PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2006;3(4):191-200 artykuł oryginalny oryginal article Palenie tytoniu i picie alkoholu w wielkomiejskiej populacji osób w starszym wieku Smoking tobacco and drinking alcohol among elderly people living in big city populations Małgorzata Suwała, Andrzej Gerstenkorn Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Słowa kluczowe: palenie tytoniu, alkohol, starzenie się Key words: smoking, alcohol, aging Summary Background. The continuous process of societies ageing makes the health problems of the elderly, including those related to using psychoactive substances, current and worth seeing to. Aim. The aim of the study was exploring the smoking and drinking pattern among people of 65 and older as well as relation analysis between these health behaviours. Material and methods. The study concerning health status of elderly people was conducted within CINDI WHO Program in 2002. It included a random sample of people 65 years old and over, who live in big city populations. The data come from 828 people of average age 71,5±5,1. Results. The smoking frequency of elderly people living in big city populations was 10,8%. There were 9,5% of regular smokers and 1,3% of occasional smokers in the group. Daily smokers used 15,6±7,2 cigarettes, however, the older the people were, the bigger intensity of smoking was. The majority of daily smokers (82,3%) was dependent of nicotine. Nearly half (50,6%) of the elderly had drank alcohol within the last 12 months. The rest of the group (49,4%) were teetotalers. Almost 70% of smokers declared drinking alcohol. The smokers drank more frequently than the non-smokers or ex-smokers with comparison to those who never smoked (p<0,001). The elderly drank vodka more frequently than beer or wine, and wine more frequently than beer (p< 0,001). The study showed that smokers were more frequently vodka and beer drinkers than those who have ever smoked, and ex-smokers in comparison to never-smokers. The smokers used more alcohol on average than non-smokers (p<0,004). Conclusions. Coexistence of smoking and drinking can be a start of dependence and it increases the risk of raising and worsening of health problems. These people should be motivated to change their behaviour and they need to be supported with a proper therapy. PGP 72 Adres do korespondencji: dr n. med. Andrzej Gerstenkorn ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź tel. (0-42) 639-32-65 faks (0-42) 639-32-69 e-mail: agerst@go2.pl Copyright 2005 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
192 Streszczenie Wstęp. Proces starzenia się społeczeństw, obserwowany głównie w Europie i USA, sprawia, że problemy zdrowotne dotyczące osób w podeszłym wieku, w tym również te związane z używaniem substancji psychoaktywnych takich jak alkohol czy nikotyna, stają się coraz bardziej aktualne i godne większego zainteresowania. Cel. Celem pracy było poznanie wzorca palenia tytoniu i picia alkoholu występującego u osób w wieku 65 i więcej lat zamieszkujących środowisko wielkomiejskie, a także analiza zależności pomiędzy tymi zachowaniami zdrowotnymi u osób w starszym wieku. Materiał i metody. Badanie poświęcone ocenie stanu zdrowia ludzi w starszym wieku przeprowadzono w ramach Programu CINDI WHO w 2002 roku. Objęto nim próbę losową ludności w wieku 65 i więcej lat zamieszkującej w populacji wielkomiejskiej. Dane uzyskano od 828 osób o średniej wieku 71,5±5,1 lat. Wyniki. W wielkomiejskiej populacji osób w wieku 65 i więcej lat częstość palenia tytoniu wynosiła 10,8%, w tym wśród mężczyzn 16,7%, a wśród kobiet 7,8%. Regularni palacze stanowili 9,5% badanych, okazjonalni 1,3%, a blisko ¾ badanych to osoby nigdy niepalące. Osoby codziennie palące wypalały dziennie średnio 15,6±7,2 sztuk papierosów, jednak intensywność palenia malała wraz z wiekiem badanych. Dominująca część codziennych palaczy tytoniu była uzależniona od nikotyny (82,3%). Blisko połowa (50,6%) osób w wieku 65 i więcej lat piła alkohol (z różną częstotliwością) w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie. Pozostali badani (49,4%) stanowili grupę abstynentów. Wśród aktualnych palaczy blisko 70% deklarowało picie