2015 Myśl polska XV wieku dotycząca kontraktów obrotu rentą i innych zagadnień etyki gospodarczej TEXTUUM EDITIO Marcin Bukała (IFiS PAN) BENEDICTUS HESSE DE CRACOVIA De contractibus censuum reempcionum WSTĘP /EDITORIS NOTA 0
Benedictus Hesse, De contractibus censuum reempcionum WSTĘP RZECZOWY Spośród pism o obrocie czynszami napisanych przez teologów polskich w pierwszych dziesięcioleciach XV w. 1 jednym z częściej cytowanych w mediewistyce jest kwestia o czynszach odkupnych i dożywotnich Benedykta Hessego 2. Drugim bardzo ważnym tekstem jest determinacio Stanisława ze Skarbimierza 3 oba powstały w czasach synodu prowincjalnego arcybiskupa Mikołaja Trąby. Jak pokażę w niniejszym wstępie, kwestia Benedykta, zwłaszcza w artykule De contractibus censuum reempcionum, opierała się na tekście Skarbimierczyka; a sama z kolei została w wielkim stopniu wykorzystana przez Jakuba z Paradyża w jego pierwszym traktacie o kupnie i sprzedaży czynszów 4, szczególnie w zakresie problematyki czynszów dożywotnich. Kwestia Hessego, zatytułowana Utrum contractus empcionum census facti ad reemenedum aut ad tempus vite poterint de iure admitti sine formidine consciencie aut eciam tolerari, składa się z trzech artykułów: Artykuł I traktuje ogólnie o kupnie i sprzedaży bez dodatkowych zastrzeżeń o odkupie (empcio et vendicio absolute); Artykuł II dotyczy czynszów odkupnych; Artykuł III czynszów dożywotnich (ad vitam). Edycja opracowana w ramach projektu Myśl polska XV wieku dotycząca kontraktów obrotu rentą i innych zagadnień etyki gospodarczej obejmuje Artykuł II De contractibus censuum reempcionum, gdyż właśnie problematyka czynszów odkupnych dominowała w krakowskich dyskusjach etyczno-ekonomicznych pierwszej połowy XV w. 1 Cf. J. Fijałek, O wyderkaufach, w: Idem., Mistrz Jakób z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w okresie Soboru Bazylejskiego, t. II, Kraków 1900, s. 311-323; K. Olendzki, Moralność i kredyt. Kontrakt kupna-sprzedaży w traktatach uczonych środkowo-europejskich z przełomu XIV i XV w., Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. LVI/LVII (1996/97), s. 29-67, passim.; M. Bukała, Oeconomica Mediaevalia of Wrocław Dominicans. Library and Studies of Friars, and Ethical-Economic Ideas: The Example from Silesia, Spoleto 2010 (Studi, 16), s. 26-35. 2 O autorze zob. S. Wielgus, Benedykt Hesse, w: Powszechna encyklopedia filozofii Polskiego Towarzystwa To-masza z Akwinu (<www.ptta.pl/pef>, 2015). 3 Wyd.: B. Chmielowska, Traité de Stanislas de Skarbimierz de contractu reemptionis retrouvé dans le manuscrit G. 14838 [recte: 14836] de la Bibliothèque Universitaire de Gand, Mediaevalia Philosophica Polonorum, XXXI (1992), s. 119-146. 4 Jakobus de Paradiso, De contractibus ad reempcionem et ad vitam (inc. Post multiplices ), wyd. D. Kuś, Warszawa 1974 (Textus et Studia Historiam Theologiae in Polonia Excultae Spectantia, II, 2), s. 67-122; vide infra, przyp. 24. 1
