Efficiency of RES-H/C support instrument in Poland and other countries

D12 Documentation of the consultation workshop Efficiency of RES-H/C support instrument in Poland and other countries D12 of the WP4 from the RES-H Policy project A report prepared as a part of the IEE project Policy development for improving RES-H/C penetration in European Member States (RES-H Policy) Written by Ryszard Wnuk (rwnuk@kape.gov.pl), KAPE Katarzyna Jóźwiak (kjozwiak@kape.gov.pl), KAPE

The project "Policy development for improving RES-H/C penetration in European Member States (RES-H Policy)" is supported by the European Commission through the IEE programme (contract no. IEE/07/692/SI2.499579). The sole responsibility for the content of this report lies with the authors. It does not represent the opinion of the European Communities. The European Commission is not responsible for any use that may be made of the information contained therein. The Polish National Energy Conservation Agency, January 2011 2

RES-H Policy D12- Documentation of the consultation workshop Content 1 MINUTES FROM THE WORKSHOP...4 1.1 LIST OF THE PARTICIPANTS...5 2 AIM OF THE WORKSHOP...7 2.1 DESCRIPTION OF THE PRESENTATIONS...7 3. CONCLUSION...11 4. PRESENTATIONS...12 3

1 Minutes from the workshop The consultation workshop was organized in Poland as a part of the second element of the stakeholder dialogues in the Work Package 4 Efficiency of RES-H/C support instrument in Poland and other countries. The agenda of the workshop is presented below (table 1). Table 1 The agenda of the workshop 11:15 11:35 Introduction, Project RES-H Policy results presentation (Policy development for improving RES-H/C penetration in European Member States). Ryszard Wnuk The Polish National Energy Conservation Agency, KAPE S.A. 11:35 12:40 RES-H/C support instruments in Germany review. Veit Bürger Oeko-Institut e.v. - Institute for Applied Ecology, Freiburg - Darmstadt - Berlin 12:40-13:00 Qualitative assessment of RES-H support instruments in Poland, based on questionnaire. Katarzyna Jóźwiak, The Polish National Energy Conservation Agency, KAPE S.A. 13:00 14:00 Lunch 14:00 14:15 Benchmark model Bogusław Regulski The Heating Industry Chamber of Commerce 14:15 14:45 Discussion: Participants, URE, Barriers to developed the heat pumps market in Poland Jakub Szczęsny, Ecoway The heat pumps support instruments in Poland - Brunon J. Grochal, The Polish Heat Pump Association 14:45 15:05 15:05 15:25 Financial support from BOŚ, including qualitative assessment. RES H Support measure - Promotion of RES-H by The Mazovian Energy Agency. Grażyna Kasprzak The Environmental Protection Bank (BOŚ) Włodzimierz Pomierny The Mazovian Energy Agency (MAE) 15:25 16:00 Discussion 4

RES-H Policy D12- Documentation of the consultation workshop The workshop was organized in 29 th of April 2010 in Warsaw, and held in the Poland Japan Energy Conservation Technology Centre of the Polish National Energy Conservation Agency (KAPE), located in the building of the Heat Technology Institute. In framework of preparation, KAPE sent 100 invitations to various actors of the RES-H market in Poland, including: - governmental organizations responsible for RES legislation, - energy agencies, professional organization, - RES-H market players manufactures, installers of RES-H, energy suppliers, energy consultants, engineers, and journalists. Finally 26 people attended the workshop. The survey of qualitative assessment of the selected support instruments in Poland, was sent to the participants one moth earlier (final results of the stakeholder consultations are presented in the D11 report). Respectively, three weeks before the planned workshop, KAPE sent final workshop agenda, and information about RES-H Project (in Polish and in English). 1.1 List of the participants List of participants is presented below (table 2). Totally the workshop was attended by 26 participants representing relevant stakeholders as policy makers, support scheme managers and regulatory bodies responsible for renewable heating and cooling sector. Table 2 List of the particiapnts No. Surname Name Company 1. Arent Jan SISMA 2. Batóg Patrycja New Industry Magazine 3. Bürger Veit Oeko-Institut e.v. - Institute for Applied Ecology, Freiburg - Darmstadt - Berlin 4. Cieślak Jan 5. Dombrowicki Piotr KASHUE-KOBIZE 6. Grochal Brunon J. The Polish Heat Pump Association 5

7. Jóźwiak Katarzyna 8. Kaniewska Katarzyna 9. Lachman Paweł 10. Loth-Babut Karolina 11. Markiewicz Iwetta 12. Nehrebecki Andrzej Jarema The Polish National Energy Conservation Agency The Mazovian Energy Agency Vaillant Saunier Duval Sp. z o.o. The Polish National Energy Conservation Agency Environmental Protection Bank The Polish Association of Heat and Power Plants 13. Nowakowski Zbigniew 14. Owczarek Mariusz 15. Owczarek Stefan 16. Pomierny Włodzimierz 17. Przybysz Justyna 18. Regulski Bogusław 19. Ryk Janusz 20. Sęp Zbigniew Military University of Technology, Faculty of Civil Engineering and Geodesy Military University of Technology, Faculty of Civil Engineering and Geodesy The Mazovian Energy Agency The National Fund for Environmental Protection and Water Management The Heating Industry Chamber of Commerce The Polish Association of Heat and Power Plants Vaillant Saunier Duval Sp. z o.o. 21. Skorupska Katarzyna 22. Sobótka Katarzyna The Mazovian Energy Agency 23. Szczęsny Jakub Ecoway 24. Teliga Karolina Polish Biomass Association 25. Wnuk Ryszard 26. Zdebski Janusz The Polish National Energy Conservation Agency Solarfocs Renewable Energy 6

RES-H Policy D12- Documentation of the consultation workshop 2 Aim of the workshop The main aim of the workshop was presentation of findings of RES-H Policy project assessment of existed and planned instruments in Poland. Also, in the framework of the workshop were presented the existed support measures in other countries, particularly in Germany. The discussion was performed mainly in aspect of Energy policy of Poland until 2030, and the obligations which come from Directive 2009/28/EC of the European Parliament and the Council on the promotion of the use of energy from renewable sources. 2.1 Description of the presentations During the meeting were presented six presentations (presented below). The participants expressed their own opinion and evaluations. 1. Welcome and introduction of RES-H Policy Project, presentation of the main findings of the projects - presented by Ryszard Wnuk (KAPE S.A.) At the beginning of the presentation Ryszard Wnuk (Director of the Polish Japan Energy Conservation Technology Centre, manager of RES-H project in KAPE) presented information about the assumptions taken into account methodology of the project and findings of qualitative assessment of selected instrument. The main part of the presentation consisted of introduction of the RES H potential results according to buttom-up and top-down approaches from the RES-H Policy project. Obtained values, Ryszard Wnuk compared with the available existing data ( Energy policy of Poland until 2030 and Possibilities of RES utilization in Poland up to 2020 prepared by Institute for Renewable Energy). According to presented data, Poland has enough potential of RES to achieve mandatory for 2020 target (15 % share of RES). According to the Green-X model, this potential is estimated at 359 PJ in 2020 (468 PJ in 2030 ), the bottom-up approach - 226 PJ (303 PJ in 2030), while in accordance with Energy policy of Poland until 2030 this potential is estimated at 256 PJ n 2020 and 323 PJ in 2030. Taking into account existing and planned RES -H support instrument in Poland, when we compare these mentioned above scenarios, we see, that the second scenario (bottom-up) and the third scenario (PEP2030) seem to be the most optimum and feasible. 7

On the final phase of the presentation, participants held a discussion about how realistic is the projection of RES production for the next 20 years. All participants agreed that the RES-H targets presented in Energy Policy of Poland until 2030 and in bottom-up approach are ambitious but achievable. All participants agreed that archiving these goals is possible, only if Poland will create effective support instruments (mainly financial support) and the coherent support system for promotion will be established. 2. RES-H/C support instruments in Germany review presented by Veit Bürger (Oeko-Institut e.v. - Institute for Applied Ecology, Freiburg - Darmstadt Berlin) Coordinator of RES-H Policy project presented the RES-H market situation in Germany. During the presentation, participants pointed out that the RES-H market in Germany is very similar to the polish RES-H market, taking into account the role of specific RES technologies. From this perspective, participants were able to qualitative assess of support instruments for RES-H between two countries. On the first hand in Poland, we can t find targeted support instruments for RES-H. And on the second hand in Germany, we can find a lot of example of existing support instruments, which support effectively development of renewable energy, such as: investment grants and soft loans for the installation of renewable heating and cooling devices in new and existing buildings and use obligation for the installation of renewable heating and cooling devices for new buildings. 3. Qualitative assessment of RES-H support instruments in Poland based on questionnaire. prepared by Katarzyna Jóźwiak (KAPE S.A.). In the framework of WP4, KAPE organized stakeholder consultation of the qualitative assessment of existing and planned RES-heat support instruments in Poland (results of the questionnaires are presented in the D11 report). Based on the results from surveys, Katarzyna Jozwiak (KAPE S.A.) presented the opinion from involved stakeholders which are directly related with RES-H market. According to answers from survey, all organizations agreed that in Poland there is no targeted support instruments for RES-H. The mostly indicated instruments, which could allow to archive a mandatory target (15 % share of RES in 2020) were the premium/fixed tariffs and the financial and fiscal instruments. Also, almost every 8

