Koegzystencja różnych typów rzepaku ozimego (Brassica napus L. var. oleifera Metzger.) Alina Liersch, Wiesława Popławska Zakład Genetyki i Hodowli Roślin Oleistych IHAR-PIB w Poznaniu, 11.03.2016
Pojawienie się odmian roślin uprawnych powstałych wskutek modyfikacji genetycznych na drodze transgenezy spowodowało w krajach Unii Europejskiej dyskusję nad potencjalnym ryzykiem: związanym z wprowadzeniem tego typu odmian do systemów uprawy w Europie, dla zdrowia człowieka i zwierząt dla środowiska Stwierdzono konieczność zapewnienia czystości produktów uzyskiwanych z poszczególnych typów upraw tj.: tradycyjnych, ekologicznych i genetycznie zmodyfikowanych, a więc koegzystencji tych upraw.
Problem koegzystencji upraw roślin GM i nie GM jest definiowany w UE jako: prawo rolników do wyboru pomiędzy uprawami: tradycyjnymi ekologicznymi genetycznie zmodyfikowanymi a także prawo konsumentów do wyboru pomiędzy produktami: tradycyjnymi ekologicznymi genetycznie zmodyfikowanymi
mln ha Światowa powierzchnia upraw transgenicznych w milionach hektarów, w latach 1996-2014 Źródło: Clive James -2014, ISAAA) Łącznie Kraje rozwinięte 28 krajów z uprawami GMO Kraje rozwijające się 87% 2 % 11 % 1996 1,7 mln ha 2013 175,0 mln ha 2014 181,5 mln ha wzrost o 6,5 mln ha (4%)
Historia komercjalizacji upraw roślin GM na świecie w okresie 19. lat (1996-2014) Francja Niemcy Bułgaria Polska, Szwecja Ukraina Indonezja Iran Egipt kraje uprawiające rośliny GM (28) kraje które zaprzestały upraw roślin GM, aktualnie tylko je importują i przetwarzają kraje które nigdy nie uprawiały roślin GM, aktualnie je importują i przetwarzają Austria, Luksemburg Szwajcaria Belgia, Holandia, Dania Norwegia, Szwecja, Finlandia Estonia, Łotwa, Litwa Słowenia, Węgry, Chorwacja Grecja, Włochy, Cypr, Malta Irlandia, W. Brytania Rosja Japonia, Malezja, Nowa Zelandia Korea Połu., Panama, Singapur Źródło: Clive James -2014, ISAAA
Ogólna powierzchnia upraw roślin GM w roku 2014 Lp Kraj Powierzchnia w mln ha Roślina 1 USA 73,1 kukurydza, soja, bawełna, rzepak, burak cukrowy, lucerna, papaja, dynia 2 Brazylia 42,2 soja, kukurydza, bawełna 3 Argentyna 24,3 soja, kukurydza, bawełna 4 Indie 11,6 bawełna 5 Kanada 11,6 rzepak, kukurydza, soja, burak cukrowy 6 Chiny 3,9 bawełna, rzepak, papaja, topola, pomidor, papryka 7 Paragwaj 3,9 bawełna 8 Pakistan 2,9 bawełna 9 RPA 2,7 kukurydza, soja, bawełna 10 Urugwaj 1,6 soja, kukurydza 11 Boliwia 1,0 soja 12 Australia 0,5 bawełna, rzepak 13 Filipiny 0,8 kukurydza 14 Birma 1,0 bawełna Źródło: Clive James -2014, ISAAA)
Ogólna powierzchnia upraw roślin GM w roku 2014 15 Burkina Faso 0,5 bawełna 16 Meksyk 0,2 bawełna, soja 17 Hiszpania 0,1 kukurydza 18 Kolumbia 0,1 bawełna 19 Sudan 0,1 bawełna Powierzchnia upraw 50 000 ha 20 Chile 0,05 Kukurydza, soja, rzepak 21 Honduras 0,05 kukurydza 22 Portugalia 0,05 kukurydza 23 Repu. Czeska 0,05 kukurydza 24 Słowacja 0,05 kukurydza 25 Rumunia 0,05 kukurydza 26 Costa Rica 0,05 bawełna, soja 27 Bangladesz 0,05 bawełna, soja 28 Kuba 0,05 kukurydza Ogółem 181,5 Źródło: Clive James -2014, ISAAA)