Wstęp rzeczowy Okoliczności napisania kwestii Kwestia przypisywana Benedyktowi Hessemu jest wymieniana w opracowaniach dotyczących historii etyki gospodarczej od czasów ks. Jana Nepomucena Fijałka 5. Według hipotezy tego badacza tekst ten miał być podstawą przygotowania postanowień w sprawie rent odkupnych, zawartych w kaliskowieluńskich statutach synodalnych z 1420 r. został więc napisany w odpowiedzi na pytanie przedstawione przez władze kościelne, prawdopodobnie najpóźniej w 1420 r. Hipoteza ta znajduje potwierdzenie w kilku cechach wyróżniających badaną kwestię. Przede wszystkim brak w niej odwołań do bulli Marcina V o czynszach odkupnych (Extrav. com. 3.5.1) 6, co wskazuje na powstanie tekstu przed 1425 r., a treść przyjętych rozwiązań w pełni zgadza się z postanowieniami wymienionych statutów synodalnych 7. Również forma tekstu wydaje się potwierdzać jego związek z przygotowaniem statutów. W uwagach wstępnych autor wyjaśnia motywy napisania kwestii zastrzegając, że nie chce głosić niczego, co byłoby sprzeczne z wiarą albo z rozstrzygnięciami ojców Kościoła lub prawa kanonicznego ( sub protestacione de revocando occulte aut manifeste, si quid dixerim devium a fide vel a sanctorum patrum et canonum determinacione ). Zakończenie każdego z trzech artykułów stanowią correlaria, w których stanowisko autora znajduje syntetyczne podsumowanie. Na związek z tworzeniem prawa kościelnego wskazuje treść 1-go correlarium Artykułu II: autor stwierdza, że umowy dotyczące czynszów odkupnych winny być tolerowane przez Kościół, o ile uwzględniają zastrzeżenia sformułowane 5 Fijałek, O wyderkaufach, cyt. 6 Do bulli tej, włączonej do Extravagantes communes, w edycji przypisany jest tytuł Regimini universalis, cf. Corpus iuris canonici, ed. Ae. Friedberg, t. II, Graz 1959 (repr.), kol. 1340 ( Tabula capitulorum Extravagantium Communium ). Jest to jednak incipit standardowego protokołu wstępnego często stosowanego w kancelarii Marcina V. Właściwy tekst rozpoczyna się od słów Sane peticio. 7 Por. Statuty wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby z R. 1420, lib. III, cap. 7. De empcione et vendicione, wyd. J. Fijałek [opus posthumum] i A. Vetulani, Kraków 1951, s. 53-64: (...) declaramus, quod reempcionis contractus censeri debeat licitus, dum et quando sicut in empcione ita et in reempcione empte rei precium adequatur vel modicum plus ascendet, dummodo census constitutus sit in re fructifera, utputa domo, agro, villa, silva, lacu et similibus, et periculo subiaceat emptoris, potestas reemendi remaneat libera apud primum venditorem et non emptorem; modificatem autem illam, ne locus fraudibus pateat, relinquimus arbitrio episcopi ordinarii vel ipsius vicarii moderandam (s. 53-54). 2
Benedictus Hesse, De contractibus censuum reempcionum w konkluzjach artykułu ( contractus reempcionis, secundum quod dictum est in conclusione, si qualificatus et modificatus, ab Ecclesia est sustinendus ). Problem autorstwa W najstarszych kopiach rękopiśmiennych, BJ 1709 i 1369, kopiści nie podają żadnej informacji o autorze kwestii. Takiej informacji brak również w kopiach zachowanych w rękopisach BJ 2136, Ossolineum 814 oraz w tzw. kodeksie Pawła z Łomży przechowywanym w zbiorach Biblioteki Kórnickiej (rkps 1122). Jedynie w późniejszym rękopisie BJ 2392, proweniencji gnieźnieńskiej, kopista, ks. Maciej Wojciechowy z Obieczonowa Pałącki ok. 1475 r. wskazuje Benedykta Hessego jako autora: De usuris vedercoff Maistri Benedicti Hesse Sacre Theologie professoris ac iuris canonici doctoris de Cracovia de usuris, emcionibus, reemcionibus et censuum ad vite temporem trimembris questio 8. Jednakże w kodeksie BJ 1369 informacja o autorstwie Benedykta podana jest w opisie zawartości kodeksu na wyklejce oraz w nocie Questio magistri Benedicti Hesse de Cracovia na początkowej stronie tekstu, późniejszej od samej kopii, a wpisanej tą samą ręką, co spis na