RES-H Policy D12- Documentation of the consultation workshop participant pointed out the necessity to implement at least two instruments in order to achieve the expected results (15% share of RES up to 2020). In the case of financial and fiscal instruments, the tax-related instruments (tax credit, VAT reductions) were indicated as the most effective. The main target group of these instruments, should be directed towards the largest group of costumers households. According to answers, the primary sources of these instruments should be targeted founds. For the second group of instruments premium and tariffs the main target group of these instruments, should be directed towards all energy consumers, included all consumers of non-renewable fuel. All organization agreed that these support instruments should be planned for long period (at least 15 years, up to 2020 and beyond). 4. Discussion During next round of discussion the workshop, participants had the opportunity to make comments about the market situation of RES-H in Poland. The first speaker was Brunon J. Grochal President of the Polish Heat Pump Association (PSPC). During the presentation Brunon J. Grochal highlighted that at present, the most major problem with development of new green technology are legal and administrative berries. According to the President of PSPC it s necessary to support new RES-H investments from the state budget. Indirect support should be based on legislative changes, education and broad consultation. Direct support from the State should be base on financial support and the use obligation for green technology, first of all, in public buildings e.g. schools. Subsequently, Jakub Szczęsny (ECOWAY owner a company providing energy consulting), highlighted necessary to create financial instruments for small scale RES investments (heat pumps and solar collectors). 5. Financial support from Environmental Protection Bank (BOŚ), including qualitative assessment. presented by Iwett Markiewicz (BOŚ) Ms. Markiewicz, as a representative of the Environmental Protection Bank (BOS), presented the main RES-H financial instruments offered by this Polish bank (investments and preferential loans). Next, all participants agreed that in Poland, currently offered financial support instruments include only large scale RES investments. There is no financial support for small scale RES investments (solar collectors, heat pumps, biomass boilers in residential buildings). 9

Iwett Markiewicz indicated that in this year the National Found for Environmental Protection and Water Management (NFOŚiGW) is preparing the program of RES-H financial support for owners of residential buildings which want to install solar collector. The NFOŚiGW found, via commercial banks, will be offer subsidies (45% of credit) for the purchase and installation of solar collectors. Jakub Szczęsny from ECOWAY, highlighted that the similar support mechanism should be created for heat pumps installation in residential buildings. 6. RES H Support measures - Promotion of utilization RES-H by The Mazovian Energy Agency presented by Włodzimierz Pomierny (The Mazovian Energy Agency) Włodzimierz Pomierny (MAE) presented the MAE main activities in the area of support production of RES H. MAE is aiming to support use renewable energy sources in region of Mazovia, by: - know-how dissemination and promotion; - providing training courses on possibilities of RES utilization; - creating a new RES support instruments; - creating cooperation with manufacturers of RES installers. The Agency, in their activities, the mostly focused on the promotion of use of solar collectors, via creating a new community programs. This Agency can be good example for other institution in Poland, as an organization which successfully continues promotion of RES utilization on the communal areas. The important is creation of coherent system not only limited to financial support but including training information and awareness increasing. 10

RES-H Policy D12- Documentation of the consultation workshop 3. Conclusion Prepared workshop created very good conditions for discussion on effectiveness of existed and possible RES-heat support instrument in Poland. All participants agreed that a mandatory target for 2020 (15% share of RES) is possible to be achieved. Also, all organizations highlighted that in Poland there is no addressed RES-H support instruments. So it is necessary to create a favourable framework for development of new RES-H investments, via initiating of new instruments (financial and fiscal), such as: grants, tax related instruments and soft loans. According to participants, the main target group of these instruments should be directed toward the largest group of customers households. As a good example for future RES-H development, we may find, in our western neighbour-germany. Just as in case of Germany, it is advantageous to focus on the creation of effective support mechanism based on use obligation for new buildings and financial support (grants and soft loans). During the workshop, participants highlighted that the financial support (as grants soft loans), is directed now toward only for large RES investments. Therefore, it is necessary to focus on small scale investments, like solar collectors, heat pumps, biomass boilers in the households. According to workshop participants opinion, coherent policy support in Poland should be primarily based on the legislative changes, enhancing public awareness about capability of use of renewable energy, broad consultation and education (as a good example of this we can find in Mazovian Energy Agency activities). Direct support from the State should be base on financial support (for small and large investments) and use obligation for green technology for new and existing buildings. The discussion confirmed that RES-H Policy project findings are valuable and should be in full extent taken into account by policy makers, which are considering planned RES-H support mechanisms. 11

4. Presentations 12

Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce innych krajach w ramach projektu Komisji Europejskiej RES-H Policy development for improving RES-H/C penetration in European Member States Warszawa, 29 kwietnia 2010 Dr inż. Ryszard Wnuk Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A. Tel. (0-22) 2345242, rwnuk@kape.gov.pl Krajowa Agencja Poszanowania Energii 1

Partnerzy w projekcie RES-H Skrót nazwy uczestnika Kraj Oeko - Institut e.v.- Institute for Applied Ecology Oeko DE University of Exter UNEXE GB Polish National Energy Conservation Agency KAPE PL Vienna University of Technology, Institute of Power Systems and Energy Economics, Energy Economics Group Fraunhofer Society for the Advancement of Applied Research EEG Fraunhofer ISI AT DE Centre for Renewable Energy Sources CRES GR Lund University ULUND SE Lithuanian Energy Institute LEI LT O.Oe. Energiesparverband ESV AT Energy Research Centre of the Netherlands ECN NL Czas trwania projektu: 1.10.2008 31.3.2011 www.res-h-policy.eu 2

Metodologia realizacji projektu RES-H RES H/C targets Revised targets Stakeholder policy process target setting Data basis and scientific ground for target setting Policy workshops Economic modelling results Existing scenarios Top-down approach Bottom-up approach Policy assessment WP 3: RES-H/C targets WP 4: Policy options 3

Metodologia projektu RES-H, cd. 4

Metodologia RES-H cd. Theoretical potential Energy generation Historical deployment Technical potential Maximal time-path for penetration (Realisable Potential) Barriers (non-economic) Economic Potential (without additional support) 2000 2005 2010 2015 Policy, Society 2020 R&D Mid-term potential Additional realisable mid-term potential (up to 2020) Achieved potential (2005) Long-term potential 5

Polityka Energetyczna Polski do roku 2030 - PEP 2030 ktoe 2006 2010 2015 2020 2025 2030 Electricity 370,6 715,0 1516,1 2686,6 3256,3 3396,3 Solid biomass 159,2 298,5 503,2 892,3 953,0 994,9 Biogas 13,8 31,4 140,7 344,5 555,6 592,6 Wind 22,0 174,0 631,9 1178,4 1470,0 1530,0 Water 175,6 211,0 240,3 271,4 276,7 276,7 PV 0,0 0,0 0,0 0,1 1,1 2,1 Heat 4312,7 4481,7 5046,3 6255,9 7048,7 7618,4 Solid biomass 4249,8 4315,1 4595,7 5405,9 5870,8 6333,2 Biogas 27,1 72,2 256,5 503,1 750,0 800,0 Geothermal 32,2 80,1 147,5 221,5 298,5 348,1 Solar 3,6 14,2 46,7 125,4 129,4 137,1 Transport biofuels 96,9 549,0 884,1 1444,1 1632,6 1881,9 Sugar-starch bioethanol 61,1 150,7 247,6 425,2 443,0 490,1 Rape biodiesel 35,8 398,3 636,5 696,8 645,9 643,5 Bioethanol of II generation 0,0 0,0 0,0 210,0 240,0 250,0 Biodiesel of II generation 0,0 0,0 0,0 112,1 213,0 250,0 Biohydrogen 0,0 0,0 0,0 0,0 90,8 248,3 Gross final energy from RES 4780 5746 7447 10387 11938 12897 Gross final energy 61815 61316 63979 69203 75480 80551 RES share, % 7,7 9,4 11,6 15,0 15,8 16,0 6

350 300 National overall target for the share of energy from renewable sources in gross final consumption in 2020: 15% (7,2% in 2005) Poland Energy Policy up to 2030 261,92 295,11 318,97 PJ 250 200 150 100 180,56 187,64 177,93 180,66 211,28 192,41 226,33 245,80 RES-H Solid biomass Biogas Geothermal Solar thermal 265,16 50 0 1,13 3,02 10,74 21,06 31,40 33,49 1,35 3,35 0,15 0,59 6,18 9,27 12,50 14,57 1,96 5,25 5,42 5,74 2006 2010 2015 2020 2025 2030 7