Całkowita powierzchnia upraw GM w Europie 2011 r. 114 000 ha ( Hiszpania 97 000 ha 85%) 2014 r. 143 016 ha ( Hiszpania 131 574 ha 92%) (Portugalia, Republika Czeska, Słowacja, Rumunia) Kukurydza Bt
Genetyczne modyfikacje roślin uzyskane na drodze transgenezy dotyczą najczęściej takich cech jak: Tolerancja na herbicydy Odporność na szkodniki Systemy męskiej sterylności Odporność na patogeny (wirusy, grzyby, bakterie) Tolerancja na stresy abiotyczne Poprawa lub nadanie nowych cech jakościowych
POWIERZCHNIA UPRAW GM W ROKU 2014 wg modyfikacji genetycznych mln ha Tolerancja na herbicyd 61% 111,5 mln ha Tolerancja na herbicyd/ Odporność na szkodniki 25% Odporność na szkodniki (Bt) 14 % 45 mln ha 25 mln ha Źródło: Clive James -2014, ISAAA
200 180 160 140 120 mln ha Powierzchnia upraw odmian GMO w stosunku do ogólnej powierzchni upraw danego gatunku w 2014 r. odmiany konwencjonalne odmiany GMO 111 mln ha 184 mln ha Źródło: Clive James -2014, ISAAA 100 80 75% 60 40 37 mln ha 30% 36 mln ha 20 0 68% bawełna soja kukurydza rzepak 25%
Pierwsze odmiany transgeniczne rzepaku powstały w Kanadzie, były to odmiany odporne na herbicydy co umożliwia kontrolę chwastów za pomocą herbicydów totalnych: w 1995r. wprowadzono do uprawy pierwszą odmianę transgeniczną odporną na glifosat Quest (Monsanto), w 1995r. odmiany odporne na glifosynat Innovator, Independence (Aventis), w 1999 r. odmiany odporne na bromoksynil 295 BX, Arna BX, Zodiak BX (Uniwersytet w Manitobie).
(wg raportu 2014 ISAAA) Powierzchnia upraw rzepaku GM w roku 2014 9,4 mln ha (5% światowej pow. upraw GM) (Kanada, USA, Chiny, Australia, Chile) Odmiany odporne na herbicydy (HR), zawierające substancje czynne: glufosynat (Basta ), glifosad ( Roundup ),bromoksynil Odmiany mieszańcowe oparte na genetycznym systemie hybrydyzacji połączonym z odpornością na herbicyd zawierający glufosynat (Basta ), Odmiany rzepaku mające zdolność syntezy kwasu laurynowego, mirystynowego oraz odmiany o podwyższonej do ponad 80% zawartości kwasu oleinowego
Komisja Europejska zezwoliła dotąd na wprowadzenie na rynek europejski nasion niektórych odmian genetycznie zmodyfikowanego rzepaku: TOPAS19/2 (AgrEvo), MS1/RF1, MS1/RF2, MS8/RF3 (Plant Genetic System), GT73 (Monsanto), Falcon GS40/90, LiberatorL62 (Hoechst/AgrEvo) Zgoda obejmuje tylko import i przetwarzanie nasion dla celów przemysłowych i jako pasza dla zwierząt. W krajach UE obowiązuje zakaz upraw GM rzepaku (Dyrektywa 2001/18/EC), zgodnie z zasadą przestrzegania bezpiecznych standardów i prawa wyboru producentów i konsumentów
Dyrektywa Komisji Europejskiej No 1829/2003 Uprawy konwencjonalne - dopuszczalny 0,9% próg zawartość materiału genetycznie zmodyfikowanego w produktach 0,9% wymóg oznakowania żywności i paszy Uprawy ekologiczne - dopuszczalny próg zawartości GMO wynosił 0,1% (obecnie 0,0%). Dla zapewnienia współistnienia tych typów upraw, uniknięcia ich wzajemnego mieszania kraje członkowskie UE zobowiązane są do opracowania krajowych przepisów w zakresie współistnienia upraw tak aby uniknąć niezamierzonego wystąpienia GMO w produktach niezmodyfikowanych genetycznie (Dyrektywa 2001/18/EC).