alkoholu. Palący częściej spożywali alkohol niż niepalący oraz ci, co rzucili palenie, w stosunku do nigdy niepalących (p<0,001). Osoby w podeszłym wieku częściej piły wódkę niż piwo i wino, natomiast wino częściej niż piwo (p< 0,001). Wykazano, że istotnie częściej pili wódkę i piwo palący w porównaniu z nigdy niepalącymi oraz byli palacze w stosunku do nigdy niepalących. Osoby palące powyżej 65. roku życia spożywały średnio znamiennie więcej alkoholu niż osoby niepalące (nigdy niepalące i bylipalacze) - (0,53±1,21 litra vs 0,20±0,74 litra alkoholu; p<0,004). Wnioski. Palenie tytoniu i picie alkoholu stanowią ważny problem medyczno-społeczny u osób starszych. Współistnienie palenia tytoniu i picia alkoholu w tej kohorcie wiekowej może być podstawą uzależnienia, jak również znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia lub nasilenia problemów zdrowotnych. Dlatego osoby te należy systematycznie motywować do zmiany zachowań oraz wspierać odpowiednią terapią. Wstęp Osoby w wieku 65 lat i więcej stanowią aktualnie około 13% polskiego społeczeństwa. Prognozy demograficzne przewidują, że odsetek ten będzie sukcesywnie rósł i w roku 2020 wyniesie 19% [1]. Proces starzenia się społeczeństw, obserwowany głównie w Europie i USA, sprawia, że problemy zdrowotne dotyczące osób w podeszłym wieku, w tym również te związane z używaniem substancji psychoaktywnych takich jak alkohol czy nikotyna, stają się bardziej aktualne i godne większego niż dotychczas zainteresowania. W warunkach polskich istnieje niewiele badań analizujących problem palenia tytoniu i spożycia alkoholu przez osoby w starszym wieku, oceniających zarówno rozmiar zjawiska, jak i psychologiczne i medyczne skutki używania tych substancji. Środowisko medyczne głównie włącza się (choć w niewystarczającym stopniu) w działania antytytoniowe oraz wczesne wykrywanie zaburzeń związanych z piciem alkoholu wśród osób w wieku produkcyjnym. W grupie osób starszych lekarze najczęściej nie poświęcają uwagi tego typu problemom głównie z dwóch przyczyn. Po pierwsze - lekarzy cechuje niski poziom wiary w możliwość zmiany zachowań zdrowotnych
193 i skuteczność terapii po wielu (nawet 60 i więcej) latach palenia czy picia [2, 3]. Po drugie - objawy takie jak np. zaburzenia poznawcze, depresja, niedokrwistość, wysokie ciśnienie tętnicze, zaburzenia rytmu serca, częste upadki przypisywane są przez lekarzy normalnym procesom starzenia, bez uwzględnienia innych możliwych przyczyn ich występowania [4, 5, 6]. Ostatnie przeprowadzone przez GUS badanie Stanu zdrowia ludności Polski 2004, jak i inne badania wyraźnie mówią o obserwowanym od połowy lat 90. spadku odsetka palących tytoń dorosłych Polaków, ale o wzroście pijących alkohol - zarówno mężczyzn jak i kobiet [7, 8]. Pomimo że odsetek osób pijących alkohol i palących tytoń maleje wraz z wiekiem, to zjawisko stanowi dość powszechny, mało poznany, rzadko rozpoznawalny i leczony, ale bardzo istotny problem medyczny. Celem pracy było poznanie wzorca palenia tytoniu i picia alkoholu występującego u osób w wieku 65 i więcej lat zamieszkujących środowisko wielkomiejskie, a także analiza zależności pomiędzy tymi zachowaniami zdrowotnymi u osób w starszym wieku. Materiał i metody Badanie poświęcone ocenie stanu zdrowia ludzi w starszym wieku przeprowadzono w ramach Programu CINDI WHO (Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention Programme) w 2002 roku. Objęto nim próbę losową ludności w wieku 65 i więcej lat zamieszkującej na terenie dzielnicy Łódź - Górna. Do wyłonienia próby zastosowano schemat losowania warstwowego (wg 5-letnich grup wieku) proporcjonalnie do liczby ludności w każdej kategorii wiekowej. W odpowiedzi na pisemne imienne zaproszenie na badanie zgłosiło się 57,4% osób, co pozwoliło na uzyskanie danych od 828 osób, w tym 288 mężczyzn i 540 kobiet. Średni wiek wynosił 71,5±5,1 lat (kobiet 71,5±5,2; mężczyzn 71,7±5,0 lat). Struktura badanych wg wykształcenia kształtowała się następująco: 34,5% wykształcenie podstawowe, 6,7% zasadnicze zawodowe, 34,1% średnie ogólnokształcące, zawodowe lub pomaturalne, 24,7% wyższe. Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz wywiadu, zawierający między innymi blok pytań na temat palenia tytoniu i picia alkoholu. Badanych kwalifikowano do grup regularnych palaczy (codziennych), okazjonalnych i byłych palaczy zgodnie z kryteriami WHO dla tych kategorii. Do kategorii osób niepalących zaliczono osoby nigdy niepalące i byłych palaczy. Do oceny uzależnienia od nikotyny zastosowano Test Tolerancji Nikotynowej Fagerströma (Fagerström Test for Nicotine Dependence - FTND) oraz jego skróconą wersję wskaźnik Intensywności Palenia (Heaviness of Smoking Index - HSI). Kryteria diagnostyczne dotyczące rozpoznania problemów alkoholowych, tj. picia szkodliwego i uzależnienia, przyjęto zgodnie z ICD-10. Za abstynenta uznano osobę, która nie piła alkoholu w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie. Dla porównania częstości występowania zmiennych jakościowych wykorzystano test niezależności Chi² oraz nieparametryczny test dla dwóch średnich z dużych prób. Siłę związku oceniano przy użyciu współczynnika C-Pearsona. Wyniki W wielkomiejskiej populacji osób w wieku 65 i więcej lat częstość palenia tytoniu wynosiła 10,8%, w tym wśród mężczyzn 16,7%, a wśród kobiet 7,8% [Tab. 1]. Regularni palacze stanowili 9,5% badanych, a okazjonalni 1,3%. Częstość regularnego palenia wśród mężczyzn była znamiennie wyższa niż wśród kobiet (mężczyźni 16,0%; kobiety 6,1%; p<0,001; C=0,16). Stwierdzono brak zależności statystycznej między paleniem okazjonalnym a płcią. Blisko ¾ wszystkich badanych stanowiły osoby nigdy niepalące, przy czym istotnie częściej były to kobiety (p<0,001; C=0,31), które w 86,1% nigdy w życiu nie paliły tytoniu. Co dziesiąty badany starszy człowiek palił w przeszłości, ale rzucił palenie. Do rozstania z paleniem przyznała się ponad ¼ mężczyzn i jedynie 6,1% kobiet. Regularni palacze tytoniu w starszym wieku to w 91,1% osoby w wieku 65-75 lat. Odsetek osób palących był różny w poszczególnych grupach wieku, największy w przedziale 65-75 lat (12,3%) i malał wraz z wiekiem [Tab. 1]. Powyżej 75. roku życia częstość palenia spada do 2,9%.
194 Tab. 1. Osoby w wieku 65 i więcej lat wg palenia tytoniu, płci i wieku (w %) Table 1. Elderly people of 65 and over by smoking tobacco and age (in %) Badani wg palenia W wieku <75 lat W wieku 75 lat W wieku 65 lat R M K R M K R M K Regularnie palący Okazjonalnie palący Byli palacze Nigdy niepalący 12,3 1,4 13,6 72,7 19,9 0,5 26,4 53,2 8,3 1,8 7,0 82,9 2,9 1,2 12,8 83,1 6,9 1,1 28,7 63,3 0,6 1,3 3,9 94,2 9,5 1,3 10,7 75,5 16,0 0,7 27,1 56,2 6,1 1,7 6,1 86,1 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Średnia liczba wypalanych papierosów przez osoby codziennie palące wynosiła 15,6±7,2 sztuk. Pod tym względem mężczyźni, wypalający średnio 16,5±7,4 sztuk papierosów, nie różnili się istotnie od kobiet, dla których analogiczna średnia wynosiła 14,2±7,2 sztuk. Wraz z wiekiem badanych obserwowano spadek średniej liczby wypalanych papierosów z 15,8±8,3 sztuk w wieku 65-75 lat do 13,3±5,7 w wieku 75 i więcej lat. Jednak 45,6% starszych osób będących regularnymi palaczami paliło 20 i więcej papierosów dziennie. Odsetek tzw. intensywnych palaczy (heavy smokers), czyli osób palących 20 lat i dłużej przynajmniej 20 papierosów dziennie, wyniósł 44,3%. Wśród mężczyzn regularnie palących połowa to heavy smokers, a wśród kobiet 36%. Średni staż palenia w omawianej grupie wynosił 44,3±10,2 lat. Badani mężczyźni, ze stażem 46,5±10,9 lat, znamiennie dłużej byli palaczami tytoniu niż kobiety, dla których średni okres palenia wyniósł 41,3±8,3 lat (p<0,05). Ponad ¾ regularnych palaczy (77,2%) to osoby, które palą tytoń od ponad 40 lat. Taki staż palenia zadeklarowało 84,8% mężczyzn i 66,7% kobiet. Najdłuższy staż palenia podany przez badanego wynosił 62 lata. Ocena uzależnienia przy użyciu testu FTND wskazuje, że dominująca część codziennych palaczy tytoniu była uzależniona od nikotyny (82,3%). Wśród uzależnionych przeważał psychologiczny (behawioralny) typ uzależnienia (mniej niż 7 punktów wg FTND). Reprezentowało go 86,7% osób uzależnionych. Uzależnienie fizyczne ( 7 i więcej punktów wg FTND) rozpoznano u 13,3%. Średni wynik testu Fagerströma wyniósł 4,3 punktów. Zastosowanie w tej samej kohorcie palaczy testu HSI potwierdziło niewielką częstość występowania fizycznego, silnego uzależnienia od nikotyny 6,8%, ale wykazało jednocześnie, że 35,1% badanych charakteryzuje średni stopień uzależnienia (3-4 punkty wg HSI) (Rys. 1). Test FTND Test FTND 13,3% 58,1% 86,7% 6,8% 35,1% Rys. 1. Uzależnieni od nikotyny wg rodzaju i stopnia uzależnienia (w %) Fig. 1. Nicotine addicted by type and level of dependence (in %)
