INNOWACJE W ROLNICTWIE I NA OBSZARACH WIEJSKICH

WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE INNOWACJE W ROLNICTWIE I NA OBSZARACH WIEJSKICH Olsztyn, 2015 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie Arkadiusz Tabaka Innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich Olsztyn, 2015 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn, tel./fax (89) 535 76 84, 526 44 39 e-mail: sekretariat@w-modr.pl, www.w-modr.pl W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, 19-400 Olecko tel. (87) 520 30 31, 520 30 32, fax (87) 520 22 17 e-mail: olecko.sekretariat@w-modr.pl Dyrektor W-MODR mgr inż. Zygmunt Kiersz p.o. Zastępcy Dyrektora W-MODR mgr Małgorzata Micińska-Wąsik Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Druk: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel./fax. 89 526 44 39, 89 535 76 84 e-mail: redakcja@w-modr.pl, www.w-modr.pl Nakład: 300 egz. Wydanie I

innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich Czym są innowacje? Wzrost innowacyjności został zidentyfikowany w ProW 2014-2020 jako jedna z głównych potrzeb na drodze do rozwoju polskiego rolnictwa. innowacyjność może w istotny sposób wpływać na poprawę produktywności oraz wzrost konkurencyjności sektora rolnego, jak również na polepszenie jakości produktów, co z kolei może przyczynić się do zwiększenia dochodów rolników. Jednocześnie rozwiązania innowacyjne mogą sprzyjać dostosowaniu działalności rolniczej do potrzeb środowiska. W tym miejscu należy wyjaśnić, co rozumie się pod pojęciem innowacji. innowacja to każda zmiana wprowadzona w gospodarstwie, która coś ulepsza, daje nową jakość lub pozwala stworzyć nowy produkt (bądź usługę). innowacją może być wprowadzenie nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku zbytu, czy zdobycie nowego źródła surowców, jak również wprowadzenie nowego sposobu organizacji pracy. należy jednak zwrócić uwagę, że innowacja nie jest tym samym co wynalazek, który jest efektem prowadzenia badań i eksperymentów naukowych i stanowi produkt lub proces, dzięki czemu powstaje nowe rozwiązanie jakiegoś problemu. Wynalazek stanie się innowacją wtedy, kiedy będzie możliwe jego wdrożenie na rynku. Ponadto wynalazek należy rozpatrywać w ujęciu kategorycznym - skoro coś jest wynalazkiem, to znaczy, że nikt tego wcześniej jeszcze nie odkrył. natomiast innowacja ma charakter względny, ponieważ np. to, co jest innowacją w gospodarstwie jednego rolnika, niekoniecznie będzie innowacją u innego. 4 W-modr w olsztynie 2015 r.

innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich Źródła i rodzaje innowacji Źródłem innowacji są bardzo często różnego rodzaju problemy, których dana osoba, firma, czy gospodarstwo nie jest w stanie rozwiązać przy użyciu dostępnych w danej chwili narzędzi. W związku z tym rodzi się potrzeba wprowadzenia pewnych zmian, czy to w zakresie technologii produkcji, czy też organizacji pracy lub poprawy marketingu i sprzedaży. Jako przykłady problemów, przed którymi stoją rolnicy i które mogą wymagać wprowadzenia innowacji w gospodarstwach, można wymienić chociażby: niskie ceny produktów rolnych, koncentrację głównych przetwórców oraz koncentrację sprzedaży detalicznej przy dość rozdrobnionym rolnictwie, brak powiązań między rolnikami, zależność energetyczna rolników i związane z tym wysokie koszty energii, emisja gazów cieplarnianych z gospodarstw itp. mając na uwadze powyższe problemy istnieje potrzeba zwiększenia nakładów na działalność badawczo-rozwojową (m.in. w zakresie nowych technologii przyjaznych dla środowiska), jak również transferu nowoczesnych i już znanych rozwiązań (organizacyjnych, technologicznych) do praktycznego stosowania w dużej liczbie gospodarstw. Warto podkreślić, że działania inwestycyjne w nowym ProW na lata 2014-2020, które są adresowane do gospodarstw rolnych, np. modernizacja gospodarstw rolnych, wspierają m.in. projekty z zakresu innowacji. z kolei działania wspierające producentów żywności wysokiej jakości będą przyczyniać się do poszukiwania innowacyjnych rozwiązań w zakresie współpracy producentów, produkcji i promowania tej żywności. gospodarstwa szukające nowych możliwości zbytu będą mogły korzystać z działań finansujących tworzenie innowacyjnych rozwiązań w organizacji krótkich łańcuchów dostaw żywności. z kolei wsparcie dla przetwórstwa będzie obejmować małe i średnie zakłady przetwórcze w modernizowaniu technologii i organizacji produkcji, co wiąże się z wprowadzaniem innowacji. W nowym ProW przewidziano również działania z zakresu transferu wiedzy i doradztwa, które przyczynią się do lepszej współpracy jednostek badawczych, doradztwa oraz rolników w celu podniesienia wiedzy i umiejętności rolników i producentów rolnych w odniesieniu do stosowania rozwiązań innowacyjnych w procesie produkcji. dlatego też rolnicy powinni bardzo poważnie zainteresować się tematem innowacji, gdyż to będzie stanowiło dla nich możliwość pozyskania środków w ramach działań ProW. W związku z powyższym, aby w bardziej przystępny sposób zobrazować, jaki charakter mogą mięć innowacje w gospodarstwach rolnych, w tabeli nr 1 zaprezentowano różne rodzaje innowacji wraz z przykładami konkretnych działań, które mogą odpowiadać na zidentyfikowane problemy w gospodarstwach. W-modr w olsztynie 2015 r. 5

Innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich Tab. 1. Rodzaje innowacji wraz z przykładami do zastosowania w gospodarstwach Rodzaj innowacji Ekonomiczne Działania Tworzenie nowych kanałów sprzedaży lub dystrybucji (sklepy na terenie gospodarstwa, sklepy internetowe) Poprawa marketingu (wspólna promocja produktów prowadzona przez grupę rolników, nowe logo, wydarzenia promocyjne, ulotki) Tworzenie grup zakupowych Zastosowanie odnawialnych źródeł energii, zbiorowe ogrzewanie gospodarstw Budowa nowych powiązań między producentami oraz między producentami a konsumentami Możliwy skutek innowacji Uniezależnienie się od pośredników Wzrost sprzedaży bezpośredniej, uzyskanie wyższych cen za sprzedane produkty Zwiększenie możliwości negocjacyjnych, skrócenie łańcucha żywnościowego Obniżenie kosztów energii, niezależność energetyczna, ochrona środowiska Skrócenie łańcucha żywnościowego, zwiększenie możliwości sprzedaży Społeczne Organizacyjne Technologiczne Podnoszenie wśród konsumentów świadomości w zakresie dobrych nawyków żywieniowych Rolnik jako producent energii Aktywny udział rolników w życiu regionu Wprowadzanie nowych sposobów zarządzania produkcją lub sprzedażą Zmiana organizacji pracy Nowe produkty, uprawy, agrotechnika, zmiana struktury zasiewów Nowa technologia wykorzystania biomasy, produkcji energii w gospodarstwie Zwiększenie sprzedaży produktów rolnych i żywnościowych o wysokiej jakości Uniezależnienie się energetyczne, możliwość pozyskania dodatkowych dochodów Utworzone grupy lub stowarzyszenia mogą wywierać wpływ na to, co dzieje się w otoczeniu rolników Większe możliwości sprzedaży produktów, zwiększenie dochodów, ograniczenie kosztów produkcji Oszczędność czasu, oszczędność kosztów Wzrost efektywności produkcji, zwiększenie dochodów Ochrona środowiska, obniżenie kosztów energii Sektor rolny znacznie odstaje od innych sektorów gospodarki w obszarze innowacyjności, co znajduje odzwierciedlenie w takich wskaźnikach jak: produktywność pracy i ziemi, udział nakładów na środki trwałe, średnia wieku i poziom wykształcenia rolników oraz dostęp do Internetu na obszarach wiejskich. Niewystarczające są także powiązania między sektorem nauki a rolnictwem. Biorąc to pod uwagę, nowy PROW, m.in. w działaniach inwestycyjnych, będzie realizował ten istotny cel przekrojowy Wspólnej Polityki Rolnej, jakim jest innowacyjność. 6 W-MODR w Olsztynie 2015 r.

innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich Innowacyjność w PROW 2014-2020 W ramach budżetu na WPr 2014-2020 Polska otrzyma 42,4 mld euro, czyli o 8% więcej niż na poprzednie siedem lat. Jest to tym ważniejsze, że całkowity budżet ue na Wspólną Politykę rolną na lata 2014-2020 jest niższy o 12% niż w poprzednich siedmiu latach. na budżet Wspólnej Polityki rolnej na lata 2014-2020 składają się środki na dopłaty bezpośrednie - 23,7 mld euro oraz ProW 2014-2020 - będzie ich 18,7 mld euro, w tym znajduje się 5,2 mld euro na rozwój infrastruktury na terenach wiejskich, które przekazane zostanie z funduszu przeznaczonego na Politykę spójności. W nowym ProW szczególny nacisk został położony na poprawienie konkurencyjności sektora rolnego. zgodnie z celami strategii europa 2020 oraz ogólnymi celami Wspólnej Polityki rolnej ProW 2014-2012 będzie realizował sześć priorytetów, z których każdy ma swój tzw. obszar interwencji. 1. ułatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie, leśnictwie i na obszarach wiejskich; 2. Poprawa konkurencyjności wszystkich sektorów rolnictwa i zwiększenie rentowności gospodarstw rolnych; 3. Poprawa organizacji łańcucha żywnościowego i promowanie zarządzania ryzykiem w rolnictwie; 4. odtwarzanie, chronienie i wzmacnianie ekosystemów zależnych od rolnictwa i leśnictwa; 5. Wspieranie efektywnego gospodarowania zasobami i przechodzenie na gospodarkę niskoemisyjną i odporną na zmianę klimatu w sektorach rolnym, spożywczym i leśnym 6. zwiększenie włączenia społecznego, ograniczanie ubóstwa i promowanie rozwoju gospodarczego na obszarach wiejskich Współczesny świat i globalna gospodarka stawiają przed rolnikami nowe wyzwania. nie wystarczy już tylko towar wyprodukować. rolnik musi zadbać o najwyższą jakość, atrakcyjność cenową i znaleźć klienta. zatem nie wystarczy nabyć nowy ciągnik czy maszynę, trzeba mieć innowacyjny pomysł i stale mieć na uwadze wymogi środowiska naturalnego, a nawet klimatu. nic zatem dziwnego, że w ProW 2014-2020 szczególnie dużą uwagę poświęca się problemowi transferu wiedzy i innowacji, a wyrazem tego jest wpisanie tych zagadnień wpisano jako pierwszego priorytetu nowego programu. Przewiduje się w nim np. wspieranie W-modr w olsztynie 2015 r. 7

Innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich grup operacyjnych skupionych wokół konkretnych projektów innowacyjnych czy udzielanie pomocy na podejmowanie współpracy między różnymi podmiotami w sektorze rolno-spożywczym, która przyczyni się do realizacji priorytetów rozwoju obszarów wiejskich. Wspierane będą również innowacyjne inicjatywy dotyczące w szczególności pilotażowych wdrożeń nowych produktów, procesów i technologii w sektorze rolno-spożywczym, w których brać będą udział rolnicy, przedstawiciele nauki, doradcy czy przedsiębiorcy. Tab. 2. Działania PROW 2014-2020, w których występują preferencje za działania innowacyjne Działanie Preferencje za innowacyjność Wielkość ekonomiczna gospodarstwa Wysokość wsparcia Pomoc w rozpoczęciu działalności gospodarczej na rzecz młodych rolników działanie tylko dla młodych rolników dodatkowe punkty za innowacyjność 13-150 tys. EUR Premia 100 tys. zł w dwóch ratach: I 80% na początku operacji, II 20% po zakończeniu operacji. Modernizacja gospodarstw rolnych refundacja kosztów kwalifikowanych na poziomie 60% dodatkowe punkty przy ocenie wniosku za wiek poniżej 40 lat - 3 pkt. dodatkowe punkty za innowacyjność 10-200 tys. EUR Maksymalna wysokość pomocy: - 900 tys. zł - w przypadku operacji realizowanej w ramach celu: rozwój produkcji prosiąt, - 500 tys. zł na inwestycje budowlane, - 200 tys. zł na pozostałe operacje; Powyższe limity nie łączą się. Refundacja 50% kosztów kwalifikowanych; maksymalna wysokość pomocy: - 300 tys. zł dla rolników rozpoczynających działalność przetwórczą. Przetwórstwo i marketing produktów rolnych dodatkowe punkty za innowacyjność brak wymogu Pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz rozwoju małych gospodarstw Tworzenie grup i organizacji producentów w rolnictwie i leśnictwie dodatkowe punkty przy ocenie wniosku za wiek poniżej 40 lat - 3 pkt. dodatkowe punkty za działania innowacyjne do 10 tys. EUR Premia 60 tys. zł w dwóch ratach: I 80% na początku operacji, II 20% po zakończeniu operacji. możliwość uzyskania wsparcia na zespołowe formy działania brak wymogu płatność ryczałtowa zależna od wielkości sprzedaży netto produktów: I rok 10%, II rok 8%, 3 rok 6%, IV rok 5%, V rok 4% 8 W-MODR w Olsztynie 2015 r.

Innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich Planowane są także m.in. inwestycje w projekty poszerzające zasób wiedzy rolników, prezentujące najlepsze praktyki innowacyjne, przewiduje się również dofinansowanie działań szkoleniowych ukierunkowanych na rozwój wiedzy i umiejętności zawodowych. Innowacyjność będzie jednym z ważnych elementów przy udzielaniu pomocy w ramach działań PROW 2014-2020. I tak np. przy przyznawaniu wsparcia na modernizację gospodarstw rolnych brane pod uwagę jest szereg aspektów: poprawa konkurencyjności, rentowności, wpływ na ekologię czy innowacyjność. W ramach nowego PROW promowana ma być innowacyjność w produkcji żywności. W tym celu w ramach Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich, utworzona została Krajowa sieć na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR) finansowana ze środków Pomocy Technicznej - która będzie ogniwem tworzonego europejskiego partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa. Będzie to platforma ułatwiająca współpracę naukowców, doradców i służb wspierających wdrażanie innowacji na obszarach wiejskich, wymianę wiedzy i doświadczeń z zakresu innowacji w rolnictwie. W-MODR w Olsztynie 2015 r. 9

innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich Sieć na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR) Czym jest SIR? sieć na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (sir) jest to układ różnych instytucji, które będą ułatwiały i usprawniały wdrażanie innowacji w rolnictwie. W skład sieci wchodzi centrum doradztwa rolniczego w Brwinowie, jako jednostka centralna i koordynująca oraz wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego, które tworzą sieć w każdym województwie. celem powstania sir jest stworzenie sieci kontaktów i powiązań między rolnikami, przedsiębiorcami, podmiotami doradczymi oraz jednostkami naukowymi, dzięki czemu będzie mogła nastąpić wymiana wiedzy fachowej oraz dobrych praktyk w zakresie innowacji w rolnictwie. Jednostki tworzące sir będą brały również udział w tworzeniu grup operacyjnych, o czym będzie mowa w dalszej części broszury. ośrodki doradztwa rolniczego w ramach sir będą dysponowały określoną w rozporządzeniu ministra rolnictwa i rozwoju Wsi pulą środków, które będą przeznaczane na organizację szkoleń, warsztatów, wyjazdów studyjnych oraz innych form, które będą służyły lepszemu wdrażaniu innowacji. ze środków w ramach sir będą mogli korzystać również partnerzy zewnętrzni, którzy złożą odpowiednie wnioski na realizację operacji dotyczących innowacji. operacje prowadzone przez ośrodki doradztwa rolniczego i partnerów zewnętrznych będą realizowane w postaci dwuletnich planów operacyjnych na lata: 2016-2017, 2018-2019, 2020-2021 i 2022-2023. dzięki sir będzie możliwe skuteczne wdrażanie wyników (efektów) badań naukowych, a także innowacyjnych technologii. sprawne funkcjonowanie sir wymaga budowy systemu identyfikacji problemów, ich rozwiązań oraz sprawnego sytemu przekazywania (przesyłania) informacji do potencjalnych interesariuszy. Wymaga to również odbudowania partnerskiej platformy współpracy pomiędzy różnymi instytucjami i podmiotami sfery badawczej, doradczej (konsultingowej) i produkcyjnej obejmującej wytwórców surowców - rolników oraz sferę przetwórstwa a także operatorów rynku. 10 W-modr w olsztynie 2015 r.

Struktura SIR. Strukturę SIR tworzą: Innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie (CDR): q Koordynuje wdrażanie SIR na poziomie krajowym; q Identyfikuje problemy i potrzeby związane z funkcjonowaniem SIR na poziomie krajowym, q Opracowuje kryteria oceny stosowane przy wyborze operacji do realizowania w ramach dwuletnich planów operacyjnych; q Prowadzi działania promocyjne na rzecz innowacji w rolnictwie, produkcji żywności leśnictwie i na obszarach wiejskich. Wojewódzkie Ośrodki Doradztwa Rolniczego: q Wyszukują partnerów do współpracy w ramach sieci w zakresie realizacji operacji na rzecz innowacji; q Identyfikują problemy i potrzeby związane z funkcjonowaniem SIR na obszarze danego województwa; q Ułatwiają tworzenie sieci kontaktów na rzecz innowacji, q Współpracują z CDR w zakresie tworzenia baz danych i zbierania propozycji operacji do realizacji w ramach planu dwuletniego, q Gromadzą i rozpowszechniają wyniki badań naukowych i prac badawczych, a także informacje na temat wdrażania nowych rozwiązań oraz dobrych praktyk w zakresie innowacji w województwie; q Zapewniają świadczenie usług przez brokerów innowacji (ich rola będzie omówiona w dalszej części broszury). Grupy robocze, grupy tematyczne i grupy zadaniowe: są to grupy tworzone na poziomie centralnym, których zadaniem jest akceptacja dwuletnich planów działania SIR, konsultowanie różnych dokumentów dotyczących SIR, wyznaczanie priorytetów w zakresie działania SIR itp. Grupy operacyjne Grupa operacyjna jest to grupa osób założona do realizacji konkretnego celu w zakresie innowacji. Jej zadaniem jest opracowanie innowacyjnego rozwiązania dla konkretnych odbiorców. Grupy operacyjne na rzecz innowacji tworzone są przez co najmniej dwa różne podmioty należące do różnych kategorii: W-MODR w Olsztynie 2015 r. 11

Innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich q Kategoria A: rolnicy, posiadacze lasów, jednostki naukowe, przedsiębiorcy sektora rolnego lub spożywczego, przedsiębiorcy sektorów działających na rzecz sektora rolnego i spożywczego; q Kategoria B: podmioty doradcze, konsumenci i ich organizacje, jednostki samorządu terytorialnego, organizacje branżowe i międzybranżowe działające w obszarze łańcucha żywnościowego. Grupa operacyjna musi posiadać formę prawną umożliwiającą zawarcie umowy i podejmowanie zobowiązań; dopuszcza się dwie formy prawne: spółka z o.o. lub konsorcjum. Na swoje funkcjonowanie i realizację założonych celów grupa operacyjna może uzyskać wsparcie w ramach działania Współpraca z PROW 2014-2020. Brokerzy na rzecz innowacji Wojewódzkie Ośrodki Doradztwa Rolniczego mają obowiązek zapewnić usługi brokerów na rzecz innowacji. Rolą brokera jest: q odkrywanie innowacyjnych pomysłów, q określenie oczekiwań danej społeczności co do innowacji, q łączenie partnerów, q pozyskiwanie finansowania na działania innowacyjne, q przygotowywanie propozycji projektów, q pomoc w tworzeniu grup operacyjnych. Brokerzy będą pełnili funkcje doradcze dla grup operacyjnych, będą pomagali w ich tworzeniu oraz w pozyskiwaniu przez nie środków finansowych na realizację założonych zadań i celów. Działanie Współpraca PROW 2014-2020 W ramach PROW na lata 2014-2020 będzie funkcjonowało działanie Współpraca, w ramach którego grupy operacyjne będą mogły skorzystać z dofinansowania na realizację swoich celów. Beneficjentem tego działania będą tylko i wyłącznie grupy operacyjne założone w ramach SIR, która spełnią następujące warunki: 12 W-MODR w Olsztynie 2015 r.

Innowacje w rolnictwie i na obszarach wiejskich q działają na podstawie ustalonych procedur wewnętrznych z zachowaniem przejrzystości działania, sposobu podejmowania decyzji, uwzględniając zabezpieczenie przed wystąpieniem konfliktu interesów, q powołane zostały w celu realizacji konkretnej operacji, q działają na podstawie planu operacyjnego zawierającego opis operacji, harmonogram realizacji, opis spodziewanych wyników, opis założeń przyjętych w celu osiągnięcia celów grupy operacyjnej oraz priorytetów polityki rozwoju obszarów wiejskich, a także sposób finansowania realizacji operacji wraz ze źródłami finansowania, w tym wkładu własnego. Maksymalna wartość wsparcia związana z kosztami bezpośrednimi operacji i kosztami badań prowadzonych przez grupę operacyjną wynosi 10 000 000 zł. Koszty ogólne mogą stanowić nie więcej niż 20% pozostałych kosztów kwalifikowanych operacji tj. nie więcej niż 2 000 000 zł. Łącznie maksymalna wysokość dofinansowania dla jednej grupy operacyjnej może wynieść 12 000 000 zł, a całkowita kwota przeznaczona ze środków publicznych na to działanie wynosi niecałe 58 mln EUR. Okres realizacji operacji może wynosić maksymalnie 3 lata, a podmiotem wdrażającym do działanie jest Agencja Rynku Rolnego, która będzie też przyjmowała wnioski o dofinansowanie. Kontakty: Osoby zajmujące się SIR w Warmińsko-Mazurskim Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Olsztynie: 1. Arkadiusz Tabaka tel.: 89 535 76 84 w. 51 e-mail: a.tabaka@w-modr.pl 2. Urszula Anculewicz tel.: 89 535 76 84 w. 46 e-mail: u.anculewicz@w-modr.pl 3. Maja Jurczak tel.: 89 535 76 84 w. 42 e-mail: m.jurczak@w-modr.pl 4. Kazimierz Szozda tel.: 87 520 30 31 e-mail: k.szozda@w-modr.pl W-MODR w Olsztynie 2015 r. 13

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel. 89 535 76 84, 89 526 44 39, 89 526 82 29 e-mail: sekretariat@w-modr.pl www.w-modr.pl