Czy cele PEP 2030 są ambitne i realne? Technologie OŹE w produkcji ciepła Biomasa Energia geotermalna Energia słoneczna PEP 2030 2020 2030 2020 2030 2020 2030 Cele (PJ) 226,33 265,16 9,27 14,57 5,25 5,74 Procentowy wzrost w latach 2006-2020 27% 49% 588% 981% 3383% 3708% 8

BH S cat eg. Buildings Location Type Constr. year 1 rural area SFB before 1992 2 rural area SFB before 1992 3 4 5 6 7 urban area urban area urban area urban area urban area Network characteristics individual heating individual heating Size of the heating system individual central heating no central - room heating MFB 1970-1992 network heating large networks SFB before 1992 MFB before 1945 SFB before 1992 individual heating individual heating individual heating individual central heating no central - room heating individual central heating MFB 1945-1970 network heating large networks 8 rural area SFB before 1945 9 rural area SFB before 1992 10 11 12 13 urban area urban area urban area urban area SFB After 1992 individual heating individual heating individual heating no central - room heating individual central heating individual central heating MFB After 1992 network heating large networks MFB 1945-1970 individual heating no central - room heating MFB 1945-1992 network heating local networks 14 rural area MFB 1945-1970 network heating local networks 15 16 17 18 19 urban area urban area urban/rura l area urban area urban area MFB After 1992 network heating local networks Heating systems Heat source micro boilers (up to 25 kw) ceramic ovens and kitchen stoves municipal heat plants / CHP plants (above 11.6 MW) micro boilers (up to 25 kw) ceramic ovens, stoves and other heating equipment micro boilers (up to 25 kw) municipal heat plants / CHP plants (above 11.6 MW) ceramic ovens and kitchen stoves micro boilers (up to 25 kw) micro boilers (up to 25 kw) municipal heat plants / CHP plants (above 11.6 MW) creams ovens and kitchen stoves local heat only boiler houses (up to 11.6 MW) local heat only boiler houses (up to 11.6 MW) local heat only boiler houses (up to 11.6 MW) solid fuels Energy carrier solid fuels, fuel wood solid fuels + app. 3% of hydrocarbon fuels solid fuels solid fuels or hydrocarbon fuels or electricity hydrocarbon fuels solid fuels + app. 3% of hydrocarbon fuels solid fuels hydrocarbon fuels hydrocarbon fuels solid fuels + app. 3% of hydrocarbon fuels solid fuels solid fuels solid fuels hydrocarbon fuels MFB After 1970 network heating local networks local CHP plants (up to 11.6 MW) hydrocarbon fuels SFB After 1992 Metodologia RES-H założenia obliczeń metodą bottom up individual heating individual central heating MFB After 1970 network heating local networks MFB After 1970 network heating large networks small heat pumps (up to 25 kw) local CHP plants with heat pump (up to 11.6 MW) municipal CHP plants with heat pump (above 11.6 MW) electricity and renewable energy hydrocarbon fuels and renewable energy hydrocarbon fuels and renewable energy 9

Solar thermal 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [TJ] 285 665 10637 65733 Green- X [TJ] 154,0 154,0 154,0 7758,1 25025,4 PEP 2030 [TJ] 150,7 669,9 6514,7 7054,8 IEO [TJ] 19 422,2 Solar thermal 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [GWh] 79,2 184,7 2 955,0 18 260,6 Green- X [GWh] 42,8 42,8 42,8 2155,2 6952,1 PEP 2030 [GWh] 41,9 186,1 1809,8 1959,8 IEO [GWh] 5395,5 Solar thermal 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [ktoe] 6,8 15,9 254,1 1570,0 Green- X [ktoe] 3,7 3,7 3,7 185,3 597,7 PEP 2030 [ktoe] 3,6 16 155,6 168,5 IEO [ktoe] 463,9 10

70000 60000 Solar thermal [TJ] 50000 40000 30000 20000 10000 0 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Green-x Bottom-up PEP 2030 11

Biomass 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [TJ] 125145,0 158445,5 212241,2 220561,8 Green- X [TJ] 167956 174895 200112 337574 405179 PEP 2030 [TJ] 179065,2 189896,5 241532,3 301550,1 IEO [TJ] 533 117,5 Biomass 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [GWh] 34765,3 44016,2 58960,6 61272,1 Green- X [GWh] 46658,2 48585,9 55591 93778,2 112559 PEP 2030 [GWh] 49744,3 52753,2 67097,7 83770,6 IEO [GWh] 148100,0 Biomass 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [k toe] 2989,0 3784,4 5069,3 5268,0 Green- X [k toe] 4011,6 4177,3 4779,6 8062,8 9677,5 PEP 2030 [k toe] 4276,9 4535,6 5768,9 7202,4 IEO [k toe] 12733,3 12

450000 400000 350000 Biomass [TJ] 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Green-x Bottom-up PEP-2030 13

Geothermal 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [TJ] 415,8 442,3 3516,4 17031,9 Green- X [TJ] 611,8 611,8 843,9 13835,4 38260,2 PEP 2030 [TJ] 1348,1 3378,7 8662,5 15327,9 IEO [TJ] 12 217,0 Geothermal 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [GWh] 170,0 170,0 234,4 3843,5 10628,7 Green- X [GWh] 115,5 122,9 976,8 4731,1 115,5 PEP 2030 [GWh] 374,5 938,6 2406,4 4258,1 IEO [GWh] 3393,9 Geothermal 2006 2007 2010 2020 2030 Bottom-up [ktoe] 9,9 10,6 84,0 406,8 9,9 Green- X [ktoe] 14,6 14,6 20,2 330,5 913,8 PEP 2030 [ktoe] 32,2 80,7 206,9 366,1 IEO [ktoe] 291,8 14

45000 40000 35000 Geothermal [TJ] 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Green-x Bottom-up PEP 2030 15

2006 2007 2010 2020 2030 Biomass 125145,0 158445,5 212241,2 220561,8 Bottom-up [TJ] Green- X [TJ] Geothermal 415,8 442,3 3516,4 17031,9 Solar thermal 285 665 10637 65733 Biomass 167956 174895 200112 337574 405179 Geothermal 611,8 611,8 843,9 13835,4 38260,2 Solar thermal 154,0 154,0 154,0 7758,1 25025,4 Biomass 179065,2 189896,5 241532,3 301550,1 PEP 2030 [TJ] Geothermal 1348,1 3378,7 8662,5 15327,9 Solar thermal 150,7 669,9 6514,7 7054,8 16

350000 500000 300000 450000 400000 Bottom- up [TJ] 250000 200000 150000 100000 Green X [TJ] 350000 300000 250000 200000 150000 50000 0 2006 2007 2010 2020 2030 100000 50000 0 2006 2007 2010 2020 2030 Biomass Geothermal Solar thermal Biomass Geothermal Solar thermal 350000 300000 PEP 2030 [TJ] 250000 200000 150000 100000 50000 0 2010 2020 2030 Biomass Geothermal Solar thermal 17

500000 468465 450000 TJ 400000 350000 300000 250000 226395 303327 359168 256710 323933 200000 150000 100000 50000 0 Bottom-up Green-X PEP 2030 2020 2030 18

Opis wybranych instrumentów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce, wraz z oceną jakościową instrumenty regulacyjne, instrumenty finansowe, instrumenty fiskalne, instrumenty w zakresie informacji, edukacji i promocji. Instrumenty wsparcia zwiększenia wytwarzania ciepła i chłodu w OŹE można sklasyfikować jako: Finansowe i fiskalne, Zobowiązania ilościowe produkcji energii w odnawialnych źródłach energii, Premie lub stałe taryfy.

Przykład - Energetyka słoneczna cieplna Program zachęt rynkowych może odnieść sukces w rozwoju rynku energetyki słonecznej cieplnej, jeżeli opiera się na polityce wsparcia długoterminowego i zawiera w sobie mechanizmy, które mogą być postaci: grantów oferowanych w długim przedziale czasu; pożyczek długoterminowych o niskim oprocentowaniu; częściowo umarzanych kredytów; zwolnień z opłat podatkowych (w sposób bezpośredni lub pośredni), np. z podatku dochodowego; system handlu certyfikatami zielonymi w odniesieniu do ciepła (lub poprzez certyfikaty efektywności energetycznej) system ten nie jest jeszcze, ale może być stosowany.

