. Dziecko z niepełnosprawnością powinno mieć zapewnione godne warunki do rozwoju, rehabilitacji, zdobywania poszczególnych szczebli edukacji i rozwoju własnych zainteresowań. Ważnym działaniem jest także zapewnienie integracji ze społeczeństwem i innymi osobami znajdującymi się w podobnej sytuacji. Zawiązywanie grup wsparcia czy tworzenie stowarzyszeń przez rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym daje możliwość uzyskania wsparcia emocjonalnego, informacyjnego a także w zakresie spędzania czasu wolnego. Organizacje umożliwiają także wprowadzanie zmian w środowisku lokalnym pod kątem własnych potrzeb i oczekiwań osób z niepełnoprawnością. 1. Propagowanie rozwoju organizacji pozarządowych działających na rzecz Na bieżąco Samorządy gmin Lokalne instytucje i organizacje dzieci z niepełnosprawnością i ich rodzin 2. Podejmowanie działań w kierunku dostosowania żłobków przedszkoli szkół i edukacji do potrzeb dziecka z niepełnosprawnością, w tym umożliwienie kształcenia indywidualnego 3 Organizowanie działań integracyjnych dla dzieci z niepełnosprawnością i ich rodzin 2011-2017 Placówki oświatowe, samorządy gmin, samorząd, Na bieżąco Samorządy gmin, samorząd 4. Rozwój grup wsparcia dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym 2011-2017 Placówki oświatowe, organizacje pozarządowe 5. Poszerzanie oferty w ramach wczesnego wspomagania 2011-2017 Placówki oświatowe 6. Zwiększenie dostępu do pomocy specjalistycznej i rehabilitacji 2011 2017 Placówki opieki zdrowotnej 7. Zwiększanie świadomości społecznej w zakresie potrzeb osób Na bieżąco PCPR, samorządy niepełnosprawnych gmin Lokalne instytucje i organizacje, PFRON, Urząd Wojewódzki, Urząd Marszałkowski Organizacje pozarządowe Jednostki pomocy społecznej Lokalne instytucje i organizacje Lokalne instytucje i organizacje Lokalne instytucje i organizacje
Spodziewane efekty: otoczenie dziecka niepełnosprawnego i jego rodziny wielokierunkową pomocą integracja ze środowiskiem rodzin z dzieckiem z niepełnosprawnością aktywizacja społeczna rodzin z dzieckiem z niepełnosprawnością realizacja potrzeb w zakresie edukacji dzieci z niepełnosprawnością Priorytet III: Wielokierunkowa praca z rodzinami niewydolnymi w zakresie sprawowania funkcji opiekuńczo wychowawczej, w tym zagrożonymi odebraniem dziecka i rodzinami biologicznymi dzieci umieszczonych w zastępczych formach opieki Uzasadnienie: Dotychczasowe doświadczenia w zakresie pracy z rodzicami biologicznymi dzieci umieszczonych w zastępczych formach opieki pokazują, że bardzo szybko przyzwyczajają się oni do funkcjonowania bez dzieci i nie podejmują starań w kierunku ich odzyskania. Nie funkcjonuje także zintegrowany system pracy z takimi rodzinami. Dla dziecka konieczność opuszczenia domu rodzinnego jest zawsze traumatycznym przeżyciem. W związku z powyższym niezbędnym zadaniem jest podejmowanie skoordynowanych działań w kierunku zapobiegania konieczności odebrania dziecka z rodziny i wprowadzanie nowych metod pracy z rodzinami niewydolnymi, w tym asystentów rodziny czy grup wsparcia, zajęć w ramach szkół dla rodziców czy tworzenie placówek wsparcia dziennego. W sytuacji kiedy umieszczenie dziecka poza najbliższą rodziną jest niezbędne należy stworzyć system, który umożliwi kontynuację pracy z taką rodziną, utrzymanie jej więzi z dzieckiem i umożliwi powrót dziecka w jak najszybszym terminie do rodziców naturalnych. 