wyklejce 9. W tym rękopisie kwestię o czynszach odkupnych (f. 11r-19r) 10 wpisano razem z zamieszczonymi kolejno trzema innymi kwestiami, przypisywanymi Benedyktowi Hessemu: o znaczeniu uznania obediencji papieża Feliksa V w kontekście schizmy bazylejskiej (Tractatus brevior, f. 19v-23v), o zmartwychwstaniu w czasach ostatecznych (f. 24r-26r) oraz o dyspensach od ślubów zakonnych (26v-28v) 11. Każda z tych kwestii podobnie jak interesujący nas tekst o obrocie czynszami inspirowana jest przez kontrowersje związane z rozwijanymi 8 Kraków, BJ, ms 2392, s. 485 (f. 243r). 9 Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi Latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur, Cracoviae-Wratislaviae, vol. 9, 2004, p. 136-147 (ms. 1369), zob. s. 146 Compactura : In f. integ. ant. aggl. codice contentorum index (manu eadem atque nota ad originem spectans in f. 1r et 11r): In isto libro continentur primo IIII or questiones magistri Benedicti Hesse de Cracouia, sacre theologie professoris, canonici Cracoviensis. Prima: Utrum contractus empcionum census facti ad reemendum aut ad tempus vite poterint de iure admitti sine formidine consciencie, aut eciam tollerari. Utrum sacrosancte Basiliensi Synodo et sanctissimo domino nostro, domino Felici pape quinto ab eadem rite electo et instituto a quolibet salvari volenti obediendum sit necessario. Utrum in futura resurreccione homines secundum se naturaliter resurgent a morte. Utrum circa viros religiosos in voto obediencie et continencie possit dispensacio intervenire (...). 10 Ibidem, s. 137, n. 3. 11 Ibidem, s. 138 (n. 4-6). 3
Wstęp rzeczowy w tej epoce dążeniami do reformy Kościoła 12. Tractatus brevior oraz kwestie o zmartwychwstaniu i odpustach zostały wpisane przez jednego kopistę już w czasach schizmy bazylejskiej (po 1339r.) 13, ale traktat o czynszach odkupnych zapisano inną ręką i mogło to mieć miejsce wcześniej. Opis zawartości kodeksu musiał powstać jeszcze za życia Benedykta, gdyż wśród nieuwzględnionych w nim jeszcze tekstów najwyraźniej dopisanych później na pustych stronach na początku kodeksu 14 znajduje się traktat Franciszka Kreisewicza z Brzegu o przyjmowaniu komunii świętej pod dwiema postaciami (f. 29r-34v; 9r-10r) 15 i do tego tekstu w kodeksie BJ 1369 sam Benedykt odsyła w rękopisie BJ 1368 16 (zawierającym jego opus magnum, czyli Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza). Wbrew zastrzeżeniom ks. Mariana Rechowicza 17, Marian Zwiercan i Włodzimierz Zega, w opisie kodeksu 1369 w nowym katalogu rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, uznali informacje dopisane w tym rękopisie oraz cytowaną już notę kopisty z kodeksu BJ 2392 za świadectwa istnienia wiarygodnej tradycji uniwersyteckiej wiążącej badaną kwestię o obrocie czynszami z osobą Benedykta 18. Wydaje się to w pełni uzasadnione. 12 M. Bukała, Oeconomica Mediaevalia of Wrocław Dominicans, cyt. s. 26-35; zob. też: K. Olendzki, Moralność i kredyt... cyt., passim. 13 Vide infra, przyp. 43. 14 Zob. Catalogus codicum... cit., s. 136-138 (ms. 1369, n.: 1, 2, 7). 15 Ibidem, n. 7. 16 Jak zauważyła Bożena Chmielowska, Benedykt nawiązuje do tej kwestii w nocie w ms. BJ 1368, f. 48v, gdzie pisze: De hac autem materia clarius videre poteris... in libro meo, quem invenies in libraria, de communione sub utraque specie (cf. Catalogus codicum... cit., ms. 1369, Codicis origo et fata, s. 147). 