Zgodnie art. 31 (3b) Dyrektywy 2001/18/EC Uwolnienie do środowiska genetycznie zmodyfikowanych organizmów (GMO) nakłada obowiązek ciągłego monitorowania tego procesu w celu wykrycia potencjalnych działań niepożądanych. Monitorowanie musi odbywać się na zagrożonych obszarach obejmujących pola uprawne i otaczające je środowisko (Züghart et al. 2008). Jedną z ważnych kwestii, w zakresie monitorowania upraw GM jest określenie lokalizacji miejsc monitorowania w gospodarstwach rolnych, uwzględniając zróżnicowane systemy upraw i ich dynamiczność środowiskową a przede wszystkim przystępność monitoringu
Rzepak jest gatunkiem, którego biologia rozwoju utrudnia zapewnienie koegzystencji różnego typu odmian, także GM i nie GM. przepływ pyłku do otoczenia i potencjalne zapylenie krzyżowe wewnątrz- i międzygatunkowe transfer genów przez nasiona osypujące się podczas zbiorów oraz przed zbiorami zdolność nasion do przechodzenia we wtórny stan spoczynku i do długotrwałego zachowania w glebie zdolności do kiełkowania, co staje się źródłem samosiewów.
Komisja Europejska doceniając problem koegzystencji upraw konwencjonalnych, ekologicznych i genetycznie zmodyfikowanych sfinansowała projekt badawczy realizowany przez 44 zespoły badawcze z naukowych ośrodków europejskich: SIGMEA (http://sigmea.dyndns.org) (03.05.2004). Cele projektu: opracowanie metod monitorowania przepływu genów w czasie i przestrzeni poprzez pyłek i nasiona ( kukurydzy, rzepaku, buraków, w mniejszym zakresie pszenicy i ryżu) w różnych warunkach rolnictwa europejskiego, przewidywanie efektów tego zjawiska w gospodarstwie, regionie, opracowanie strategii pozwalającej na bezpieczne oddzielenie poszczególnych typów upraw, przygotowanie naukowej bazy danych dla organów decydenckich o użyciu roślin genetycznie zmodyfikowanych
Od 2004 roku nastąpił gwałtowny wzrost produkcji rzepaku w Polsce, między innymi dzięki rozwijającemu się przemysłowi produkcji biopaliw w oparciu o olej rzepakowy i zmianie upodobań dietetycznych Polaków, które spowodowały zwiększenie wykorzystania do celów żywieniowych więcej tłuszczy pochodzenia roślinnego kosztem tłuszczy pochodzenia zwierzęcego. 2004 480 tys. ha ( plon 1,2 mln ton nasion) 2014 900 tys. ha ( plon 2,5 do 3 mln ton nasion) Polska jest trzecim lub czwartym producentem rzepaku w Unii Europejskiej.
SIGMEA 2005/2007 Zrównoważone wprowadzenie GMO do europejskiego rolnictwa Pakiet nr 2 Przepływ genów i badania ekologiczne WP2 Gene flow and ecological field studies Podzadanie 2.4 Dynamika organizmów po przekrzyżowaniu i dynamika genomów Zad. 1. Przeprowadzenie syntezy dotąd uzyskanych wyników dotyczących przepływu genów między rzepakiem i innymi gatunkami z rodzaju Brassica Zad. 2. Przeprowadzenie dośw. z przepływem genów między różnymi formami rzepaku Zad. 3. Badanie przeżywalności samosiewów lub zdziczałych form rzepaku na plantacjach rzepaku, położonych w woj. pomorskim, zach. pomorskim i warmińskim Zad. 4. Badanie potomstwa zdziczałych form rzepaku Zad. 5. Synteza uzyskanych wyników
Rzepak jest rośliną o bardzo wysokim ryzyku przepływu genów w obrębie gatunku jak i do gatunków pokrewnych, co wynika z faktu, że jest to roślina amfidiploidalna rzepik (Brassica rapa L.) x kapusta (Brassica oleracea L.) częściowo obco- i częściowo samopylność kwiatów, produkcja dużej ilość pyłku przenoszonego przez wiatr i owady (5 10 12 ziaren pyłku na ha) nasiona w glebie długo zachowują zdolność kiełkowania spokrewnienie z dużą liczbą chwastów z rodziny Brassicaceae.