1 Systematyczna i wielodyscyplinarna praca z rodzinami zagrożonymi odebraniem dziecka Na bieżąco OPS, kuratorzy, OAO PCPR, jednostki oświatowe, lokalne instytucje i organizacje 2. Systematyczna i wielodyscyplinarna praca z rodzinami biologicznymi 2011-2017 OPS, PCPR, PDD Lokalne instytucje i organizacje dzieci umieszczonych w różnych formach opieki zastępczej 3. Organizowanie grup wsparcia oraz zajęć w ramach szkoły dla 2011-2017 OPS, OAO Lokalne instytucje i organizacje rodziców nie radzących sobie z problemami. 4 Wdrażanie lokalnych i rządowych programów w zakresie pracy z 2011-2017 OPS, OAO Lokalne instytucje i organizacje rodzinami zagrożonymi umieszczeniem dzieci w zastępczych formach opieki 5. Wdrażanie lokalnych i rządowych programów w zakresie pracy z 2011-2017 OPS, PCPR Lokalne instytucje i organizacje rodzinami biologicznymi dzieci umieszczonymi w zastępczych formach opieki. 6 Wspieranie i wzmacnianie więzi rodzinnych dzieci umieszczonych w zastępczych formach opieki z rodziną biologiczną 2011-2017 PCPR, OPS, PDD Sąd Rodzinny, OAO
7. Podjęcie starań w kierunku wprowadzenia asystentów rodziny do 2011 2017 OPS Lokalne instytucje i organizacje rodzin zagrożonych zabraniem dzieci, patologicznych niewydolnych wychowawczo 8. Propagowanie tworzenia placówek wsparcia dziennego w gminach 2011 2017 Samorządy gmin Lokalne instytucje Spodziewane efekty: zmniejszenie liczby dzieci umieszczanych w zastępczych formach opieki zwiększenie liczby dzieci powracających do rodzin biologicznych z placówek opiekuńczo wychowawczych i rodzin zastępczych rozwój sieci wsparcia rodzi niewydolnych w zakresie sprawowania funkcji opiekuńczo wychowawczej wdrożenie innowacyjnych form pracy z rodzinami zapewnienie kompleksowej pomocy rodzinom niewydolnym wychowawczo Priorytet IV: Minimalizacja skutków ubóstwa rodzin Uzasadnienie: Aktualnie stopa bezrobocia w powiecie żarskim wynosi 17,9 % (dane z grudnia 2010 r.). Znaczna część osób pozbawionych pracy to osoby długotrwale bezrobotne, w 70 % z terenów wiejskich. Prowadzi to do szeroko zakrojonego ubożenia rodzin z powiatu żarskiego a w związku z tym do braku możliwości zaspokajania przez nie podstawowych potrzeb życiowych, takich jak wyżywienie, ubranie, mieszkanie, zapewnienie wykształcenia. Życie na poziomie materialnym poniżej minimum socjalnego niesie za sobą niebezpieczeństwo pojawienia się patologii w rodzinie. Dzieci z rodzin ubogich mają ograniczony dostęp do dóbr kultury czy wykształcenia. W związku z tym często obserwuje się zjawisko dziedziczenia ubóstwa. Konieczne jest podjęcie działań zmierzających do zminimalizowania dysfunkcyjnych skutków zjawiska ubóstwa i umożliwienie dzieciom stosunkowo równych szans w zakresie edukacji. 1. Pomoc finansowa i rzeczowa dla rodzin Na bieżąco OPS - y Lokalne instytucje i organizacje 2. Wspieranie rodzin w zakresie dożywiania dzieci Na bieżąco OPS - y Lokalne instytucje i organizacje 3. Organizacja wypoczynku dla dzieci Na bieżąco lokalne organizacje, placówki oświatowe Lokalne instytucje i organizacje pozarządowe 4. Aktywizacja społeczna, zawodowa i edukacyjna dzieci i rodzin Na bieżąco PUP, OPS, placówki PCPR, lokalne instytucje i organizacje oświatowe 5. Podejmowanie działań w celu zapewnienia adekwatnej do potrzeb 2011-2017 samorządy gmin Lokalne organizacje