Energetyka słoneczna cieplna Regulacja skojarzenie mechanizmów administracyjnych i legislacyjnych Zapewnienie minimalizacji barier administracyjnych, w tym opracowanie ogólnych przejrzystych prostych zasad umożliwiających instalowanie systemów słonecznych bez potrzeby uzyskania autoryzacji (poza ściśle określonymi przypadkami). Zdefiniowanie ram administracyjnych egzekwowania realizacji rozporządzenia słonecznego, w tym: instytucje i osoby odpowiedzialnych za realizację rozporządzenia; procedury kontroli; reżim kar i sankcji. Stosowanie systemu zabezpieczeń jakości produktów i usług słonecznych, w tym przestrzeganie odnośnych norm i wymaganie uzyskiwania certyfikatów Solar Keymark, wprowadzenie wymogów, co do jakości instalatorów. Wprowadzenie zasady konieczności wykorzystania najlepszej dostępnej technologii słonecznej (BAT), w tym: ilościowe i jakościowe / inne wymagania, co do pozyskiwanej i wykorzystywanej energii promieniowania słonecznego; techniczne parametry, jakie powinny być wykorzystywane przy obliczeniach sprawdzających wypełnienie obowiązku; Określenie precyzyjnych wymagań, co do udziału energii słonecznej w pokrywaniu zapotrzebowania na ciepło, w tym zdefiniowanie udziału energii promieniowania słonecznego, przy wytwarzania ciepła i chłodu. Określenie adresatów regulacji, tj. rodzaj budynków podlegające rozporządzeniu i wyjątki, np. nowe budynki lub te, które podlegają kompleksowej modernizacji. Wprowadzenie jasnego systemu kar i sankcji, który umożliwi sprawne działanie mechanizmów zapewniających jakość. Wspieranie systemu regulacji przez skuteczne kampanie publiczne edukacyjne kreujące świadomość energetyki słonecznej cieplnej, w tym kampanie informacyjne i szkolenia. Prof. Dorota Chwieduk Przewodnicząca PTES-ISES

Program działań wykonawczych do Polityki Energetycznej Polski do roku 2030 Priorytet IV. Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw 1. Wypracowanie ścieżki dochodzenia do osiągnięcia 15% udziału OZE w zużyciu energii finalnej w sposób zrównoważony, w podziale na poszczególne rodzaje energii: energię elektryczną, ciepło i chłód oraz energię odnawialną w transporcie. 2. Utrzymanie mechanizmów wsparcia dla producentów energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych, np. poprzez system świadectw pochodzenia. 3. Utrzymanie obowiązku stopniowego zwiększania udziału biokomponentów w paliwach transportowych. 4. Wprowadzenie dodatkowych instrumentów wsparcia zachęcających do szerszego wytwarzania ciepła i chłodu z odnawialnych źródeł energii Przygotowanie systemu promowania wykorzystania ciepła i chłodu z zasobów geotermalnych (w tym przy użyciu pomp ciepła) oraz energii słonecznej (przy zastosowaniu kolektorów słonecznych) 2010 r. Dokonanie analizy zasadności wprowadzenia dodatkowych mechanizmów wsparcia dla ciepła i chłodu sieciowego wytwarzanego w odnawialnych źródłach energii 2010 r. Ewentualne przygotowanie projektu regulacji w zakresie wsparcia ciepła i chłodu sieciowego z OZE 2011 r.

Priorytet IV. Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw 5. Wdrożenie kierunków budowy biogazowni rolniczych, przy założeniu powstania do roku 2020 średnio jednej biogazowni w każdej gminie 6. Stworzenie warunków ułatwiających podejmowanie decyzji inwestycyjnych dotyczących budowy farm wiatrowych na morzu 7. Bezpośrednie wsparcie budowy nowych jednostek OZE i sieci elektroenergetycznych, umożliwiających ich przyłączenie z wykorzystaniem funduszy europejskich oraz środków funduszy ochrony środowiska, w tym środków pochodzących z opłaty zastępczej i z kar Udzielanie wsparcia ze środków publicznych na budowę nowych jednostek OZE, w tym produkujących biokomponenty i biopaliwa ciekłe oraz infrastruktury niezbędnej do przyłączenia OZE w ramach m.in.: o Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013, o regionalnych programów operacyjnych na lata 2007-2013, o Programów NFOŚiGW dla przedsięwzięć w zakresie odnawialnych źródeł energii, obiektów wysokosprawnej kogeneracji oraz biopaliw. Zadanie realizowane jako praca ciągła. Analiza procedur pod kątem wprowadzenia ewentualnych rozwiązań mających na celu ułatwienie dostępu do funduszy pomocowych zagranicznych i krajowych poprzez zniesienie zbyt restrykcyjnych wymagań i ograniczeń - 2010 r. Opracowanie i uzgodnienie z Ministrem Gospodarki kolejnych programów priorytetowych zasilanych środkami pochodzącymi z opłaty zastępczej i kar 2010 r.

Priorytet IV. Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw 8. Stymulowanie rozwoju przemysłu, produkującego urządzenia dla energetyki odnawialnej, w tym przy wykorzystaniu funduszy europejskich 9. Wsparcie rozwoju technologii oraz budowy instalacji do pozyskiwania energii odnawialnej z odpadów zawierających materiały ulegające biodegradacji 10.Ocena możliwości energetycznego wykorzystania istniejących urządzeń piętrzących, stanowiących własność Skarbu Państwa, poprzez ich inwentaryzację, ramowe określenie wpływu na środowisko oraz wypracowanie zasad ich udostępniania

Promotion of Renewable Energy for Heating and Cooling in Germany Workshop "Efficiency of RES-H/C support instruments in Poland and other countries" Warshaw, 29 April 2010 Veit Bürger, Öko-Institut e.v. Supported by www.res-h-policy.eu

RES-H/C support policy in Germany Overview Renewable energy sources in the German heating market Targets for renewable heating in Germany Support framework for renewable heating and cooling in Germany Use obligation for new buildings Financial support: Investment grants and soft loans www.res-h-policy.eu 2

RES-H/C support policy in Germany Contribution of RES to heat supply in Germany www.res-h-policy.eu 3

RES-H/C support policy in Germany Development of collector area and energy supply of solar thermal installations for heat supply in Germany, 1990-2008 4,500 4,000 3,500 Energy supply [GWh] Area, cumulative [1.000 m²] 12,000 10,000 3,000 8,000 [GWh] 2,500 2,000 6,000 [1.000 m 2 ] 1,500 4,000 1,000 500 0 279 351 130 166 218 440 550 695 857 1,037 1,279 1,612 1,919 2,183 2,487 2,828 3,274 3,704 4,126 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2,000 0 Source: BMU-KI III 1 according to Working Group on Renew able Energies / Statistics (AGEE-Stat); Version: April 2009; all figures provisional www.res-h-policy.eu 4

RES-H/C support policy in Germany 120,000 Development of biomass use for heat supply in Germany, 1997-2008 100,000 80,000 [GWh] 60,000 40,000 20,000 0 48,546 51,613 50,951 54,314 55,326 54,626 66,361 69,945 76,882 87,469 94,335 102,051 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Source: BMU-KI III 1 according to Working Group on Renew able Energies / Statistics (AGEE-Stat); Version: April 2009; all figures provisional www.res-h-policy.eu 5

RES-H/C support policy in Germany Contribution of RES to heat supply in Germany www.res-h-policy.eu 6

RES-H/C support policy in Germany Structure of renewable heat supply in 2009 www.res-h-policy.eu 7

RES-H/C support policy in Germany Targets for renewable heating www.res-h-policy.eu 8

RES-H/C support policy in Germany Projected annual capacity growth (-80% scenario) www.res-h-policy.eu 9

RES-H/C support policy in Germany Support framework for renewable heating and cooling Element 1: Use obligation for the installation of renewable heating and cooling devices for new buildings Element 2: Financial support: Investment grants and soft loans for the installation of renewable heating and cooling devices in new and existing buildings www.res-h-policy.eu 10

RES-H/C support policy in Germany Use obligation for new buildings (1) Act on the Promotion of Renewable Energies in the Heat Sector (EEWärmeG) came into force 01 January 2009 Owners of newly constructed buildings (obligated parties) must cover a share of the thermal energy demand with renewable energies (rate of new buildings only 0,5-1% per year) Obligation covers residential and non-residential buildings Alternative measures heat supply by CHP or district heating fulfilling minimum efficiency criteria extended energy saving measures at the building envelope (insulation) Regions (Bundesländer) are allowed to extend the obligation to existing buildings www.res-h-policy.eu 11

RES-H/C support policy in Germany Use obligation for new buildings (2) Energy Source Solar thermal Biomass solid Biomass gaseous Biomass liquid Geothermal and Heat pumps Minimum share 15% 50% 30% 50% 50% Additional requirements Solar collectors are certified with the European quality label "Solar Keymark" Biomass boiler must meet minimum efficiency and emission requirements; biomass must meet certain sustainability criteria Biogas must be used in a CHP installation; processing and feed-in of biogas must comply to sustainability criteria Bioliquids must be used in condensing boilers; bioliquids must fulfil sustainability criteria Heat pumps must meet minimum seasonal performance factors; heat pumps must be equipped with heat volume and electricity meters www.res-h-policy.eu 12