195 Wśród badanych osób w wieku 65 i więcej lat byli palacze tytoniu stanowili 10,7%. Średni wiek badanych w tej grupie wynosił 70,8±4,5 lat (kobiet 70,1±4,0; mężczyzn 71,1±4,7). Ekspalacze tytoniu byli istotnie statystycznie starsi od regularnych palaczy (70,8±4,5 vs 68,4±4,3; p<0,01). Znamiennie częściej ekspalaczami byli mężczyźni niż kobiety (27,1% vs 6,1%; p<0,001, C=0,28). Średni wiek rozpoczynania palenia w tej grupie wynosił 19,3±4,6 lat, a średni staż palenia to 26,9±15,0 lat. Osiągając wiek 65 lat, rzucenie palenia miało za sobą 87,4% badanych. Średni wiek rzucenia palenia wynosił 45,9±15,8 lat. Z deklaracji badanych na temat spożycia alkoholu wynika, że połowa (50,6%) osób w wieku 65 i więcej lat piła alkohol (z różną częstotliwością) w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie. Pozostali badani (49,4%) stanowili grupę abstynentów, ponieważ podali, że nie pili w rozpatrywanym okresie żadnego alkoholu. Szczególnie wysoką częstość spożywania alkoholu zaobserwowano u mężczyzny 73,4%. Starsze kobiety istotnie rzadziej spożywały alkohol niż mężczyźni, jednak odsetek pijących kobiet był również dość wysoki i wynosił blisko 40% (Tab. 2). Tab. 2. Pijący alkohol w wieku 65 i więcej lat wg palenia tytoniu (w % danej płci) Table 2. Alcohol drinkers aged 65 and more by smoking tobacco (in % of gender) Pijący alkohol Nigdy niepalący (a) Palący (b) Eks-palacze (c) Poziom istotności statystycznej Razem Ogółem Mężczyźni Kobiety 44,5 71,0 35,3 68,9 79,2 57,1 70,3 74,4 60,6 (a b);(a c) p<0,001 ns (a b); (a c) p<0,01 50,6 73,4* 38,4* * p<0,001 C=0,316; ogółem [b (a+c)] p<0,001; kobiety [b (a+c)] p<0,01 Duża część badanych osób starszych łączyła picie alkoholu z paleniem tytoniu. Wśród aktualnych palaczy blisko 70% deklarowało picie alkoholu; 79,2% mężczyzn i 57,1% kobiet. Palący znamiennie częściej deklarowali spożycie alkoholu niż niepalący - czyli ci, którzy nigdy niepalili lub rzucili palenie (p<0,001; C=0,127). Palące kobiety istotnie częściej zgłaszały picie alkoholu od niepalących (p<0,01; C=0,11), natomiast takiej zależności nie stwierdzono u mężczyzn. W poszczególnych podgrupach osób palących zaobserwowano następujące istotne statystycznie zależności mówiące, że częściej spożywały alkohol: osoby palące niż nigdy niepalące (68,9% vs 44,5%), palące kobiety w porównaniu z nigdy niepalącymi kobietami (57,1% vs 35,3%), ci co rzucili palenie, w stosunku do nigdy niepalących osób (70,3% vs 44,5%) oraz byłe palaczki tytoniu niż kobiety nigdy niepalące (60,6% vs 35,3%). Nie odnotowano istotnych statystycznie różnic w częstości spożycia alkoholu wśród mężczyzn palących, nigdy niepalących i byłych palaczy (Tab. 2). Najczęściej wybieranym przez osoby starsze rodzajem alkoholu były alkohole tzw. mocne - głównie wódka, ale również koniak, whisky czy brendy. Picie tego rodzaju alkoholu zadeklarowało blisko 40% badanych. Co trzecia osoba podała, że piła wino (31,2%), a blisko co piąta piwo (18,6%). Osoby w podeszłym wieku istotnie częściej piły wódkę niż piwo i wino, natomiast wino częściej niż piwo (p< 0,001) (Tab. 3). Wśród starszych osób pijących alkohol największą popularnością cieszyła się konsumpcja takich alkoholi jak wódka i wino (piło je 42,0% pijących alkohol; 44,3% mężczyzn, 39,6% kobiet) oraz wódka i piwo (30,8% ogółem; 45,8% mężczyzn i 15,5% kobiet). Kobiety oprócz wódki i wina na drugim miejscu pod względem częstości spożycia podały, że piją wyłącznie wódkę (20,3%). Zaskakujące jest, że kobiety nie rzadziej od mężczyzn zadeklarowały spożywanie wyłącznie wódki (20,3% vs 21,7%). Mając do wyboru wyłącznie słabsze alkohole, kobiety istotnie częściej wybierały wino (28,0% vs 4,7%), a mężczyźni piwo (3,8% vs 1,9%). Do picia wszystkich rodzajów alkoholu (zarówno wódki, piwa jak i wina) przyznało się 16,7% pijących alkohol (24,5%, mężczyzn, 8,7% kobiet), co stanowiło 8,4% badanych osób w starszym wieku.
