Czy dysfunkcje układu nerwowego predestynują do stosowania substancji psychoaktywnych?

Transkrypt

1 Łaszek Probl Hig M i Epidemiol wsp. Czy 2010, dysfunkcje 91(3): układu nerwowego predestynują do stosowania substancji psychoaktywnych? 489 Czy dysfunkcje układu nerwowego predestynują do stosowania substancji psychoaktywnych? Do the nervous system dysfunctions predispose to the use of psychoactive substances? Marta Łaszek, Ewa Nowacka, Franciszek Szatko Zakład Higieny i Promocji Zdrowia, Katedra Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Cel pracy. Oszacowanie rozpowszechnienia stosowania substancji psychoaktywnych wśród pacjentów z dysfunkcją układu nerwowego. Materiał i metoda. Badaniem objęto losowo dobraną próbę 120 pacjentów Poradni Zdrowia Psychicznego w wieku od 19 do 60 lat. W badaniach wykorzystano anonimowy kwestionariusz ankiety zawierający pytania dotyczące palenia tytoniu, konsumpcji alkoholu, zażywania narkotyków oraz innych substancji psychoaktywnych. Wyniki. Najbardziej rozpowszechnionymi substancjami psychoaktywnymi wśród badanych pacjentów był tytoń oraz napoje alkoholowe. Do codziennego palenia tytoniu przyznała się połowa badanych. Większy odsetek palących osób stanowili mężczyźni, wśród których 64,4% wypalała dziennie od 16 do 25 papierosów. Konsumpcję napojów alkoholowych zdeklarowało około 57% pacjentów, większy odsetek wśród pijących stanowili mężczyźni. Najczęściej spożywanym alkoholem było piwo, rzadziej wódka oraz wino. Ilość wypijanego jednorazowo alkoholu była istotnie statystycznie wyższa wśród mężczyzn. Kontakt z narkotykiem kiedykolwiek w życiu potwierdziło 12,7% mężczyzn. Amfetaminę oraz środki wziewne zażywało 7,9% mężczyzn. Wnioski. Dysfunkcje układu nerwowego predestynują pacjentów do stosowania substancji psychoaktywnych za wyjątkiem konsumpcji alkoholu. Najczęstszymi antyzdrowotnymi zachowaniami wśród badanych było intensywne palenie tytoniu oraz konsumpcja alkoholu. Słowa kluczowe: pacjent, zdrowie psychiczne, substancje psychoaktywne, zaburzenia psychiczne Aim. Estimating the prevalence of psychoactive substance use among patients with nervous system dysfunctions. Material and methods. The study included a randomly selected sample of 120 patients of Mental Health Clinic aged between years. The study used an anonymous questionnaire containing questions about tobacco smoking, alcohol consumption, drug abuse and other psychoactive substances. Results. The most common psychoactive substances among respondents were tobacco and alcoholic beverages. 50% of patients admitted to daily tobacco smoking. Men constituted a higher percentage of smokers, among whom 64.4% smoked from 16 to 25 cigarettes daily. About 57% of patients declared consumption of alcoholic beverages, with men as a higher percentage of drinkers. The most frequently consumed alcohol was beer, less often vodka and wine. The amount of alcohol consumed at one sitting was significantly higher among men. 12.7% of men confirmed contact with drugs at least once in their lifetime. 7.9% of men currently used amphetamine and inhalants. Conclusions. Nervous system dysfunctions predisposes patients to the use of psychoactive substances with the exception of alcohol consumption. The most common health hazards among respondents were intense tobacco smoking and alcohol consumption. Key words: patient, mental health, psychoactive substances, mental disorders Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Marta Łaszek Katedra Higieny i Epidemiologii UM w Łodzi ul. Jaracza 63, Łódź tel , fax marta.laszek@umed.lodz.pl Wstęp Zaburzenia psychiczne stanowią poważny problem medyczny, społeczny i ekonomiczny. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zaburzenia zdrowia psychicznego na świecie dotyczą około 10% populacji osób dorosłych. Około 20% wszystkich pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej cierpi na jedno lub więcej zaburzeń psychicznych. Przewiduje się, że do 2020 r. odsetek tych zaburzeń w populacji generalnej świata wzrośnie do 15% [1]. W Polsce odsetek osób dotkniętych zaburzeniami psychicznymi szacowany jest na 15-25% [2]. W ciągu ostatnich 15 lat liczba osób zgłaszających się do placówek zdrowia psychicznego zwiększa się systematycznie. Wskaźnik przyjętych do lecznictwa stacjonarnego w latach z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych wzrósł z 7,3 do 34,9 na mieszkańców. Wzrost zgłaszalności do placówek zdrowia psychicznego jest efektem zarówno

2 490 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): wzrostu częstości występowania samych zaburzeń psychicznych, jak i rozwoju kultury zdrowotnej społeczeństwa polskiego. Ważnym i narastającym problemem medycznym jest współwystępowanie używania substancji psychoaktywnych z zaburzeniami psychicznymi. Publikowane przez ADAMHA (Alcoholism, Drug Abuse and Mental Health Administration) wyniki badań dotyczące związku pomiędzy zaburzeniami psychicznymi a nadużywaniem alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych wskazały, że: 30% osób, u których rozpoznano chorobę psychiczną, nadużywało substancji psychoaktywnych; wśród chorych psychicznie prawdopodobieństwo uzależnienia od substancji psychoaktywnych jest trzykrotnie wyższe w porównaniu ze zdrowymi osobami; 47% chorych na schizofrenię i 32% chorych na depresję nadużywało substancji psychoaktywnych [3]. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych zachowań wśród pacjentów z dysfunkcją układu nerwowego jest palenie tytoniu, dotyczy to szczególnie osób z chorobami afektywnymi oraz schizofrenią. Wśród chorujących na schizofrenię odsetek palących sięga 90%, co dwukrotnie przewyższa odsetek palących w populacji generalnej [4]. Dane WHO wskazują, że w USA osoby z zaburzeniami zdrowia psychicznego wypalają 44% wszystkich sprzedawanych w tym kraju papierosów [1,5]. Przyczyny tak powszechnego palenia tytoniu wśród pacjentów z zaburzeniami psychicznymi nie są do końca poznane. Przypuszcza się, że palenie tytoniu traktowane jest jako forma swoistego samoleczenia objawów psychopatologicznych, zwłaszcza w odniesieniu do objawów depresji i schizofrenii. Wiadomo jednocześnie, iż zawarte w dymie tytoniowym substancje zwiększają aktywność enzymów metabolizujących leki psychiatryczne, przyczyniając się tym samym do osłabienia ich działania oraz mniejszej skuteczności całego procesu farmakoterapeutycznego [4]. Nie bez znaczenia jest również ogólnie występujące zjawisko ograniczania relacji lub wręcz unikania kontaktów osób niepalących z osobami palącymi, a szczególnie intensywnie palącymi. Konieczność dłuższego przebywania osoby/osób niepalących z osobą (pacjentem) cierpiącym na dysfunkcję układu nerwowego bardzo negatywnie wpływa na skuteczność złożonego procesu psychoterapii opartego w głównej mierze na budowaniu pozytywnych więzi z innymi osobami. Kolejnym zjawiskiem synergistycznym względem palenia tytoniu jest nadmierna konsumpcja alkoholu. To antyzdrowotne zachowanie jest przyczyną m.in. zaburzeń umysłowych i psychicznych. Odsetek tych zaburzeń związanych z konsumpcją alkoholu wynosi na świecie 1,7% (2,8% mężczyzn, 0,5% kobiet), od bardzo niskiego poziomu w krajach Bliskiego Wschodu do 5% w krajach Ameryki Północnej i Europy Wschodniej [1]. Rocznie na świecie liczba zgonów z tego powodu stanowi 3,2%, tj.1,8 mln osób [2]. Według PARPA (Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych) w ostatnim dziesięcioleciu w Polsce spożycie stuprocentowego alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca wzrosło z 7,04 w 1999 r. do 9,58 litra w 2008 r. [6]. Ponadto według danych przekazanych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w 2007 r. w porównaniu z 2006 r. o 10% wzrosła liczba zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych z konsumpcją alkoholu, przy czym liczba zgonów kobiet z tego powodu wzrosła aż o 21% [6]. Zażywanie niektórych substancji psychoaktywnych, takich jak amfetamina, kannabinole lub LSD, może odgrywać rolę mechanizmu spustowego dla ujawnienia się psychoz szczególnie endogennych może także powodować ponowne wystąpienie tej choroby [5,7]. Ostre i przewlekłe zaburzenia psychotyczne u chorych na schizofrenię i psychozy urojeniowe zaostrzają się pod wpływem działania niektórych substancji psychoaktywnych. Amfetamina i kokaina mogą nasilać nie tylko objawy kliniczne, ale mogą również inicjować zachowania agresywne i anty-socjalne. W piśmiennictwie polskim można znaleźć niewiele opracowań dotyczących problemu interakcji wzmożonego używania substancji psychoaktywnych przez osoby leczone z powodu zaburzeń psychicznych. Cele pracy Próba odpowiedzi na następujące pytania: 1. jakie jest rozpowszechnienie stosowania substancji psychoaktywnych wśród pacjentów z dysfunkcją układu nerwowego oraz jakie są uwarunkowania pozamedyczne, tj. społeczne, środowiskowe i osobnicze tego zjawiska? 2. czy występowanie dysfunkcji układu nerwowego predestynuje pacjentów do stosowania substancji psychoaktywnych częściej niż w populacji generalnej? Materiał i metody Badanie prowadzono w 2008 r. w losowo dobranej próbie 120 pacjentów Poradni Zdrowia Psychicznego w Piotrkowie Trybunalskim w wieku od 19. do 60. roku życia (47,5% kobiet, 52,5% mężczyzn). Pacjenci po 40. roku życia stanowili 57,7%. Rozpowszechnienie stosowania substancji psychoaktywnych przez pacjentów z dysfunkcją układu nerwowego określono drogą anonimowego wywiadu kwestionariuszowego stworzonego na potrzeby bada-

3 Łaszek M i wsp. Czy dysfunkcje układu nerwowego predestynują do stosowania substancji psychoaktywnych? 491 nia. Pytania dotyczyły palenia tytoniu, konsumpcji alkoholu, zażywania narkotyków oraz innych substancji psychoaktywnych. Identyfikowano również uwarunkowania pozamedyczne, tj. społeczne, środowiskowe i osobnicze wpływające na powyższe zjawiska. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem testu χ 2 przy poziomie istotności p=0,05. Wyniki Samoocena stanu zdrowia Pacjenci subiektywnie oceniali swój stan zdrowia. Większość (67,5%) ankietowanych postrzegała go jako dostateczny, co trzeci jako dobry. Mężczyźni, w porównaniu z kobietami, istotnie gorzej oceniali swoje zdrowie (tab. I). Zjawisko to koresponduje z informacjami publikowanymi przez NFZ (Narodowy Fundusz Zdrowia) za rok 2009, wg których mężczyźni rzadziej i później niż kobiety zgłaszają się do lekarza mimo bardziej zaawansowanych chorób [8]. Tabela I. Odsetek pacjentów według samooceny stanu zdrowia Kategorie stanu zdrowia Kobiety Mężczyźni Razem bardzo dobry 00,0 00,0 00,0 dobry 45,6* 17,5* 30,8 dostateczny 54,4* 79,4* 67,5 zły 00,0 3,1 1,7 bardzo zły 00,0 00,0 00,0 * istotność różnic przy p < 0,001 dla testu χ 2 Palenie tytoniu Ponad 70% pacjentów kiedykolwiek paliło tytoń; w chwili badania paliło niemal 50% (tab. II). Istotnie statystycznie większy odsetek palących stanowili mężczyźni. Wśród palących wszyscy wskazali na codzienne palenie tytoniu, przy czym 64,4% dziennie wypalała od 16 do 25 papierosów. Co piąty pacjent poradni zdrowia psychicznego wypalał codziennie ponad 25 papierosów. Należy zwrócić uwagę na fakt, że tę subpopulację (o największym rozwoju nałogu) tworzyły w większym odsetku kobiety (tab. III). Szukając odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki środowiskowe (wiek, miejsce zamieszkania i