RES-H/C support policy in Germany Market Incentive Programme (MAP) Market Incentive Programme MAP (Marktanreizprogramm) Two support elements: technology specific investment grants for smaller applications (e.g. solar collectors) -> roughly 10% share of investment costs soft loans with low interest rates for larger applications Extra payments for RES-H installations that are integrated in efficient systems RES-H installations in new buildings: eligible to the MAP funding but grants are reduced by 25% Eligibility to be funded is linked to technology specific minimum requirements www.res-h-policy.eu 13

RES-H/C support policy in Germany www.res-h-policy.eu 14

RES-H/C support policy in Germany Market Incentive Programme (MAP) MAP is financed through the federal budget (MAP fed through income from eco tax on renewable power generation) MAP volume: 200-450 million EUR per year Applications need to be submitted latest 6 months after the installation has started to operate Roughly 95% of all solar collectors and wood boilers (mainly pellets) are funded through the MAP Some figures for 2009: Number of grants: 250.000 Total funds awarded: 423 mio EUR Triggered investment volume: 3 billion EUR www.res-h-policy.eu 15

RES-H/C support policy in Germany Development of applications in the MAP (1) Number of grant applications 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 Heat pumps Biomass Solar thermal 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 www.res-h-policy.eu 16

RES-H/C support policy in Germany Development of applications in the MAP (2) www.res-h-policy.eu 17

RES-H/C support policy in Germany Some final remarks Despite the Directive 2009/28/EC the topic of RES-H/C in general and the need of a support framework aiming at enhancing the deployment of the existing RES-H/C potentials in particular still don t get the adequate attention in many Member States In principle several support models have the potential to stimulate the market penetration of RES-H/C provided they are well designed Public grant schemes (covered by public budgets) are on principle popular with the recipients public bodies are familiar with running grant programmes, transaction costs are rather low but: through their dependence on public budgets risk of stop and go market development For most technologies (especially for biomass) a single instrument will not be sufficient to boost the market need of a consistent support instrument package Support frameworks for RES-H need to be well aligned to the instruments addressing the efficiency of buildings www.res-h-policy.eu 18

RES-H/C support policy in Germany Thank you for your attention Contact Veit Bürger Öko-Institut e.v. tel.: +49-761-45295-25 email: v.buerger@oeko.de www.res-h-policy.eu 19

Warsztaty Efektywność systemów w wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach 29 kwietnia 2010 r. Ocena jakościowa systemów w wsparcia w Polsce, na podstawie przeprowadzonej ankiety Katarzyna Jóźwiak Zespół ds. OŹE KAPE S.A.

Ankieta dotycząca ca proponowanych instrumentów w wsparcia produkcji ciepła/ch a/chłodu w odnawialnych źródłach energii Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Zainteresowane organizacje W badaniu wzięło udział dziesięciu uczestników z dziewięciu polskich organizacji: 1. Ministerstwo Ochrony Środowiska 2. Izba Gospodarcza Ciepłownictwo Polskie 3. Stowarzyszenie porozumienie dla Ziemi Sądeckiej 4. Politechnika Warszawska, Wydział Inżynierii Środowiska 5. Mazowiecka Agencja Energetyczna 6. Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. 7. Polskie Towarzystwo Energetyki Słonecznej 8. Polska Izba Gospodarcza Energii Odnawialnej 9. Politechnika Warszawska, Wydział Inżynierii Środowiska 10. Urząd Miasta w Mławie Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Kwestionariusz Głównym celem wszystkich instrumentów wsparcia jest spełnienie zobowiązań do 2020 roku, które dotyczy 15 % udziału u OŹEO w końcowym zużyciu energii brutto (Dyrektywą 28/2009/WE) Istniejące lub proponowane instrumenty wsparcia zwiększenia wytwarzania ciepła i chłodu w OŹE można sklasyfikować jako: - Finansowe i fiskalne, - Zobowiązania ilościowe produkcji energii w odnawialnych źródłach energii, - Premie lub stałe e taryfy. Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Istniejące instrumenty wsparcia OŹEO W ostatnich latach w Polsce zostały przyjęte następujące instrumenty mające na celu wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł energii (OŹE): - dotacje do kosztów inwestycyjnych; - przepisy regulujące dostęp do sieci energetycznych; - obowiązek zakupu energii ze źródeł odnawialnych przez sektor dystrybucji energii; - obrót na podstawie świadectw pochodzenia energii elektrycznej (zielone certyfikaty); - zwolnienie z podatku akcyzowego produkcji energii elektrycznej w OŹE; - dopłaty dla upraw energetycznych. Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania ogólne 1. Osiągni gnięcie celu ilościowego udziału u OŹE O E w zużyciu energii finalnej Czy istniejące instrumenty zapewnią osiągni gnięcia celu obligatoryjnego dla Polski na rok 2020 (15%) określonego Dyrektywą 28/2009/WE? NIE TAK 0 2 4 6 8 10 12 Odpowiedz i Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania ogólne 1. Osiągni gnięcie celu ilościowego udziału u OŹE O E w zużyciu energii finalnej Który z instrumentów w lub ich połą łączenie pozwoli na osiągni gnięcie celów w w zakresie produkcji ciepła a i chłodu ze źródeł odnawialnych? 7 6 5 Odpowiedzi 4 3 2 1 0 Finansowe i fisk alne Zob owiązania ilościowe produk cji energii w odnawialnych źródłach energii Premie lub stałe taryfy Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania ogólne 2. Perspektywa długoterminowad Jak ważne byłoby, żeby instrumenty w zakresie produkcji ciepła a i chłodu ze źródeł odnawialnych funkcjonowały y w długim d okresie czasu (do 2020 i dalej)? - Wszystkie zainteresowane organizacje zgodnie zaznaczyły, że jest to absolutnie niezbędne (okres ten powinien wynosić co najmniej 15 lat); Czy instrumenty wsparcia powinny zapewnić rozwój j różnych r technologii i zapewniać ich zróżnicowanie? TAK - Wszystkie zainteresowane organizacje zgodnie zaznaczyły opcję: TAK Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 1. Instrumenty finansowe i fiskalne Zainteresowane organizacje zostały y poproszone o wskazanie najistotniejszych elementów w spośród d instrumentów w finansowych i fiskalnych. 9 8 7 6 Odpowiedzi 5 4 3 2 1 0 odpisy od dochodu obniżenie podatku obniżenie VAT subsydia poprzez programy grantowe pożyczki niskooprocentowane instrumenty związane z podatkiem Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 1. Instrumenty finansowe i fiskalne Główna grupa docelowa tych instrumentów/instrumentu? 9 Odpowiedzi 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Gospodarstwa domowe Dostawcy ciepła Przemysł Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 1. Instrumenty finansowe i fiskalne Jakie powinno byćźródło o finansowania? 9 8 7 6 Odpowiedzi 5 4 3 2 1 0 Budżet Państwa Fundusze Unijne W ydzielone środk i na funduszach celowych Nie ma znaczenia skąd Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 1. Instrumenty finansowe i fiskalne Jaki powinien być minimalny system kontroli efektów działania ania instrumentu? - Optymalny jest system obowiązuj zujący w rozliczeniu funduszy pomocowych; - Musi być okresowa ocena efektywności wykorzystania środków w a także e ocena efektywności samych instrumentów; - Kontrola formalno-prawna prawna; - Dobrany do każdego z instrumentów; - Sprawozdawczość w zakresie zainstalowanej mocy termalnej; - Raportowanie, wyrywkowa kontrola, sankcje za fałszywe raporty; - Na min 5 lat. Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 2. Obowiązek wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych Jaka powinna być główna grupa docelowa tych instrumentów w? 8 7 6 Odpowiedzi 5 4 3 2 1 0 Gospodarstwa domowe Przemysł Dostawcy ciepła Jednostk i administracji państwowej i samorządowej Można zrezygnować z instrumentu Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 2. Obowiązek wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych Jakie powinno być odniesienie w stosunku do obowiązku wykorzystania energii? 7 6 5 Odpowiedzi 4 3 2 1 0 Nie ma tak iej potrzeb y Zapewnienie odpowiednio wysok iego udziału ciepła za źródeł odnawialnych w ujęciu rocznym Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 2. Obowiązek wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych Czy taki obowiązek powinien dotyczyć tylko nowych budynków w czy równier wnież już istniejących? - Przede wszystkim nowe budynki ale równier wnież przy wymianie systemu grzewczego; - Dla nowych budynków, stopniowo dla starszych. Powinien to być obowiązek progresywny czy jednorazowo ustalony w konkretnej wielkości? 5 4 Odpowiedzi 3 2 1 0 Progresywny Obowiązek nie musi występować Jednorazowy Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 3. System premii lub stałych taryf Jaka powinna być główna grupa docelowa tych instrumentów? Jak długo d powinny obowiązywa zywać taryfy lub wypłacane premie? - Taryfy są i powinny być elementem kontroli cen do czasu stworzenia rzeczywistego rynku producentów energii. System premiowania w postaci odliczeń od podatków za udokumentowane ilości energii z OŹE - W ciągu pierwszych lat działalności (do czasu zwrotu około 70% poniesionych kosztów inwestycyjnych) - Wg nominalnego efektywnego wieku instalacji nie krócej jak 10 lat Odpowiedzi 5 4 3 2 1 0 Gospodarstwa domowe Dostawcy ciepła Przemysł Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 3. System premii lub stałych taryf 8 Kto powinien ponosić koszty taryf? 7 6 Odpowiedzi 5 4 3 2 W jaki sposób b model obejmowałby by inwestorów w małych systemów w produkcji ciepła a i chłodu ze źródeł odnawialnych? 1 0 Wszyscy odbiorcy energii Budżet Państwa - Premiowanie w zależności od udokumentowanej ilości pozyskanej energii; - Należy wprowadzić system opomiarowania produkcji ciepła w domach indywidualnych. Za każdy wykorzystany GJ energii cieplnej przysługiwałaby taryfa. - Pożyczki bezprowizyjne, odpisy podatku. - Poprzez gminy i służby gminne Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Pytania szczegółowe 4. Standaryzacja Czy takie same instrumenty powinny objąć różne sektory OŹE O E lub powinny być zróżnicowane w zależno ności od rodzaju energii wytwarzanej w OŹE? O 6 5 4 Odpowiedzi 3 2 1 0 Zróżnicowane we wszystich sek torach Tak ie same we wszystk ich sek torach Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