196 Tab. 3. Osoby w wieku 65 i więcej lat wg rodzaju spożywanego alkoholu i palenia tytoniu (w %) Table 3. Elderly people of 65 and over by the Mount of drank alcohol and smoked tobacco (in %) Rodzaj pitego alkoholu Nigdy niepalący (a) Palacze (b) Byli palacze (c) Poziom istotności stat. Razem Wódka 33,7 53,3 57,7 (a b) p<0,001 (a c) p< 0,001 39,0* Wino 30,2 40,0 29,7 ns 31,2* Piwo 12,8 32,2 39,6 * p<0,001 vs piwo (a b) p<0,001 (a c) p<0,001 18,6 77,1% seniorów, którzy zadeklarowali picie wysokoprocentowego alkoholu w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie, robiła to przynajmniej jeden raz w tygodniu (w tym również codziennie). Kolejne 16,7% piło alkohole wysokoprocentowe od 1 do 3 razy w miesiącu, a pozostałe 6,2% jedynie kilka razy w roku. Bardzo podobnie kształtowała się częstotliwość konsumpcji piwa. Wśród pijących wino blisko połowa sięgała po nie raz w tygodniu lub częściej, około 0,33% piło je w miesiącu nie częściej niż 3 razy, a blisko co piąty badany pił je okazjonalnie, tzn. kilka razy w roku (rys. 2). raz w tyg. i częściej 1-3 razy w mies. kilka razy w roku Rys. 2. Osoby w wieku 65 i więcej lat wg częstości i rodzaju spożywanego alkoholu Fig. 2. Elderly people of 65 and over by frequency and kind of drank alcohol Ponad połowa (53,3%) palących tytoń (regularnie lub okazjonalnie) piła wódkę i inne wysokoprocentowe alkohole, a 40% zadeklarowało spożywanie wina. Piwo piła jedna trzecia palących. W grupie byłych palaczy mocny alkohol jest również na pierwszym miejscu pod względem rodzaju wypijanego alkoholu. Ekspalacze najrzadziej ze wszystkich rozpatrywanych podgrup palaczy sięgali po wino - piło je
197 niespełna 30% badanych, a najczęściej po piwo blisko 40%. Podobną hierarchię spożywanego alkoholu reprezentowały osoby nigdy niepalące (33,7% wódka, 30,2% wino, 12,8% piwo). Wykazano, że istotnie częściej pili wódkę i piwo palący w porównaniu z nigdy niepalącymi oraz byli palacze w stosunku do nigdy niepalących (Tab. 3). W grupie palących kobiety rzadziej od mężczyzn piły wysokoprocentowy alkohol i piwo, częściej wino. Palący mężczyźni najczęściej spożywali wódkę (około 67%), kobiety wino (blisko 50%). Największe zróżnicowanie w rodzaju pitego alkoholu względem płci zaobserwowano w spożyciu piwa (kobiety - 14,3%; mężczyźni - 47,9%). Pomimo że piwo było najrzadziej spożywanym alkoholem przez osoby w starszym wieku, to badani pili je w największych ilościach. W ciągu siedmiu dni poprzedzających obserwację osoby starsze podały, że wypiły średnio 0,3 ±0,7 litra piwa. Średnia ilość wypijanego mocnego alkoholu wynosiła 0,1±0,4 litra, a najmniejsza była konsumpcja wina 0,05±0,3 litra. Osoby palące powyżej 65. roku życia spożywały średnio znamiennie więcej alkoholu niż osoby niepalące (nigdy niepalące i byli palacze) - (0,53±1,21 litra vs 0,20±0,74 litra alkoholu; p<0,004). To istotnie większe średnie spożycie alkoholu przez palących dotyczyło alkoholi mocnych. Stwierdzono również istotne różnice w średniej ilości wypijanego piwa (0,45±0,8 litra vs 0,25±0,5 litra; p<0,003). Większość badanych osób w starszym wieku (60,5%) uznała palenie tytoniu za czynnik mający największy wpływ na występowanie chorób w polskiej populacji osób dorosłych. Jedynie 27,7% badanych uważało, że czynnikiem tym jest spożycie alkoholu. Na częstość wskazań danego czynnika nie miał istotnego wpływu fakt, czy odpowiadający należeli do grupy osób palących czy niepalących. Dyskusja Od końca lat 90. przeprowadzenie wiele badań dotyczących analizy związku pomiędzy paleniem tytoniu a spożyciem alkoholu. Potwierdzono w nich naukowo powszechnie panujący pogląd, że palacze tytoniu częściej i więcej piją niż niepalący, a pijący alkohol (szczególnie intensywnie) w zdecydowanej większości są nałogowymi palaczami. W USA 80-95% alkoholików pali papierosy i odsetek ten jest trzy razy większy niż w populacji ogólnej. Trzeba jednak zaznaczyć, że picie alkoholu wpływa silniej na palenie niż palenie na picie [9]. Udowodniono również, że jednoczesne używanie tych dwóch substancji