Średni stopień obcozapylenia u rzepaku wynosi około 30%, ale jest zróżnicowany w zależności od genotypu odmiany i środowiska (Becker i in. 1992) i może sięgać nawet 90%. Kwitnący łan rzepaku jest atrakcyjny dla owadów ze względu na: dużą ilość kwiatów do 3 tys./m 2 długi okres kwitnienia 2-3 tygodnie żółty kolor kwiatów odróżnialny przez pszczoły oraz dużą produkcję pyłku i nektaru średnio 2 μl/kwiat, o dużej koncentracji fruktozy i glukozy; duże wydzielanie nektaru zawierającego 35 60% cukru; dużą wartość odżywczą pyłku zawierającego 4,9% azotu.
Zróżnicowany czas żywotności pyłku rzepaku: do 7 dni in vivo (Pierre, Renard 2002) do 9 dni in vitro (Hmimin i in. 2010) pojedynczy pyłek zachowuje zdolność do kiełkowania i następnie zapłodnienia zalążka do dwóch godzin od pobrania przez pszczołę i zapylenia kwiatu rzepaku (Mesquida, Renard 1982) pyłek rzepaku ma charakter entomofilny, jest stosunkowo duży (32 33 μm), ciężki i bardzo lepki (Treu i Emberlin 2000) uwalniane z worków pyłkowych świeże ziarna pyłku tworzą agregaty, które łatwo przyklejają się do pylników i nawet przy dużej prędkości wiatru są trudne do oderwania (Eisikowitch 1981, Pierre i in. 2010) znamię słupka jest zdolne przyjąć pyłek 3 dni przed i 3 dni po otwarciu się kwiatu.
Dwa wektory: owady i wiatr zawsze współuczestniczą w procesie przenoszenia pyłku (Pierre i in. 2010). Odległość, na którą przenoszony jest pyłek i stopień przekrzyżowania wewnątrz gatunku Brassica napus są uzależnione od: wielkości emisji pyłku odległości między źródłami pyłku typów odmian powierzchni i kształtu pola otoczenia pola topografii, otaczającej roślinności warunków klimatycznych sucha ciepła pogoda sprzyja przenoszeniu pyłku przez owady i wiatr entomofauny szczególnie ważna jest obecność pszczół, co gwarantuje lepsze, szybsze zapylenie, lepszą jakość surowca
Zestawienie niektórych wyników badań dotyczących odległości rozprzestrzeniania się pyłku rzepaku i stopnia obcozapylenia Referencje Kraj Odległość rozprzestrzeniania się pyłku (m) Obcozapylenie (%) Scheffler i in. 1993 Wielka Brytania 1 m, 3 m, 12 m, 47 m 1,5; 0,4; 0,02; 0,00033 Mesquida i Renard 1982 Francja 32 m - Stringam i 1982 Kanada 47 m, 137 m, 366 m 2,1; 1,1; 0,6 Manasse i Kareiva 1997 Wielka Brytania 50 m, 100 m 0,022; 0,011 Levigne i in. 1998 Francja 70 m - Downey 1999 Kanada 100 m 0,02 0,28 Scheffler i in. 1995 Wielka Brytania 200 m, 400 m 0,0156; 0,0038 Beckie i in. 2003 Kanada 800 m - Timmons i in. 1995* Szkocja 1,5 km, 2,5 km 1,2; 0,8 Rieger i in. 2002 Australia 3 km - Thompson i in. 1999* Wielka Brytania 4 km 5 * w badaniach wykorzystano rośliny rzepaku, z których kwiatów mechanicznie usunięto pylniki i płatki korony
Projekt badawczy zamawiany nr PBZ-MNiSW- 06/1/2007 2007-2011 Środowiskowe i ekonomiczne aspekty dopuszczania uprawy roślin genetycznie zmodyfikowanych w Polsce Zadanie 1 Określenie odległości bezpiecznej dla upraw konwencjonalnych rzepaku, gwarantujących zachowanie progu zawartości GMO nie większego niż 0,9% dla upraw konwencjonalnych oraz poniżej progu wykrywalności (0,1%) dla upraw ekologicznych Zadanie 2 Określenie odległości umożliwiającej zastąpienie izolacji przestrzennej obsiewem ochronnym w uprawie rzepaku GM Zadanie 3 Określenie maksymalnej zawartości GMO w materiale siewnym rzepaku gwarantującej zachowanie zawartości poniżej progu znakowania (0,9%) w plonie upraw konwencjonalnych Zadanie 4 Ocena możliwości krzyżowania się rzepaku ze spokrewnionymi gatunkami chwastów