Podsumowanie W Polsce brak jest jednolitych instrumentów wspierających rozwój OŹE. Jak również brak jest ukierunkowanego wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii. Istniejące instrumenty wsparcia są niewystarczające do osiągnięcia obligatoryjnego celu 15 % udziału OŹE do 2020 roku wyznaczone w Dyrektywie 28/2009/WE; Najczęściej wskazywanymi instrumentami były premie lub stałe e taryfy oraz instrumenty finansowe i fiskalne. Główna grupa docelowa tych instrumentów to gospodarstwa domowe oraz dostawcy ciepła. Głównym źródłem dofinansowania (instrumenty finansowe i fiskalne)- wydzielone środki z funduszy celowych oraz Fundusze Unijne. Obowiązek wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych główna grupa docelowa- dostawcy ciepła. Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

DZIĘKUJE ZA UWAGĘ Katarzyna Jóźwiak Zespół ds. OŹE Polsko-Japońskie Centrum Efektywności Energetycznej Krajowej Agencji Poszanowania Energii S.A. e-mail: kjozwiak@kape.gov.pl Centrum szkoleniowe: Ul. Nowowiejska 21/25, 00-665 Warszawa tel.: (+48 22) 825 86 92, (+48 22) 234 52 42 fax: (+48 22) 825 78 74 e-mail: pjcee@kape.gov.pl www.res-h-policy.eu Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A.

POLSKIE STOWARZYSZENIE POMP CIEPŁA CZŁONEK EUROPEAN HEAT PUMP ASSOCIATION (EHPA) INSTRUMENTY WSPARCIA ROZWOJU RYNKU POMP CIEPŁA dr hab. inż. Brunon J. Grochal Uniwersytet Warmińsko-Mazurski Polskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła wojtek@imp.gda.pl kret4@t-net.com.pl Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r. 1

Plan prezentacji 1. Wstęp - dlaczego wspierać? 2. Metody wspierania i ich skuteczność 3. Specyfika wspierania wykorzystania pomp ciepła w różnych krajach 4. Podsumowanie Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

1. Wstęp - dlaczego wspierać? Pompy ciepła - a do nich ograniczone jest niniejsze wystąpienie - jeszcze do niedawna jakoś nie mogły uzyskać w Polsce oficjalnego statusu jako urządzenia wykorzystujące Odnawialne Zasoby Energii (OZE). Dopiero Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2001/30/WE przecięła wszelkie wątpliwości, obligując kraje członkowskie między innymi do odpowiednich zmian uregulowań prawnych - w tym przypadku zaliczenia pomp ciepła do urządzeń wykorzystujących OZE. Jak dotąd w polskim Prawie energetycznym wśród odnawialnych źródeł energii pomp ciepła nie ma - choć występują już w aktach prawnych niższej rangi. Zasadne jest wobec tego stwierdzenie, że dla wielu urzędników różnych szczebli pompa ciepła jawi się jako nowość, choć od wielu już lat praktycznie na całym świecie nowością nie jest. Po pierwsze więc wsparcie pomp ciepła jest konieczne dla przyśpieszonej przebudowy świadomości - na wszystkich poziomach administracji. Ilustracją problemu niech będzie fakt (autentyczny!) odmowy wydania pozwolenia na budowę domu z instalacją ogrzewania z pompą ciepła, ponieważ miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego przewiduje - w trosce o środowisko (!) - jedynie możliwość skorzystania z instalacji ogrzewania z kotłem opalanym gazem albo olejem opałowym. Po prostu podczas przygotowywania tego planu zagospodarowania pompy ciepła nie istniały jeszcze w świadomości urzędników gminnych. Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

Z drugiej strony, wśród architektów i budowniczych ignorancja w odniesieniu do pomp ciepła jest zdumiewająca. Co interesujące, sytuacja taka występuje powszechnie, może tylko z tą różnicą, że poziom wiedzy w Polsce wypada uznać za katastrofalny, a w krajach już oswojonych z pompami ciepła jest on nadal uznawany za ciągle niewystarczający. In a workshop on Future Cities = Heat Pump Cities? organised on 23 March 2010 by the European Heat Pump Association (EHPA) in Brussels in the context of the EU Sustainable Energy Weeks and which R744.com attended, Adrian Joyce, the director of the Architects Council of Europe, and Frank Baumeister, director of the installers of Europe (CEETB - European Technical Contractors Commitee for the Construction Industry), emphasised both that heat pumps are not well enough understood in their respective professions and that there is a need for the industry to deliver reliable information and training to them as they are the interface between the manufacturers and the end-consumer and their advice often weighs heavy in the consumers' buying decision. (http://www.r744.com/articles/2010-03-24-heat-pump-trends.php Heat pump trends R744.com - 2010-03-24) Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

(fragment) POLEKO 2008 FORUM CZYSTEJ ENERGII 38

2. Metody wspierania i ich skuteczność Ogólnie i nieprecyzyjnie można podzielić rodzaje wsparcia na 2 grupy: I. Wsparcie pośrednie - przygotowywanie szeroko rozumianych sprzyjających warunków (legislacja, edukacja, doradztwo on the spot, zabezpieczenie wysokiego poziomu profesjonalnego projektantów i wykonawców instalacji - oraz możliwości egzekwowania tego poziomu ze strony użytkowników). II. Wsparcie bezpośrednie - dofinansowanie inwestycji ( feed-in-tariff ), - upusty podatkowe, specjalna obniżona taryfa na energię elektryczną do napędu sprężarkowych pomp ciepła, leasing - nakazowe rozważenie możliwości wykorzystania pompy ciepła w konkretnych sytuacjach (szkoły gminne!!, budynki użyteczności publicznej), Nie trzeba chyba dodawać, że sprzedawców pomp ciepła interesuje przede wszystkim ten drugi rodzaj wsparcia najskuteczniejszy, niosący zresztą ze sobą upowszechnianie dobrej praktyki i walory edukacyjne także. Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

Inny podział, bardziej szczegółowy, można przedstawić jak następuje: Wsparcie polityczne - wola konsekwentnego prowadzenia działań nakierowanych na jasno wytknięte, sprecyzowane cele; jako cele ogólne można wskazać zmniejszenie zużycia energii przede wszystkim w budownictwie, w tym w szczególności mieszkaniowym, oraz zmniejszenie energochłonności w polskiej gospodarce poprzez możliwie szerokie stosowanie ciągle jeszcze niedocenianych u nas absorpcyjnych pomp ciepła w procesach technologicznych (sprężarkowych dużej mocy zresztą także) Wsparcie legislacyjne Wsparcie finansowe Wsparcie fiskalne upust/ulga podatkowa Wsparcie administracyjne Wsparcie w obszarze nauki i edukacji oraz promocji Dość oczywiste jest, że wszystkie kolejne wsparcia w decydujący sposób zależą od wymienionego na pierwszym miejscu. Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

Polskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła Polskie Towarzystwo Energetyki Słonecznej 3. Specyfika wspierania wykorzystania pomp ciepła w różnych krajach Stan rozwoju rynku pomp ciepła w wybranych krajach UE (Źródło: EHPA Energy Outlook 2008) Źródło: Ciepło z natury - pompy ciepła, http://www.viessmann.pl/pl/strefa_projektanta/zeszyty_fachowe.html VI Forum Operatorów Systemów i Odbiorców Energii i Paliw Bezpieczeństwo energetyczne a nowe kierunki wytwarzania i wykorzystania energii w Warszawie, WARSZAWA 16.10.2009 r. 6