wykształcenie) warunkują częstość palenia, przeprowadzono analizę statystyczną tylko w grupie palących aktualnie mężczyzn (liczba palących kobiet była zbyt mała). Stwierdzono, że odsetek palących mężczyzn powyżej 40. roku życia był istotnie statystycznie wyższy w porównaniu z grupą młodszych mężczyzn. Miejsce zamieszkania oraz wykształcenie nie różnicowało częstości palenia (tab. IV). Tabela II. Odsetek pacjentów palących tytoń Palenie tytoniu Kobiety Mężczyźni Razem kiedykolwiek palił/a 43,9 95,2 70,8 nigdy nie palił/a 56,1 4,8 29,2 pali obecnie 15,8 79,4 49,2 Tabela III. Odsetek pacjentów według liczby wypalanych dziennie papierosów Liczba papierosów Kobiety Mężczyźni Razem ,3 14,0 16, ,4 68,0 64,4 >25 22,2 18,0 18,6 Tabela IV. Palenie tytoniu wśród mężczyzn wg wieku, miejsca zamieszkania oraz wykształcenia w % Odsetek mężczyzn palących niepalących Wiek ,7* 42,3* 40 i więcej 94,6* 5,4* Miejsce zamieszkania wieś i małe miasto 85,2 14,8 miasto i duże miasto 75,0 25,0 Wykształcenie podstawowe i zawodowe 85,7 14,3 średnie i wyższe 74,3 25,7 * istotność różnicy przy p < 0,001 dla testu χ 2 Konsumpcja alkoholu Ważnym elementem w obszarze stylu życia osób objętych badaniem była konsumpcja alkoholu. Pacjentów pytano o częstość spożywania określonych rodzajów napojów alkoholowych oraz liczbę standardowych porcji zawierających alkohol wypijanych podczas jednorazowej konsumpcji. Spożywanie napojów alkoholowych zdeklarowało 24,5% kobiet i 90% mężczyzn. Najczęściej spożywanym alkoholem było piwo, wymienione przez ponad 90% mężczyzn. Co trzeci konsument piwa deklarował jego codzienną konsumpcję (tab. V). Wino i wódka były alkoholami, po które badani sięgali rzadziej. W ocenie szkodliwości konsumpcji alkoholu oprócz częstości picia ważną rolę odgrywa jego ilość określana liczbą standardowych porcji. Jedna porcja standardowa: 10 g czystego alkoholu etylowego, to kufel piwa (200 ml) zawierający 5% alkoholu, lampka wina (100 ml) o zawartości 10% alkoholu lub kieliszek wódki (25 ml) zawierający 40% alkoholu. Ilość wypijanego jednorazowo alkoholu była istotnie statystycznie wyższa wśród mężczyzn. Połowa pijących mężczyzn i dwie spośród pijących kobiet deklarowało jednorazową konsumpcję powyżej 2 standardowych porcji. Metodyka prowadzonego badania uniemoż-

4 492 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Tabela V. Spożywanie napojów alkoholowych (%) Piwo Częstość picia piwa Wino Częstość picia wina Wódka Częstość picia wódki kiedykolwiek nigdy/rzadko obecnie codziennie w każdym tygodniu rzadziej kiedykolwiek nigdy/rzadko obecnie w każdym tygodniu rzadziej kiedykolwiek nigdy/rzadko obecnie w każdym tygodniu rzadziej Kobiety 75,4 24,6 17,5 00,0 20,0 80,0 56,1 43,9 8,8 00,0 100,0 68,4 31,6 17,5 00,0 100,0 Mężczyźni 98,4 1,6 90,5 35,1 57,9 7,0 69,8 30,2 23,8 33,3 66,7 92,1 7,9 74,6 8,5 91,5 Razem 87,5 12,5 55,8 29,8 52,2 17,9 63,3 39,2 16,7 25,0 75,0 80,8 19,2 47,5 7,0 93,0 liwiała uzyskanie odpowiedzi na pytanie jaka była częstotliwość i ilość spożywanego alkoholu w okresie poprzedzającym wystąpienie zaburzeń psychicznych. Stosowanie narkotyków Odpowiedzi badanych wskazały, iż żadna z ankietowanych kobiet i 87,3% mężczyzn nigdy nie używało narkotyków. Jakikolwiek kontakt z narkotykami w życiu potwierdziło 12,7% mężczyzn (tab. VI). W niewielkim przedziale czasowym od prowadzonego wywiadu, amfetaminę i środki wziewne zażywało 7,9% mężczyzn. Tabela VI. Odsetek ankietowanych zażywających narkotyki Przyjmowanie narkotyków Kobiety Mężczyźni Razem nigdy 100,0 87,3 93,3 kiedykolwiek 0,0 12,7 6,7 obecnie 0,0 7,9 4,2 Motywy zażywania substancji psychoaktywnych W prowadzonym badaniu pytano o główne powody i okoliczności sprzyjające piciu alkoholu, paleniu tytoniu oraz zażywaniu narkotyków. Najczęściej