300 m Zadanie 1 Lokalizacja doświadczenia w 2008-2009r.: Dłoń (N51 0 46 E 17 0 14 ) w powiecie rawickim w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym UP w Poznaniu Zielęcin (N52 0 10 E16 0 22 ) w powiecie grodziskim w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Wielichowo-Zielęcin Powierzchnia : 9ha (stanowisko po uprawie jęczmienia ozimego) Materiał do badań: odmiana wysokoerukowa (E0) rzepaku ozimego Maplus (NPZ) (57% kw.eru.) -(1ha) odmiana Monolit (00) (8 ha) Winter OSR cultivar Maplus 1ha Winter OSR cultivar Monolit 300 m
W celu oszacowania ilości i kierunku rozprzestrzeniającego się pyłku rzepaku odmiany Maplus, badane plantacje doświadczalne podzielono na małe poletka i w obrębie każdego z nich losowo z kilku roślin pobrano 2 próby nasion. W sumie dla 1920 prób nasion wykonano analizy chemiczne składu kwasów tłuszczowych w oleju nasion. DŁOŃ ZIELĘCIN 1301 indywidualnych prób nasion 617 indywidualnych prób nasion zawartość kw. erukowego od 0,1 do 7,4% od 0,1 do 19,2% Poletka, na których wykryto podwyższona obecność kwasu erukowego były dość rozproszone i prawdopodobnie zależne od kierunku wiatru oraz przelotu pszczół.
Zadanie 2 Określenie odległości umożliwiającej zastąpienie izolacji przestrzennej obsiewem ochronnym w uprawie rzepaku GM Doświadczenie przeprowadzone w roku 2009 posłużyło także do określenia wielkości strefy ochronnej pomiędzy uprawami różnych typów odmian. W celu prawidłowej interpretacji wyników doświadczenia wykorzystano ekspertyzę meteorologiczną IMGW dotyczącą częstości kierunku wiatru (W, SW, S) i średnich prędkości wiatru (3,4 m/s) w okresie maja 2009 roku DŁOŃ ZIELĘCIN Odległość od pola z odmianą wysokoerukową Maplus Kierunek 10m 20m 30m 40m 50m 60m 70m 80m 90m 100m W 0,24 0,27 0,15 0,04 0,19 0,14 0,17 0,16 NW 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,08 0,12 0,33 0,00 0,00 N 0,70 0,16 0,29 0,25 0,74 0,73 0,40 0,60 0,59 0,16 NE 0,80 1,03 0,68 1,20 0,61 0,29 0,22 0,59 0,46 0,11 E 0,75 0,41 0,38 0,22 0,00 0,04 0,64 0,71 SE 0,00 0,00 0,00 0,00 0,08 0,21 0,39 0,46 0,01 0,00 S 0,01 0,25 0,25 0,46 0,16 0,06 0,05 0,00 0,21 0,51 SW 0,00 0,33 0,00 0,44 0,16 0,36 0,38 0,06 0,00 0,00 Kierunek Odległość od pola z odmianą wysokoerukową Maplus 15m 30 45 60m 75m 90m W 1,28 0,00 0,27 0,40 0,15 0,08 NW 0,00 0,00 0,08 0,07 0,00 0,26 N 7,54 0,79 0,36 1,26 0,11 0,73 NE 1,20 1,33 0,18 0,46 0,38 0,66 E 0,17 0,18 0,15 0,22 0,60 0,45 SE 0,10 0,07 0,00 0,00 0,03 0,00 S 0,50 0,16 0,24 0,10 0,00 SW 0,00 0,00 0,27 0,40 0,15 0,08 Średnie zawartości kwasu erukowego (%) w próbach nasion odmiany Monolit pobranych w Dłoni i Zielęcinie z różnych odległości od brzegu pola z odmianą Maplus z uwzględnieniem 8 kierunków.
Wnioski: Stwierdzono zróżnicowanie w niskim poziomie przekrzyżowania rzepaku wysokoerukowego z odmianą Monolit uwarunkowane różnymi warunkami środowiska w obu miejscowościach. Niezbędna izolacja przestrzenna strefą buforową pozwalająca na ograniczenie przepływu genów poprzez pyłek jest stosunkowo niewielka, wystarczy kilkadziesiąt metrów. Odnotowano wyraźnie widoczny spadek stopnia przepylenia odmiany Monolit wysokoerukową odmianą Maplus już w odległości 30-40 m pomiędzy obu odmianami.