ilości mieszkań chronionych i socjalnych w gminach 6. Wspieranie edukacji zawodowej dostosowanej do aktualnych potrzeb rynku pracy 7. Umożliwienie dzieciom dostępu do edukacji, kółek zainteresowań, dóbr kultury Spodziewane efekty: zwiększenie liczby mieszkań dla osób w trudnej sytuacji finansowej i rzeczowej zapewnienie rodzinom minimum socjalnego zmniejszenie skali wyuczonej bezradności wśród rodzin najuboższych ochrona dzieci przed najbardziej negatywnymi skutkami ubóstwa Priorytet V: Rozwój zastępczych form opieki nad dzieckiem 2011-2017 Samorząd, placówki oświatowe Na bieżąco Placówki oświatowe Samorządy gmin, samorząd PUP Lokalne organizacje i instytucje Uzasadnienie: Prawidłowy rozwój dziecka wymaga odpowiedniego środowiska, którym potrafi być tylko rodzina. To rodzina daje możliwość obserwowania prawidłowych wzorców funkcjonowania społecznego, uzyskania poczucia bezpieczeństwa i indywidualnego kontaktu. Dlatego też pozyskiwanie kolejnych rodzin zastępczych jest niezbędne dla rozwoju systemu opieki nad dzieckiem i rodziną w powiecie żarskim. W powiecie żarskim funkcjonuje aktualnie 118 rodzin zastępczych. W placówkach Opiekuńczo-wychowawczych przebywa znacznie więcej dzieci niż przewidziana liczba miejsc. Taka sytuacja wymaga ciągłej promocji rodzicielstwa zastępczego i pozyskiwania kolejnych rodzin a także utworzenia rodzinnych domów dziecka. W powiecie brakuje specjalistycznej rodziny zastępczej, natomiast dzieci które trafiają do zastępczych form opieki bardzo często potrzebują profesjonalnej opieki. Bycie rodziną zastępczą, wychowanie dziecka, które przywykło do innych zasad lub ich braku, przeżyło w swoim życiu wiele strat, jest zadaniem bardzo ciężkim i obciążającym emocjonalnie. Dlatego też niezbędny jest rozwój różnych form wsparcia dla rodzin zastępczych. Konieczny jest rozwój stowarzyszenia na rzecz rodzicielstwa zastępczego oraz zorganizowanie kompleksowej pomocy specjalistycznej dla rodzin. Lp. Działanie Termin realizacji 1. Podjęcie działań w celu zwiększenia liczby rodzin niespokrewnionych i zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem w tym wielodzietnych, oraz o charakterze pogotowia rodzinnego 2. Poszukiwanie kandydatów na zawodową niespokrewnioną z dzieckiem specjalistyczną rodzinę zastępczą 2011-2017 PCPR, Samorząd 2011-2017 PCPR, Samorząd Realizatorzy Partnerzy OAO OAO
3. Inicjowanie działań prowadzących do tworzenia nowych form pieczy 2011-2017 Samorząd, OAO zastępczej PCPR 4. Ciągłe podnoszenie kwalifikacji funkcjonujących rodzin zastępczych 2011-2017 PCPR, OAO Fundacja Nasz Dom, firmy szkoleniowe. 5. Usprawnienie współpracy pomiędzy instytucjami, organizacjami i urzędami w 2011-2017 PCPR, PDD, OAO Lokalne organizacje i instytucje zakresie pracy z rodziną zastępczą i dzieckiem umieszczonym w PDD 6 Propagowanie idei rodzicielstwa zastępczego poprzez kampanie społeczne, 2011-2017 PCPR, OAO Samorząd, samorządy gminne, OPS-y, stowarzyszenie rodzin zastępczych Tęcza 6. Obchody Dnia Rodzicielstwa Zastępczego w powiecie żarskim 2011-2017 PCPR, OAO, Samorząd, stowarzyszenie rodzin zastępczych Tęcza 7. Rozwój wolontariatu na rzecz rodzin zastępczych Na bieżąco PCPR Lokalne instytucje i organizacje 8. Poszerzanie działalności Stowarzyszenia Rodzin Zastępczych Na bieżąco