psychoaktywnych stanowi bardzo istotne zagrożenie zdrowotne. Ryzyko wystąpienia wielu chorób u pijących palaczy jest większe niż suma ryzyka związanego z używaniem alkoholu i tytoniu rozpatrywanych oddzielnie [9]. To zwielokrotnione ryzyko dotyczy przede wszystkim pewnych postaci raka (gardła, wargi, przełyku, płuc, okrężnicy i sutka), ale nie pozostaje również bez znaczenia w chorobach układu sercowo-naczyniowego i oddechowego [10, 11]. Ze względu na skalę problemów alkoholowych i częstość uzależnienia od nikotyny wśród osób w wieku powyżej 65 lat populacyjne ryzyko względne zachorowania jest mniejsze niż wśród młodszych osób, ale wyższe jest ryzyko indywidualne. Osoby starsze rzadziej i w mniejszych ilościach spożywają alkohol i palą tytoń niż osoby młodsze. Prawidłowość ta dotyczy zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Częstość palenia u osób w podeszłym wieku wynosi w społeczeństwie amerykańskim około 15-20%, natomiast w populacji polskiej około 11-25% [12, 13]. Natomiast problemy ze spożyciem alkoholu ma 1-15% starszych wiekiem Amerykanów, w tym około 10% mężczyzn i 1-8% kobiet [14, 15]. Statystyki amerykańskiej Addiction Medicine prognozują, że do 2030 roku liczba osób w starszym wieku z problemem alkoholowym podwoi się [16]. W Polsce brakuje badań reprezentacyjnych oceniających rozmiar zaburzeń związanych ze spożyciem alkoholu w populacji osób starszych. Wynika to głównie z nieznajomości prostych i szybkich narzędzi diagnostycznych do wykrywania problemów alkoholowych w tej specyficznej grupie pacjentów, a może przede wszystkim z niedoceniania wagi tego problemu u osób starszych [3, 17]. Wyniki Programu CINDI pokazują, że wraz z wiekiem zmniejsza się intensywność palenia tytoniu (spada średnia liczba wypalanych papierosów) oraz ilości wypijanego alkoholu [18, 19]. Przeczy to niejako poglądom, że ugruntowany w ciągu wielu lat życia osobisty wzorzec zarówno palenia, jak i picia jest u osób starszych względnie stały. O ile polscy seniorzy wraz z przekroczeniem progu starości stopniowo ograniczają ilość wypijanego alkoholu, to około jedna trzecia ich zachodnich równolatków pijących ryzykownie zwiększa ilość wypijanego alkoholu, co może prowadzić do rozwoju uzależnienia w późnym wieku [20].
198 Zaskakujące wydają się wyniki badania pokazujące dużą koncentrację konsumpcji alkoholu w badanej populacji. Osoby starsze spożywające alkohol (szczególnie palące) piły dużo (średnio 4,75 litra czystego alkoholu rocznie) i często (około 70% piło przynajmniej jeden raz w tygodniu). Warto zaznaczyć, że w dorosłej populacji łodzian w 2004 roku średnie spożycie czystego alkoholu dla jego konsumentów wynosiło 4,36 litra. Należy jednak pamiętać, że rzeczywista ilość wypijanego alkoholu może okazać się znacznie wyższa. Badania wskazują na skłonność badanych do zaniżania o 40-60% deklarowanych ilości wypijanego alkoholu [21]. Przeprowadzone badanie potwierdza prawidłowość, że palący piją istotnie więcej od niepalących, także w starszym wieku. Palące osoby starsze wypijały średnio 2,7 raza więcej alkoholu niż niepalący w tym samym wieku. Szczególnie istotna różnica dotyczyła wypijanej wódki i piwa. Shiffman w badaniach stwierdził 1,32 raza wyższą konsumpcję alkoholu u palących niż niepalących Amerykanów w starszym wieku [22]. Współistnienie palenia i picia prowadzi do interakcji, która dotyczy przede wszystkim tolerancji na te środki. Przejawia się ona zwiększaniem dawek obydwu środków w celu uzyskiwania satysfakcji z ich używania i prowadzi do poważniejszych skutków zdrowotnych. Wśród palaczy stwierdzono większe średnie spożycie alkoholi wysokoprocentowych niż u niepalących. Może to wynikać z obserwacji, że nikotyna obniża stężenie alkoholu we krwi oraz zmniejsza pożądany efekt picia, co może powodować zwiększone jego spożycie [23]. Z drugiej strony etanol wzmaga metabolizm nikotyny, co w konsekwencji nasila głód nikotynowy i zwiększa liczbę wypalanych papierosów. Istnieją również teorie mówiące, że obie substancje wzajemnie wzmacniają swoje działanie [24]. W