Badania nad określeniem wielkości strefy buforowej pomiędzy uprawami różnych typów odmian rzepaku kontynuowano w latach 2011 2013 W tym celu przeprowadzono wstępną ocenę odległości i natężenia przenoszenia ziaren pyłku rzepaku w warunkach polowych. 06-25.05.2011 30.04-16.05.2012 06-24.05.2013 Plan rozmieszczenia pasywnych i aktywnych pułapek ziaren pyłku wokół pola doświadczalnego N - North, S South, E East, W- West, SW South West, SE South East T 1, T2 lokalizacja 7-dniowych pułapek volumetrycznych (Burkard Manufacturing, UK) Pułapki pyłku: A) pasywna pułapka B) aktywna pułapka Burkarda A B Preparaty mikroskopowe z ziarnami pyłku, zarodnikami i innymi obiektami pow. 250x
2012 2013
Date of observatio n Distance of Hirst-type volumetric pollen trap from the field 2011 2012 2013 90 m 180 m 10 m 100 m 15 m 100 m A* B** A* B** A* B** A* B** A* B** A* B** 30 April 257 35.69 58 8.06 01 May 322 44.72 23 3.19 02 May 45 6.25 19 2.64 03 May 312 43.33 12 1.67 04 May 289 40.14 0 0.00 05 May 239 33.19 0 0.00 06 May 289 40.14 0 0.00 49 6.81 6 0.83 07 May 266 36.94 0 0.00 9 1.25 5 0.69 08 May 247 34.30 0 0.00 34 4.72 12 1.67 09 May 231 32.08 0 0.00 33 4.58 2 0.28 10 May 169 23.47 0 0.00 32 4.44 22 3.06 11 May 201 27.91 0 0.00 6 0.83 0 0.00 12 May 144 20.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00 13 May 92 12.78 11 1.53 65 9.03 0 0.00 44 6.11 0 0.00 14 May 6 0.83 2 0.28 14 1.94 0 0.00 5 0.69 3 0.42 15 May 11 1.53 1 0.14 124 17.22 0 0.00 4 0.56 4 0.56 16 May 6 0.83 0 0.00 106 14.72 0 0.00 5 0.69 3 0.42 17 May 0 0.00 0 0.00 1 0.14 0 0.00 18 May 3 0.42 0 0.00 0 0.00 0 0.00 19 May 0 0.00 0 0.00 2 0.28 2 0.28 20 May 12 1.67 0 0.00 0 0.00 0 0 21 May 0 0.00 0 0.00 2 0.28 0 0 22 May 0 0.00 0 0.00 23 May 0 0.00 0 0.00 24 May 0 0.00 0 0.00 Koncentracja ziaren pyłku obserwowana w powietrzu zasysanym przez pułapkę Burkarda (2011 2013) *A liczba ziaren pyłku obserwowana na preparatach mikroskopowych ** B liczba ziaren pyłku w 1m 3 powietrza
Wnioski Przeprowadzone w latach 2011-2013 badania wykazały zróżnicowanie w rozprzestrzenianiu się pyłku rzepaku uwarunkowane zarówno szybkością jak i kierunkiem wiatru. Dla ilości pyłku monitorowanego w przestrzeni od 0 od 40m oraz od 0 do 60m nieistotny był kierunek obserwacji Uzyskane wyniki potwierdzają badania wcześniej wykonane i innych autorów, że największą ilość ziaren pyłku rzepaku obserwuje się w odległości do 40 m od plantacji, a ich ilość maleje wraz ze wzrostem tej odległości.
2015-2020 Kontynuacja badań w ramach programu wieloletniego IHAR PIB Tworzenie naukowych podstaw postępu biologicznego i ochrona roślinnych zasobów genowych źródłem innowacji i wsparcia zrównoważonego rolnictwa oraz bezpieczeństwa żywnościowego kraju. Obszar tematyczny 4. Zachowanie czystości produkcji i bezpieczeństwo żywności wobec obecności w systemach rolniczych produktów genetycznie zmodyfikowanych Zadanie 4.2 Wypracowanie zasad ustanawiania progów (thresholds) w produkcji materiału siewnego Zadanie 4.3 Oszacowanie możliwości koegzystencji upraw różnych typów odmian rzepaku ozimego w warunkach agroklimatycznych Polski