stowarzyszenie rodzin PCPR, OAO, samorząd zastępczych Tęcza, 9. Ośrodek Adopcyjno Opiekuńczy realizuje zadania ustawowe na rzecz rodzin z Na bieżąco OAO, PCPR Samorząd powiatu żarskiego, w tym rodzin zastępczych 11. Placówki Opiekuńczo Wychowawcze utrzymują wysoki standard opieki nad dzieckiem Na bieżąco PDD Samorząd Spodziewane efekty: zwiększenie liczby rodzin zastępczych zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat rodzicielstwa zastępczego zwiększenie liczby kandydatów na rodziny zastępcze utrzymanie wysokich standardów opieki w placówkach opiekuńczo wychowawczych w powiecie usprawnienie procedur adopcyjnych wzmocnienie rodzin zastępczych w zakresie sprawowania funkcji opiekuńczo wychowawczej Priorytet VI: Wspieranie procesu usamodzielnienia pełnoletnich wychowanków rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo wychowawczych Uzasadnienie: Osoby usamodzielniające się w rodzinach zastępczych i placówkach opiekuńczo wychowawczych zazwyczaj nie mogą liczyć na wsparcie swoich rodzin biologicznych. Dlatego też ważnym zadaniem Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Żarach jest wspieranie ich w zakresie procesu usamodzielniania poprzez pomoc w
uzyskaniu mieszkania z zasobów gminy, udostępnienie miejsc w mieszkaniach chronionych czy wsparcie rzeczowe i finansowe. W związku z często widoczną roszczeniowością wychowanków ważne jest także aktywizowanie ich w zakresie edukacji, uzyskiwania pracy, uczestniczenia w życiu społecznym czy wprowadzania konstruktywnych zmian w swoim życiu 1. Pomoc w pozyskaniu mieszkania z zasobów gminy Na bieżąco PCPR. PDD Lokalne instytucje i Samorządy gmin organizacje 2. Zapewnienie miejsc w mieszkaniach chronionych Na bieżąco PCPR Samorząd, 3. Wspieranie finansowe i rzeczowe Na bieżąco PCPR Samorząd 4. Wspieranie usamodzielnianych wychowanków w aktywnym udziale w życiu społecznym i kontynuowaniu edukacji 5. Wdrażanie i realizacja projektów w ramach środków z Unii Europejskiej na rzecz wychowanków zagrożonych wykluczeniem społecznym 6. Motywowanie do aktywnego poszukiwania pracy i pomoc w zakresie przygotowania do wejścia na rynek pracy Na bieżąco PCPR, PDD Placówki oświatowe Na bieżąco PCPR Samorząd Na bieżąco PCPR, PDD PUP Lokalne instytucje i organizacje spodziewane efekty: zapewnienie kompleksowej pomocy usamodzielnianym wychowankom ułatwienie procesu usamodzielniania poprzez zwiększenie szansy na mieszkania socjalne zaktywizowanie usamodzielnianych wychowanków do podejmowania samodzielnych działań Priorytet VII: Rozszerzanie oferty pomocy specjalistycznej dla rodzin uwikłanych w przemoc domową Uzasadnienie: Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z dnia 13 lipca 2010 r.) narzuca gminom i powiatom rozszerzenie działań na rzecz rodzin dotkniętych przemocą. Dlatego też gminy i powiat muszą opracować i realizować programy przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar przemocy w rodzinie. Należy także zwiększyć dostępność w gminach do Ośrodka Interwencji Kryzysowej. Przemoc w rodzinie dotyka wszystkich jej członków w sposób naruszający ich podstawowe prawa oraz godność osobistą. Dlatego też praca zarówno z ofiarami jak i sprawcami przemocy domowej a także jej szeroko zakrojona profilaktyka stanowią jeden z podstawowych priorytetów w zakresie pracy z dzieckiem i rodziną.