społeczeństwie amerykańskim 60-70% ludzi w starszym wieku deklaruje abstynencję, a wśród kobiet odsetek ten sięga nawet 70-80% [15]. W prezentowanym badaniu abstynencję alkoholową zadeklarowało jedynie 49,4% osób starszych. Zaskakujące są również wyniki mówiące, że abstynentami było 26,5% mężczyzn i 61,6% kobiet. Taka sytuacja może budzić uzasadniony niepokój, tym bardziej że kobiety z taką samą częstością co mężczyźni (ok. 21%) zadeklarowali przyzwyczajenie do picia wyłącznie wódki i innych wysokoprocentowych alkoholi. Z innych badań wynika, że powstaniem problemów alkoholowych w starszym wieku w większym stopniu zagrożone są kobiety niż mężczyźni przy tym samym poziomie spożycia alkoholu [19]. Wpływa na to specyfika procesu starzenia się kobiet (np. szybsze niż u mężczyzn ubytki tkanki tłuszczowej i ilości wody w organizmie), ale również czynniki psycho-społeczne takie jak depresja czy samotność. Również kobiety szybciej i częściej od mężczyzn zapadają na choroby wynikające z ryzykownego picia alkoholu (np. marskość wątroby) [15, 25, 26]. Porównanie wzorów konsumpcji alkoholu w całej populacji Polaków i grupie osób starszych pozwala zaobserwować wyraźne różnice. W Polsce w 2002 r. ponad połowę wypijanego przez osoby dorosłe alkoholu stanowiło piwo, a ok. 41% napoje spirytusowe [27]. Natomiast autorzy w prezentowanym badaniu wśród osób starszych odnotowali zdecydowanie większy udział w ogólnej konsumpcji alkoholi wysokoprocentowych (78,9%), a znacznie mniejszy piwa jedynie 10,6%. Wino ma w obu populacjach podobny, około 8-9% udział w strukturze spożywanego alkoholu. Współwystępowanie uzależnienia od nikotyny i alkoholu niewątpliwie utrudnia leczenie każdego z nich [28, 29]. Palacze, którzy mają problemy alkoholowe, nie rokują trwałego rzucenia palenia bez pokonania tych problemów, a rzucenie palenia może zmniejszyć prawdopodobieństwo powrotu do alkoholu [30]. Wyniki ostatnich badań przemawiają za łączeniem leczenia tych uzależnień [31, 32]. Jest to korzystne w każdym wieku [13]. Jednak programy terapeutyczne winny być przystosowane do osób starszych ze względu na cechy depresji i zaburzenia poznawcze oraz choroby współistniejące. Należy wzmacniać motywację i gotowość do zmiany zachowań u osób palących i nadużywających alkohol, gdyż jedynie 60% uznało palenie tytoniu, a ok. 28% spożycie alkoholu za czynniki mające wpływ na występowanie chorób.
199 Wnioski 1. Palenie tytoniu i picie alkoholu stanowią ważny problem medyczno-społeczny u osób starszych. W wielkomiejskiej populacji pali ok. 11%, blisko połowa z nich to intensywni palacze; ok. 50% spożywa alkohol, głównie wysokoprocentowy. 2. Jednoczesne palenie tytoniu i spożycie alkoholu stanowi szczególny problem zdrowotny, głównie wśród starszych kobiet. Palące kobiety istotnie częściej piją intensywniej od niepalących. 3. Osoby starsze, u których współwystępuje palenie tytoniu i picie alkoholu, należy systematycznie motywować do zmiany zachowań oraz wspierać odpowiednią terapią. Piśmiennictwo [1] Causess of death in the EU. Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page? [2] Fleming MF, Manwell LB, Barry KL et al. Brief physician advice for alcohol problems in older adults. A randomized community-based trial. J. Fam. Pract. 1999; 48(5); 378-384. [3] Chodkiewicz J, Pisarski A. Lekarze podstawowej opieki zdrowotnej a problematyka uzależnień - doniesienie z badań. Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia 2000; 3; 23-26. [4] Święcki P. Następstwa zdrowotne picia alkoholu. Terapia 2001;5;32-35. [5] Gurnack AM, Hoffman NG. Elderly alcohol misuse. Int. J. Addition 1992; 27(7); 869-878. [6] Dufor MC, Archer L, Gordis E. Alcohol and the elderly. Clin. Geriatr. Med. 1992; 18(1); 127- -141. [7] Stan zdrowia ludności Polski w 2004 roku. GUS, Warszawa 2005. [8] Zatoński W, Harville E. Tobacco control in Poland. Eurohealth 2000; 6(2); 13-15. [9] Patten CA, Martin JE, Owen N. Can psychiatric and chemical dependency treatment units be smoke free? J. Subst. Abuse. Treat. 