Specyfikę polskiego rynku pomp ciepła można najprościej przedstawić poprzez odniesienie do krajów przodujących w rozwoju tego rynku. Krajami najbardziej zaawansowanymi w rozwoju rynku pomp ciepła, które osiągnęły praktycznie stan nasycenia rynku nowych budynków i są już także w znacznym stopniu zaawansowane w modernizacji systemów ogrzewania w starym budownictwie, są Szwecja i Szwajcaria. Warto zauważyć, że cztery cechy występujące jednocześnie wyróżniają te kraje spośród innych. Po pierwsze, w obydwu krajach systemy ogrzewania z pompami ciepła zastępują przede wszystkim elektryczne systemy ogrzewania. Prowadzi to wprost do kilkukrotnego - na przykład czterokrotnego - zmniejszenia zużycia energii elektrycznej do ogrzewania (stosownie do osiąganych w instalacjach wartości współczynnika SPF - Seasonal Performance Factor, rys.2). Po drugie, wymienione przodujące kraje znajdują się na czele także pod względem szeroko rozumianego rozwoju technologicznego (BAT - Best Available Technology) jak i wykorzystania technologii (MET - Most Efficient Technology). Po trzecie, obydwa wymienione kraje charakteryzują się stosunkowo niewielką liczbą ludności. Pozwoliło to z jednej strony względnie szybko sprostać - rosnącemu! - zapotrzebowaniu na nowoczesne instalacje ogrzewania, z drugiej strony umożliwiło rozwinięcie eksportu tych instalacji do krajów, które spóźniły się mniej lub bardziej na starcie do wprowadzania oszczędnych systemów ogrzewania, wykorzystujących odnawialne zasoby energii (OZE) do pokrywania zapotrzebowania na ciepło. Po czwarte, i chyba to jest najważniejsze, w obydwu przodujących krajach w sposób zdecydowany i konsekwentny w akcje upowszechniania wykorzystania odnawialnych zasobów energii (OZE) włączyły się rządy centralne i władze lokalne niższych szczebli administracyjnych oraz władze samorządowe. Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

4. Podsumowanie Praktyka i obserwacje przebiegu rozwoju rynków pomp ciepła w różnych krajach, jak również wyniki badań rezultatów stosowania rozmaitych metod wspierania upowszechniania wykorzystania OZE wskazują na najwyższą skuteczność feed-in-tariff. Uzyskanie akceptacji społecznej dla stosowania tego rodzaju wsparcia jest uwarunkowane odpowiednim poziomem świadomości społecznej w odniesieniu do zwiększania racjonalizacji wykorzystania energii i ochrony środowiska. Ważne jest także uwzględnianie poziomu zamożności społeczeństwa w relacji do kosztu instalacji, co wymaga precyzyjnego systemu wspierania, z jednej strony wyraźnie odczuwalnego i stabilnego, z drugiej strony elastycznego w sensie możliwości jego regulowania stosownie do stanu rozwoju rynku i zamierzonych celów do osiągnięcia. Należy podkreślić, że we wszystkich krajach, które osiągnęły już względnie wysoki poziom wykorzystania OZE, nastąpiło to przy wyraźnym, zdecydowanym i konsekwentnym wspieraniu ze strony administracji państwowej. Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

Dziękuję za uwagę Nadal będziemy pracować nad upowszechnieniem wykorzystania pomp ciepła mimo oporów Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

Materiały uzupełniające Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

Oszczędzanie energii a budżety gospodarstw domowych Na co zużywają energię gospodarstwa domowe i ile to kosztuje? Według danych statystycznych, najbardziej kosztowną pozycją w rocznym budżecie przeciętnego gospodarstwa domowego jest ogrzewanie pomieszczeń, które pochłania 46% wszystkich wydatków na energię. Na prąd elektryczny gospodarstwa przeznaczają kolejne 30%, a zużycie ciepłej wody to 23% rocznych wydatków. Oddzielną, dodatkową pozycją w wydatkach energetycznych (a zarazem transportowych) może być paliwo do samochodu - jego udział też jest znaczący, jednak bardzo rzadko jest to traktowane przez ankietowanych Polaków jako koszty energii. A więc: budynki mieszkaniowe (i inne) Jedynie 32% Polaków zdaje sobie sprawę, w jaki sposób koszt ogrzewania pomieszczeń wpływa na wydatki z budżetu domowego GDAŃSK, STYCZEŃ 2010 17

http://www.kotly.pl/ogrzewanie.php GDAŃSK, STYCZEŃ 2010 26

Po drugie, energooszczędność występuje po stronie dostawcy energii elektrycznej, jeśli tylko sprawność pozyskiwania energii elektrycznej jest dostatecznie wysoka oraz pompa ciepła osiąga dostatecznie wysoką wartość efektywności cieplnej (COP). Przejrzyście ilustruje taką sytuację rysunek poniżej, zaczerpnięty z [7]. Zależność współczynnika wykorzystania paliwa (PER - Primary Energy Ratio) od sprawności elektrowni dla kotła i dla pompy ciepła, z [7]. 5

Proste rachunki pozwalają teraz określić, ile mamy spalić jednostek paliwa, jeśli potrzebujemy ilość ciepła równoważną wartości opałowej paliwa (to jest tyle, ile dostarczyłby kocioł o sprawności 100%): Polskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła - przy ogrzewaniu elektrycznym to 1/0,38 = 2,63 jednostek, - przy ogrzewaniu kotłem to 1/0,8 = 1,25 jednostek (ew. 1/0,9 = 1,11 jednostek) - przy ogrzewaniu pompą ciepła to 1/1,14 = 0,88 jednostek (ew. 1/1,52 = 0,64 jednostek) Energooszczędność pompy ciepła w stosunku do ogrzewania elektrycznego to blisko 2 jednostki paliwa (!!!), a w odniesieniu do kotłów to około 0,5 jednostki paliwa. Wskazana powyżej energooszczędność, mierzona niespalonym paliwem, bezpośrednio przekłada się na ekologiczność - poprzez unikniętą emisję. Międzynarodowy Kongres Ochrony Klimatu w Chłodnictwie, Klimatyzacji i Technice Pomp Ciepła PRO-CLIMATE 2009 Poznań 14-15.09.2009 r. 13

Polskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła Polskie Towarzystwo Energetyki Słonecznej Typowy dom - emisja CO 2 (polski dom jednorodzinny zużywa około 2 razy więcej energii a więc i emituje więcej!) Pompa ciepła skutecznie obniża więc emisję CO2 VI Forum Operatorów Systemów i Odbiorców Energii i Paliw Bezpieczeństwo energetyczne a nowe kierunki wytwarzania i wykorzystania energii w Warszawie, WARSZAWA 16.10.2009 r. 8

Polskie Stowarzyszenie Pomp Ciepła Pompa ciepła może dostarczać ciepło w całości pochodzące z OZE, jeśli z OZE pochodzi energia napędowa (stanowiąca część energii dostarczanej użytkownikowi jako ciepło). Całkowite wyeliminowanie szkodliwych emisji!! Międzynarodowy Kongres Ochrony Klimatu w Chłodnictwie, Klimatyzacji i Technice Pomp Ciepła PRO-CLIMATE 2009 Poznań 14-15.09.2009 r. 17

POLSKIE STOWARZYSZENIE POMP CIEPŁA KORZYŚCI ZE STOSOWANIA POMPY CIEPŁA - DLA ODBIORCY CIEPŁA - TO OBNIŻENIE KOSZTU OGRZEWANIA, Z MOŻLIWOŚCIĄ CHŁODZENIA PRZY UŻYCIU TEJ SAMEJ INSTALACJI, PRZY NIEPORÓWNANIE WIĘKSZEJ WYGODZIE KORZYSTANIA Z INSTALACJI WODNIESIENIU DO INNYCH SYSTEMÓW OGRZEWANIA - DLA ŚRODOWISKA - TO OBNIŻENIE SZKODLIWYCH EMISJI ZE SPALANIA PALIW KONWENCJONALNYCH, DZIĘKI RECYRKULACJI ENERGII POBIERANEJ ZE ŚRODOWISKA ORAZ - W SUMIE - LEPSZEMU WYKORZYSTANIU ENERGII PALIWA NIŻ W INNYCH SYSTEMACH OGRZEWANIA środowisko Schemat recyclingu energii ze środowiska dzięki wykorzystaniu pompy ciepła: L N - energia napędowa, Q - ciepło z otoczenia, (L N + Q) - ciepło użyteczne. CIEE - Gdańsk, 18. września 2008 r. 21

RACJONALIZACJA GOSPODARKI ENERGIĄ Załącznik 3 z Zielonej księgi w sprawie racjonalizacji zużycia energii ZROBIĆ WIĘCEJ ZA MNIEJ Posiedzenie Komitetu Sterującego ds. Regionalnej Strategii Energetyki, Gdańsk, 14.03.2006 r.