wymienianymi powodami konsumpcji alkoholu były problemy osobiste, oraz niepowodzenia w życiu (tab. VII). Tabela VII. Powody i okoliczności sprzyjające piciu alkoholu Powody i okoliczności sprzyjające piciu alkoholu [%] poprawa samopoczucia 15,0 relaks, odprężenie 15,8 chęć dodania sobie odwagi 20,0 potrzeba, uzależnienie 18,3 brak potrzeby snu 15,0 problemy osobiste, chęć ucieczki od nich 51,7 stres 21,7 spotkania towarzyskie 34,2 niepowodzenie w życiu 42,5 Co trzeci badany pacjent wskazywał, że spożywaniu alkoholu sprzyjają spotkania towarzyskie oraz szczególne okazje, np. imieniny. Według 21,7% bodźcem sprzyjającym konsumpcji alkoholu był również stres, chęć dodania sobie odwagi oraz uzależnienie. Wśród pozostałych powodów respondenci wymieniali poprawę samopoczucia, relaks oraz chęć odprężenia się. Natomiast takie przyczyny, jak przyjemność, ciekawość, chęć przeżycia czegoś niezwykłego, chęć zwrócenia na siebie uwagi otoczenia oraz nuda nie odgrywały według pacjentów znaczącej roli. W porównaniu z konsumpcją alkoholu motywy zażywania narkotyków przedstawiały się nieco odmiennie. W opinii badanych najczęstszymi powodami używania narkotyków były nie tylko problemy osobiste i niepowodzenia w życiu, ale również ciekawość, przyjemność, relaks, chęć przeżycia czegoś niezwykłego oraz chęć zwrócenia na siebie uwagi. Najczęściej wymienianymi powodami obecnego palenia tytoniu było uzależnienie od nikotyny. Wśród innych przyczyn znalazły się również: poprawa samopoczucia, relaks, spotkania towarzyskie oraz okolicznościowe. Powody natury psychologicznej, takie jak problemy osobiste czy niepowodzenia w życiu, nie stanowiły według badanych tak silnego motywu, jak w przypadku konsumpcji alkoholu i zażywania narkotyków. Dyskusja Pacjenci z dysfunkcją układu nerwowego ocenili swój stan zdrowia gorzej w porównaniu z populacją generalną. Z badań przeprowadzonych w 2007 r. wśród dorosłych Polaków wynikało, że ponad połowa badanych (52%) określiła swój stan zdrowia przynajmniej jako dobry, w tym co ósmy ocenił swoją sytuację zdrowotną bardzo dobrze [9]. Wśród badanych przez nas pacjentów zaledwie mniej niż co trzeci ocenił stan swojego zdrowia w tych kategoriach. Najbardziej rozpowszechnionymi substancjami psychoaktywnymi wśród badanych było palenie tytoniu (49,2%) oraz konsumpcja alkoholu (60%).

5 Łaszek M i wsp. Czy dysfunkcje układu nerwowego predestynują do stosowania substancji psychoaktywnych? 493 Palenie tytoniu Zarówno w populacji generalnej jak i wśród badanych przez nas pacjentów palenie tytoniu jest mniej rozpowszechnione niż picie alkoholu. W grupie badanych odsetek palących (49,2%) okazał się istotnie wyższy w porównaniu z wynikami ogólnopolskich badań z 2006 r., według których do aktualnie palących zalicza się 40,5% Polaków [10]. Polacy palą najczęściej papierosów dziennie [10], w naszych badaniach zaś papierosów. W badaniach B. Woynarowskiej większość palących stanowiły osoby palące co najmniej 20 papierosów dziennie [11]. Wśród badanych pacjentów aktualnymi palaczami byli statystycznie częściej mężczyźni (80%) niż kobiety (16%), co jest zgodne z badaniami innych autorów [11]. Ponadto wśród badanych przez nas pacjentów, podobnie jak w badaniach przeprowadzonych w 2006 roku wśród mieszkańców Łodzi [12], najwyższy odsetek palących osób odnotowano u osób powyżej 40. roku życia (zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn). Istnieje kilka przyczyn stwierdzonej w naszym badaniu prawidłowości istotnie większego palenia tytoniu przez pacjentów poradni zdrowia psychicznego niż w populacji generalnej. O ile bardzo silnie przez lekarzy psychiatrów jest akcentowany zakaz spożywania alkoholu w czasie złożonego procesu farmakoterapeutycznego, o tyle palenie tytoniu jest raczej zjawiskiem