17 M. Rechowicz mylnie kojarzył wspomniane cztery kwestie z tekstem o Eucharystii oraz z tekstem o odpustach (Catalogus codicum... cyt., s. 136-138 [ms. 1369, n.: 1, 7]), których autorstwa, jak słusznie uważał, nie można przypisać Benedyktowi (jak pokazały późniejsze badania, ich autorem był Franciszek z Brzegu). Rechowicz twierdził zatem, że również z tekstu o czynszach odkupnych Benedykt jedynie korzystał i przyczynił się do jego zachowania i upowszechnienia, a kopia w BJ 2392 zawiera zapis z jego wykładu, w którym uzupełnił kwestię pewnymi uwagami, cf. M. Rechowicz, Św. Jan Kanty i Benedykt Hesse w świetle krakowskiej kompilacji teologicznej z XV w. Studia nad komentarzem do św. Mateusza (rękopisy Biblioteki Jagiellońskiej NrNr 1364-1366, 1368), s. 209, przyp. 96. 18 Vide supra, przyp. 8. 4
Benedictus Hesse, De contractibus censuum reempcionum Treść kwestii w zarysie We wstępie autor stwierdza, w oparciu o autorytet Pisma Świętego, że lichwa jest zakazana. Z tego zaś, jak pisze, wydaje się wynikać niedopuszczalność umów obrotu rentą, gdyż jedna ze stron osiąga w nich korzyść ultra sortem. O ile przesłanka większa jest niepodważalna, to przesłanka mniejsza może być przedmiotem dyskusji. Benedykt wyjaśnia, że umowy takie mogą być traktowane jako umowy kupna-sprzedaży (empcio-vendicio), w których dopuszcza się zysk. Nawiązuje tu do założenia, że wymóg zachowania pełnej równości w wymianie dotyczy z zasady pożyczki (mutuum), a nie kupna-sprzedaży. Zwracając uwagę na rozbieżność opinii w tej sprawie i cytując przykładowo rygorystyczne stanowisko Henryka z Hesji starszego (H. Heinbuche z Langenstein) 19, Benedykt deklaruje gotowość wyjaśnienia spornego zagadnienia w rozpoczynanej kwestii. Artykuł I Artykuł I stanowi głównie kompilację fragmentów, które można znaleźć w dziele De translacione rerum temporalium (de contractibus) Mateusza z Krakowa. Fragmenty z części I De translacione, z 12 rozdziału poświęconego zagadnieniu sprawiedliwej ceny, zawierają cytaty z Summy teologii Tomasza z Akwinu. W kwestii Benedykta cytaty te, w porównaniu z tekstem Mateuszowym, są dodatkowo rozszerzone. Artykuł II Artykuł II, poświęcony jest umowom kupna-sprzedaży z prawem odkupu i dotyczy głównie, choć nie tylko, czynszów. Najważniejszymi źródłami Benedykta w pracy nad Artykułem II były traktaty De translacione rerum temporalium Mateusza z Krakowa 20 oraz determinacio o czynszach odkupnych Stanisława ze Skarbimierza 21 ; przy czym pewne fragmenty Mateuszowych traktatów zostały włączone już do 19 Por. Henricus de Hassia, Tractatus bipartitus de contractibus, lib. II, cap. 9. 20 Wyd.: Mateusz z Krakowa, O nabywaniu o przekazywaniu dóbr: podstawowe pojęcia, lichwa i etyka kupiecka, wyd. M. Bukała, Kęty 2011. 21 Wyd.: B. Chmielowska, Traité de Stanislas de Skarbimierz de contractu reemptionis retrouvé dans le manuscrit G. 14838 [recte: 14836] de la Bibliothèque Universitaire de Gand, Mediaevalia Philosophica Polonorum, XXXI (1992), s. 119-146. 5