Stan dotychczasowy - w Polsce 1. Nieodookreślony status pomp ciepła nie sprzyjał upowszechnianiu pomp ciepła 2. Obiegowe stereotypy - nie weryfikowane - nie są dla upowszechniania pomp ciepła korzystne ( za drogie ; nie wiadomo jak to działa ; nie wiadomo jak to z trwałością ; itd. itp.) 3. Nieprzychylne opinie wspierane są, mniej lub bardziej dyskretnie, przez reprezentantów konkurencji (inne systemy ogrzewania) 4. Reguła lepsze jest wrogiem dobrego tym skuteczniejsza, iż lepszego trzeba się nauczyć - bo to relatywnie jest nowość 5. Brak wsparcia ze strony administracji i władz samorządowych, u których występują wszystkie wymienione wyżej symptomy 6. Rozproszone siły i działania firm dostarczających pomp ciepła 7. Skromne działania Polskiego Stowarzyszenia Pomp Ciepła 8. MIMO TO WSZYSTKO - obserwowany stopniowy rozwój rynku, stanowczo nie odpowiadający możliwościom i potrzebom, zakłócany nie trafionymi realizacjami (nieprofesjonalistów) POLEKO 2008 FORUM CZYSTEJ ENERGII 6

Recepty postępowania są gotowe na przykłąd - Canada http://www.r744.com/articles/2010-03-24-heat-pump-trends.php Heat pump trends R744.com -2010-03-24 In times of climate change and global warming, we are looking for energy efficient technologies that use renewable energy sources to keep us warm in winter and cool in summer. The IEA gives us in its newsletter some strong arguments why heat pumps are the way to go and bring the example of Canada looking into natural refrigerants. Heat pumps are one of the fastest growing domestic technologies.they use renewable energy, are energy efficient and have a predicted product life time of 25 to50 years. True, their first procurement is more expensive. But considering rising crude oil and energy prices, the investment pays of in 10-12 years, allowing savings of 30-70% on heating and 20-50% on cooling costs over conventional systems. Climate change, global warming and energy crises will motivate more and more stringent regulations and drive governments to subsidise technologies thatpromise to help reduce emissions while taping into renewable energies. The Canadian government does so with up to $4,500 subsidies for single homesimplementing energy saving projects that reduce energy-related greenhouse gases and air pollution. Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

It is estimated that a 30% market penetration of heat pumps in retrofit heating markets could allow for global greenhouse gas emissions reductions of up to 8%thanks to the energy efficiency of heat pumps. Heat pumps are used in heating, ventilation and air conditioners as well as more recently in water heaters and dryers. In general heat pumps are used for upgrading low-temperature free heat from renewable sources (air, water, ground, waste heat) to useful temperatures. Need for more information and training Heat pump technology needs to be better promoted and explained. To policy makers for one who can encourage the uptake of the environmentally friendly technology through subsidies and tax incentives. A good example is the boiler scrappage scheme in the UK, where the government offers 400 to households to help finance the upgrade of their G- rated boilers with a new boiler or nenewable heat unit. But also to architects and installers, for example, who need to integrate the technology at an early stage in the design of the building or then have the technical know-how to install and service the system. Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

In a workshop on Future Cities = Heat Pump Cities? organised on 23 March 2010 by the European Heat Pump Association (EHPA) in Brussels in the context of the EU Sustainable Energy Weeks and which R744.com attended, Adrian Joyce, the director of the Architects Council of Europe, and Frank Baumeister, director of the installers of Europe (CEETB - European Technical Contractors Commitee for the Construction Industry), emphasised both that heat pumps are not well enough understood in their respective professions and that there is a need for the industry to deliver reliable information and training to them as they are the interface between the manufacturers and the end-consumer and their advice often weighs heavy in the consumers' buying decision. To pierwsza wskazówka, gdzie należy skierować wsparcie : - edukacja architektów, projektantów, developerów, jako ogniwo pośrednie międzydostawcami/instalatorami pomp ciepła i użytkownikami, - to samo (potrzeba edukacji) odnosi się do administracji (decision makers) wszystkich szczebli wszystkich instytucji związanych z szeroko pojętym budownictwem i planowaniem przestrzennym. Należy uruchomić pilnie program edukacyjny Pompa ciepła to jest to!, który powinien objąć cały kraj - na przykład można centra informacyjne przy urzędach marszałkowskich. Warsztaty Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach, Warszawa, 29. kwietnia 2010 r.

Koszty - pompy ciepła czy ciepła? Bułgaria, 12% roczny wzrost cen jednakowy dla gazu i elektryczności *) Polska, 0% roczny wzrost cen, dane dla 2004 r. (z [8]) *) Promotion of efficient heat pumps in heating, ProHeatPump, Final Results & Conclusions, Deliverable 33, June 2009 17

Jak drożeje gaz - ceny dla gospodarstw domowych -Źródło - Rzeczpospolita http://www.budowa.com.pl/technologie/technologie.asp?id=658 Zużycie energii: budynki mieszkalne dominują Data: 2007-10-10 Źródło: www.egospodarka.pl 18

BANK OCHRONY ŚRODOWISKA S.A.

Instrumenty finansowe Banku Ochrony Środowiska i ocena ich efektywności Efektywność systemów wsparcia wytwarzania ciepła i chłodu w odnawialnych źródłach energii w Polsce i innych krajach PJCEE KAPE Warszawa, 29 kwietnia 2010 r.

FINANSOWANIE INWESTYCJI INSTRUMENTY BANKOWE Dedykowane Kredyty preferencyjne w ramach systemów wsparcia Finansowanie inwestycji służących ochronie środowiska Termomodernizacja Kredyty we współpracy z innymi instytucjami Banki zagraniczne Dystrybutorzy urządzeń Uniwersalne Kredyty inwestycyjne Oferta Europejska Emisja obligacji

KREDYTY PREFERENCYJNE SYSTEM FINANSOWANIA OCHRONY ŚRODOWISKA Kredyty udzielane w ramach współpracy z NFOŚiGW oraz WFOŚiGW Kredyty ze środków BOŚ S.A. z dopłatami do odsetek Kredyty ze środków donatorów Kredyty ze środków łączonych! Preferencje po stronie cenowej obniżone oprocentowanie kredytu

KREDYTY PREFERENCYJNE SYSTEM WSPIERANIA TERMOMODERNIZACJI Kredyty udzielane w ramach współpracy z BGK na podstawie ustawy z dnia 21 listopada 2008r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów (Dz. U. Nr 223, poz. 1459)! Preferencje po stronie nakładów na inwestycję premia termomodernizacyjna

KREDYTY WE WSPÓŁPRACY Z INSTYTUCJAMI ZAGRANICZNYMI Kredyty udzielane w ramach współpracy z KfW (linia KfW5) na projekty z zakresu ochrony środowiska! Preferencje po stronie ceny i konstrukcji finansowania obniżona prowizja przygotowawcza, niski wkład własny (min. 15%), możliwość skorzystania z długiej karencji w spłacie kapitału (do 2 lat)

KREDYTY NA ZAKUP I MONTAŻ URZĄDZEŃ SŁUŻĄCYCH OCHRONIE ŚRODOWISKA Kredyty udzielane w ramach współpracy z dystrybutorami wyrobów i urządzeń służących ochronie środowiska! Preferencje po stronie cenowej obniżone oprocentowanie kredytu

KREDYTY NA OZE (1991-2009) Kolektory słoneczne Pompy ciepła Kotły opalane biomasą Małe elektrownie wodne Elektrownie wiatrowe Produkcja biopaliw Biogaz Geotermia (+przyłącza) Fotowoltaika Łącznie OZE EFEKTYWNOŚĆ DLA BANKU liczba [szt.] 1 385 703 657 71 52 17 6 2 1 2 894 Kredyty udzielone kwota [tys. zł] 40 439 42 763 118 966 30 545 571 891 9 764 11 563 7 005 18 832 954

KREDYTY NA OZE (2000-2009) 3200 2700 2200 1700 1200 700 200 ilość [szt.] w artość [tys.zł] 920 000 820 000 720 000 620 000 520 000 420 000 320 000 220 000 120 000 20 000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

KREDYTY NA OZE (2000-2009) [szt.] 1600 1400 1200 1000 800 biomasa pompy ciepła kolektory słoneczne MEW el. wiatrowe 600 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

STRUKTURA NAKŁADÓW NA OZE porównanie lat 2006 i 2008 2006 fundusze ekologiczne 19,4% środki zagraniczne 2,9% środki budżetowe 0,5% inne 0,4% kredyty i pożyczki krajowe 55,2% EFEKTYWNOŚĆ W SKALI KRAJU środki własne 21,6% środki budżetowe 0,8% inne 0,3% kredyty i pożyczki krajowe 1,5% 2008 środki własne 33,9% środki zagraniczne 58,9% fundusze ekologiczne 4,6%