1996; 13; 107-118. [10] Beresford TP, Gomberg E. Alcoholic elderly: Prevalence, screening, diagnosis, and prognosis. In: Alcohol and Aging. Oxford University Press, New York 1995; 3-18. [11] Zisman A, Nickolov A, Brand R et al. Associations between the age at diagnosis and location of colorectal cancer and the use of alcohol and tobacco. Arch. Intern Med. 2006; 166; 629-634. [12] Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P i wsp. Rozpowszechnienie głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol. Pol. 2004; 61; sup. IV; 5-25. [13] Rimer BK, Orleans CT. Older smokers. In: Nicotine addiction: principles and management. Edited by Orleans CT, Slade JD. New York, Oxford University Press 1993; 385-395. [14] Święcki P. Postępowanie z określonymi grupami populacji. Profilaktyka szkód zdrowotnych związanych z używaniem alkoholu. PARPA Warszawa 1995. [15] Blow FC, Barry KL. Use and misuse of alcohol among older women. Alcohol Res. Health 2002;26; 308-315. [16] Gunter TD, Arndt S. Maximizing treatment of substance abuse in the elderly. Behavioral Health Management 2004; 3. [17] Blow FC. Michigan alcoholism screening test-geriatric version (MAST-G). Ann Arbor: University of Michigan, Alcohol Research Center, 1991. [18] Suwała M, Gerstenkorn A, Kaczmarczyk-Chałas K, Drygas W. Palenie tytoniu u osób w starszym wieku. Badanie Programu CINDI WHO, Przegląd Lekarski 2005; 62; sup.3; 55-59. [19] Bielecki W, Pikala M, Kwaśniewska M i wsp. Wzory konsumpcji alkoholu - studia porównawcze dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej uczestniczących w projekcie badawczym Bridging East-West Health Gap. W: Postępy w profilaktyce przewlekłych chorób niezakaźnych. Materiały IV Seminarium CINDI WHO. Łódź 2000, 44-52. [20] National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism, Alcohol Alert nr 2: Alcohol and Aging, 1988. [21] Sierosławski J, Bukowska B. Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania. Raport z badań ankietowych zrealizowanych w Łodzi w 2004 r. PARPA 2004. [22] Shiffman S, Balabanis M. Associations between alcohol and tobacco. In: Fertig J.B., Allen J.P. Alcohol and Tobacco: From Basic Science to Clinical Practice. NIAAA Research Monograph No 30, NIH Pub. No 95-3931. Washington, DC: Supt. of Docs., U. S. Govt. Print.Off.,1995;17-36.
200 [23 ] Pamell S, West J, Chen W. Nicotine decreases blood alcohol concentrations adult rats: a phenomenon potentially related to gastric function. Alcoholism Clin. Exp. Res. 2006; 30; 1408-1413. [24] Feselmayer S, Beiglöck W. Odzwyczajanie od palenia a uzależnienie od alkoholu. Alkoholizm i Narkomania 2000;13; 399-406. [25] National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism, Alcohol Alert nr 39: Alcohol and Smoking, 1998. [26] Woronowicz BT. Alkohol w wieku podeszłym. Alkoholizm i Narkomania 2005; 18; 133. [27] Sierosławski J. Substancje psychoaktywne - postawy i zachowania Polaków. W: Alkohol a społeczeństwo. Postawy a zachowania Polaków wobec alkoholu i problemów alkoholowych. Alkohol a zdrowie, nr 30. PARPA 2004. [28] Durazzo T., Gaździński S, Banys P et al. Cigarette smoking exacerbates chronic alcohol induced brain damage: a preliminary matabolite imaging study. Alcoholism Clin. Exp. Res. 2004; 28; 1849-1860. [29] Meyerhoff D, Tizabi Y, Staley J et al. Smoking comorbidity in alcoholism; nerobiological and neurocognitive consequences. Alcoholism Clin. Exp. Res. 2006; 30; 253-264. [30] Hughes JR. Clinical implications of the association between smoking and alcoholism. In; Alcohol and Tobacco: From Basic Science to Policy: NIAAA Research Monograph 30. Edited by Ferting J., Fuller R. Washington, DC, US Government Printing Office 1988; 241-376. [31] Drobes DJ. Concurrent alcohol and tobacco dependence. Mechanisms and treatment. Alcohol. Res. Heath. 2002; 2; 136-141. [32] Sobell LC, Cunningham JA, Sobell MB. Recovery from alcohol problems with and with treatment: Prevalence in two population surveys. Am. J. Public Health 1996;86; 966-972. Zrecenzowano/Reviewed 22.11.06 Zatwierdzono do druku/accepted 23.11.06