jeżeli nie przemilczanym to przynajmniej nie tak silnie piętnowanym jak konsumpcja alkoholu. Po drugie, negatywnym skutkiem większości zaburzeń psychicznych jest izolacja i niechęć nawiązywania nowych znajomości przy równoczesnym dążeniu do pogłębiania kontaktów z osobami mającymi podobne problemy zdrowotne (psychiczne), społeczne i ekonomiczne. Sprzyjają temu wielotygodniowe wspólne pobyty w psychiatrycznych oddziałach szpitalnych i badania okresowe. Te środowiskowe więzi są utrwalane m.in. podczas koleżeńskich spotkań i wzajemnym przejmowaniu szeregu wzorców zachowań. Pacjenci z przewlekłymi schorzeniami psychicznymi tworzą specyficzną subkulturę, w której jedną z wielu cech jest intensywne palenie tytoniu i umiarkowana konsumpcja alkoholu głównie piwa. Konsumpcja alkoholu W Polsce spożycie napojów alkoholowych jest najczęstszą formą stosowania substancji psychoaktywnych. Konsumpcję alkoholu deklaruje 90,6% Polaków [10], w naszych badaniach odsetek ten wyniósł 60%. Poszczególne napoje w obu grupach cieszą się zróżnicowanym stopniem popularności. Wśród pacjentów z zaburzeniami psychicznymi najczęściej było konsumowane piwo, nieco rzadziej napoje spirytusowe, najmniej popularne było wino. Wzorzec konsumpcji alkoholu w populacji generalnej jest nieco inny najczęściej jest pite piwo, następnie wino i napoje spirytusowe [10,13]. W 2009 r. w porównaniu z rokiem 2005 konsumpcja zarówno piwa jak i napojów spirytusowych wzrosła ponad dwukrotnie [13], zmalał natomiast odsetek pijących różne (naprzemiennie) rodzaje napojów alkoholowych (odpowiednio z 51% do 34%) [13]. Wyniki badań ogólnopolskich wskazują, że konsumpcji każdego napoju alkoholowego towarzyszy inny wzorzec. Według danych PARPA w Polsce w 2008 r. piwo w porównaniu do innych napojów alkoholowych spożywane jest najczęściej i w największych ilościach. Spożycie wina jest stosunkowo niskie, zarówno pod względem częstotliwości picia, jak i średniej jednorazowej konsumpcji. Wódkę pije się rzadziej niż raz na tydzień. Według danych PARPA mężczyźni wypijają ponad czterokrotnie więcej alkoholu niż kobiety. Podobne wyniki uzyskano w badaniach z 2006 r. dotyczących konsumpcji alkoholu mieszkańców Łodzi [12]. Nasze badanie ujawniło, że konsumpcja alkoholu pacjentów z dysfunkcją układu nerwowego była mniejsza w porównaniu z populacją dorosłych Polaków. Po alkohol, głównie piwo, sięgali przede wszystkim mężczyźni, wypijając jednorazowo większe jego ilości. Ten fakt może mieć swoje uzasadnienie w regułach psychoterapii, a szczególnie farmakoterapii. Jak wykazano wcześniej, pacjenci poradni zdrowia psychicznego realnie postrzegają swój zły stan zdrowia, i co za tym idzie, starają się respektować zakaz konsumpcji alkoholu podczas psychoterapii, a skoro już sięgają po alkohol to wybierają ich zdaniem najsłabszy. Zażywanie narkotyków Obecnie do zażywania substancji psychoaktywnych innych niż tytoń i alkohol (z wyjątkiem stosowanych terapeutycznie leków nasennych i uspokajających) przyznało się 4,2% pacjentów stosujących amfetaminę oraz środki wziewne. Odsetek ten jest znacznie wyższy od tego, jaki podaje GUS za rok 2008 (jedynie 1,5% mieszkańców Polski sięgało kiedykolwiek po narkotyki, najczęściej po marihuanę lub haszysz, rzadziej po amfetaminę) [14]. Wyniki badań własnych oraz J. Sierosławskiego wskazują, że podejmowanie prób z narkotykami jest zależne od płci. Mężczyźni robią to zdecydowanie częściej (deklaratywnie) [10]. Osoby mające problemy ze zdrowiem psychicznym znacznie częściej sięgały po narkotyki niż ma to miejsce w populacji generalnej. W podrozdziale Motywy zażywania substancji psychoaktywnych wskazano na wiele sytuacji (stanów), które poprzedzały ujawnienie się choroby psychicznej w pełnym obrazie klinicznym. Tak więc występuje swoiste sprzężenie zwrotne sama etiopatogeneza zaburzeń psychicznych sprzyja zażywaniu narkoty-