Lp. Działanie Termin Realizatorzy Partnerzy realizacji 1. Realizacja programów korekcyjno edukacyjnych dla sprawców przemocy w rodzinie 2011-2017 PCPR lokalne instytucje i organizacje, zakłady opieki zdrowotnej 2. Utworzenie zespołów interdyscyplinarnych w gminach Na bieżąco Samorządy gminy Lokalne instytucje i organizacje 3. Działania edukacyjne w środowisku lokalnym Na bieżąco OPS, PCPR, Policja Placówki oświatowe, organizacje pozarządowe 4. Programy profilaktyczne w szkołach Na bieżąco Jednostki oświatowe 5. Wdrażanie programów pomocowych dla ofiar przemocy w rodzinie i Na bieżąco programów profilaktycznych a także wzmocnienie opiekuńczych i wychowawczych kompetencji rodziców w rodzinach zagrożonych przemocą w rodzinie; 6. Opracowanie i realizacja przez gminy i powiat programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz ochrony ofiar przemocy w rodzinie; 7. Podjęcie działań w kierunku rozszerzenia czasu pracy i zakresu działalności OIK w powiecie Samorządy gmin, samorząd 2011-2017 Samorządy gmin, samorząd 2011-2017 Samorządy gmin, samorząd Szkoły, Policja, samorządy gminne Lokalne organizacje i instytucje lokalne instytucje i organizacje Organizacje pozarządowe spodziewane efekty: zmniejszenie skali przemocy w rodzinie w powiecie żarskim ułatwienie dostępu do specjalistów z zakresu pracy z ofiarami i sprawcami przemocy zwiększenie świadomości społecznej dot. zjawiska przemocy w rodzinie Priorytet VIII: Podniesienie jakości usług w zakresie pomocy dziecku i rodzinie Uzasadnienie: Skuteczna praca z dzieckiem i rodziną w zakresie istniejących a także pojawiających się nowych problemów społecznych jest możliwa tylko wówczas kiedy prowadzona jest kompleksowo, w sposób skoordynowany. Niezbędne jest posiadanie przez pracowników odpowiedniej wiedzy, umiejętności, motywacji i warunków. Dlatego tak
ważne jest ciągłe podnoszenie kwalifikacji, uczestniczenie w kursach, szkoleniach a także wprowadzanie nowych form pracy, takich jak np. asystent rodziny. Liczba odpowiednio przygotowanych pracowników pomocy społecznej powinna być adekwatne do potrzeb środowiska lokalnego. Niemniej istotne jest w jakich warunkach pracownicy pomocy społecznej realizują zadania (warunki lokalowe, posiadanie środka transportu, wyposażenie stanowiska pracy). W związku z faktem, że nakłady finansowe na wspieranie dziecka i rodziny są ograniczone ważnym aspektem jest ciągłe pozyskiwanie funduszy w ramach realizacji programów ze środków rządowych, ch czy gminy a także realizacja projektów współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. Ważnym wkładem do pracy w powyższym obszarze jest także praca wolontariuszy, która musi być rozwijana, wspierana i doceniana. Część zadań jest powierzana organizacjom pozarządowym, których nakład pracy w zakresie pracy z dzieckiem i rodziną jest nieoceniony i w związku z tym udział sektora pozarządowego powinien wzrastać. 1. Podejmowanie starań o dostosowanie liczby pracowników socjalnych i specjalistów do potrzeb środowiska lokalnego 2011-2017 Samorządy gmin, samorząd 2. Korzystanie z ewentualnych możliwości zatrudniania w 2011-2017 OPS- y Samorządy gmin gminach asystentów rodziny 3. Podnoszenie wiedzy i umiejętności pracy z rodziną przez 2011-2017 OPS- y, PCPR Samorządy gmin i samorząd pracowników pomocy społecznej 4. Doskonalenie współpracy jednostek pomocy społecznej, 2011-2017 OPS- y, PCPR Lokalne instytucje i organizacje placówek oświatowych, instytucji i organizacji pozarządowych na rzecz pomocy dziecku i rodzinie 5. Wdrażanie i realizacja ch i gminnych 2011-2017 OPS- y, PCPR Lokalne instytucje i organizacje programów pomocy dziecku i rodzinie w ramach środków z budżetu państwa, powiatu oraz innych 6. Rozwój organizacji pozarządowych, stowarzyszeń na rzecz 2011-2017 Organizacje Lokalne instytucje pomocy dziecku i rodzinie pozarządowe 7. Rozwój wolontariatu na rzecz pomocy dziecku i rodzinie 2011-2017 Lokalne instytucje i Samorządy gmin, samorząd organizacje 8. Wprowadzanie nowych form pracy socjalnej i pracy z rodziną 2011-2017 OPS - y, PCPR, OAO Sąd Rodzinny, lokalne instytucje i organizacje spodziewane efekty: podniesienie jakości usług w zakresie pomocy dziecku i rodzinie
upowszechnienie wolontariatu w zakresie pracy z dzieckiem i rodziną rozwój organizacji pozarządowych działających w zakresie pomocy dziecku i rodzinie Źródła finansowania: 1. Budżet samorządów gminnych 2. Budżet samorządu powiatowego 3. Budżet państwa 4. Fundusze unijne 5. NFZ 6. PFRON 7. wkład organizacji pozarządowych 8. sponsorzy