6 494 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): ków, a ich zażywanie współprzyczynia się z kolei się do powstania i ostrego przebiegu szeregu schorzeń psychicznych. Jednak osoby mające problemy ze zdrowiem psychicznym znacznie częściej sięgały po narkotyki niż ma to miejsce w populacji generalnej. W podrozdziale Motywy zażywania substancji psychoaktywnych wskazano na wiele sytuacji (stanów), które właśnie poprzedzały ujawnienie się choroby psychicznej w pełnym obrazie klinicznym. Tak więc występuje swoiste sprzężenie zwrotne sama etiopatogeneza zaburzeń psychicznych sprzyja zażywaniu narkotyków, a ich zażywanie współprzyczynia się z kolei do powstania i ostrego przebiegu szeregu schorzeń psychicznych. Leki nasenne i uspokajające Leki uzależniające z grupy uspokajających i nasennych są zazwyczaj przyjmowane przez pacjentów z zaburzeniami psychicznymi w ramach terapii. Zdarza się jednak, że są stosowane również w celach niemedycznych, np. dla poprawy samopoczucia, wzmocnienia działania narkotyków, złagodzenia objawów zespołu abstynencyjnego. Bez względu jednak na sposób i cel ich przyjmowania istnieje poważne ryzyko uzależnienia. Około 95% ankietowanych pacjentów przyjmowało leki nasenne wraz z uspokajającymi według wskazówek lekarza. Również wyniki badań J. Sierosławskiego wskazują, że odsetek przyjmujących leki uspokajające i nasenne jest czterokrotnie wyższy u osób z dysfunkcją układu nerwowego niż w populacji generalnej (odpowiednio 18,2% i 4,9%). Zarówno wśród badanych przez nas pacjentów, jak i w populacji generalnej kobiety częściej stosowały leki nasenne i uspokajające według wskazówek lekarza [10]. Wnioski 1. Najczęstszymi antyzdrowotnymi zachowaniami wśród pacjentów z dysfunkcją układu nerwowego było intensywne palenie tytoniu (istotnie częściej niż w populacji generalnej) oraz konsumpcja alkoholu (istotnie rzadziej niż w populacji generalnej). 2. Dysfunkcje układu nerwowego predestynują pacjentów do stosowania substancji psychoaktywnych za wyjątkiem konsumpcji alkoholu. Piśmiennictwo / References 1. The World Health Report Mental Health: New Understanding, New Hope. WHO, Geneva Andruszkiewicz A, Panaszkiewicz M (red). Promocja zdrowia dla studentów studiów licencjackich kierunku pielęgniarstwo i położnictwo. T. II. Promocja zdrowia w praktyce pielęgniarki i położnej. PZWL, Warszawa Cohen J, Levy SJ. Chory psychicznie nadużywający substancji psychoaktywnych. Czyj pacjent? Parpamedia, Warszawa Habrat B. Palenie tytoniu przez osoby chorujące na schizofrenię. Alkoholizm Narkomania 2004, 17(3-4): Baran-Furga H, Steinbarth-Chmielewska K. Uzależnienia obraz kliniczny, leczenie. PZWL, Warszawa Sprawozdanie z realizacji Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia 31 grudnia 2008 roku przygotowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. MZiOS, Warszawa Jenethon Z, Grzybowski A (red). Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa. PZWL, Warszawa Analiza korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej w 2009 r. i rozkładu indywidualnych wydatków Narodowego Funduszu Zdrowia związanych z finansowaniem tych świadczeń. NFZ, Warszawa kwiecień-maj Boguszewski R. Komunikat z badań: Zdrowie i zdrowy styl życia w Polsce. CBOS, Warszawa Sierosławski J. Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2006 r. Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa Woynarowska B. Edukacja zdrowotna. PWN, Warszawa Pyżalski J, Iwanowicz E, Wojtaszczyk P. Raport z badania w ramach projektu: Orientacja na zdrowie i dobrostan społeczny w regionie Morza Bałtyckiego/HEPRO. Urząd Miasta, Łódź Jak piją Polacy? Komentarz do badań PARPA www. parpa.pl 14.