Wstęp rzeczowy tekstu Skarbimierczyka i w wydanej kwestii zdania Mateusza przeważnie zamieszczone są za Stanisławem. Treść artykułu II zostanie szerzej omówiona dalej. Artykuł III Artykuł III, dotyczący renty dożywotniej, oparty jest głównie na opinii angielskiego franciszkanina Ryszarda z Middleton (doctor solidus) 22. Wedle tej opinii przy zakupie renty dożywotniej dopuszczalne jest uzyskanie przez którąś ze stron większej korzyści; jednakże umowa jest godziwa, o ile nie można z góry określić, która ze stron taką znaczącą korzyść uzyska ( non apparet quis, scilicet vendens vel emens, habeat in illo contractu partem notabiliter meliorem ). Mamy tu więc podobnie jak w innych umowach kupna-sprzedaży dotyczących przyszłości 23 obronę umowy opartą o argument niepewności (choć nie pojawia się tu termin dubium). Niepewność usprawiedliwia ewentualne nieznaczne odstępstwo od zasady ekwiwalentności korzyści obu stron dopuszczalne przy kupnie i sprzedaży natomiast brak niepewności oznacza już znaczące odstępstwo od słusznej ceny w określonym kierunku 24. Na III Artykule kwestii Hessego musiał opierać się później Jakub z Paradyża w rozdziale De empcione ad vitam swojego pierwszego traktatu o czynszach (De contractibus ad reempcionem et ad vitam, inc. Post multiplices 25 ). Zależność między obu tekstami jest niewątpliwa. Jakub nie wymienia jednak omawianej tu kwestii, 22 Ryszard z Middleton, Quodlibet II, q. 23. Utrum liceat emere vel vendere redditus ad vitam; cf. F. Veraja, Le origini della controversia teologica sul contratto di censo nel XIII secolo, [z przedmową] G. Le Bras, Roma 1960, s. 111-123; o roli zagadnień ekonomicznych w quodlibetach Ryszarda z Middleton zob.: G. Ceccarelli, Whatever Economics: Economic Thought in Quodlibeta, in: Theological Quodlibeta in the Middle Ages. The Thirteenth Century, ed. by Ch. Schabel, Leiden 2006, s. 475-505, passim. Tekst tego franciszkanina znajdujemy m.in. w rękopisie erfurckich kartuzów, obecnie ms. Gent, Bibl. Univ., 14836, s. 123-140, o którym więcej piszę dalej. 23 Np. przy kontraktacji towarów cf. M. Bukała, Risk and Medieval Negotium. Studies of the Attitude towards Entrepreneurship: from Peter the Chanter to Clarus Florentinus, Foreword by P. Prodi, Spoleto 2014 (Studi, 18), s. 31-42 (Chapter III. References to canons: dubium ). 24 W tekście podany jest przykład takiego braku niepewności: kupującemu rentę młodemu człowiekowi pozostaje jeszcze, wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, ok. 30 lat życia lub więcej, a zwrot ceny zakupu nastąpi już po 20 latach; najprawdopodobniej zatem, większą korzyść uzyskać miał kupujący, z pokrzywdzeniem sprzedającego. Przykład ten rzuca ciekawe światło na podejście autora do zagadnienia prawdopodobieństwa. O ówczesnych poglądach na prawdopodobieństwo, zob. Medieval Probabilities = Journ@l électronique d histoire des probabilités et de la statistique, III (2007), 1, <www.jehps.net>, 2015. 25 Jakobus de Paradiso, De contractibus ad reempcionem et ad vitam, cap. 5. De empcione ad vitam, (ed. cit., s. 117-122). 6
Benedictus Hesse, De contractibus censuum reempcionum cytując tylko Ryszarda z Middleton. Nie wymienia jednak również Stanisława ze Skarbimierza, którego obszerną definicję rzeczy będącej przedmiotem sprzedaży zamieszcza wcześniej w tym samym traktacie 26. Artykuł II: Skarbimierczyk najważniejszym bezpośrednim źródłem Źródłem w największym stopniu bezpośrednio wykorzystanym w Artykule II było więc determinacio Stanisława z Skarbimierza. Niektóre konkluzje tego artykułu pokrywają się treściowo z konkluzjami Stanisława ze Skarbimierza 27 : Determinacio Stanisława ze Skarbimierza Quinta conclusio Septima conclusio Octava conclusio Prima conclusio Artykuł II kwestii Benedykta Hessego Conclusio I Conclusio V Conlusio VI Conclusio IX Conclusio X Tekst Stanisława i kwestia Benedykta Hessego mają jednak odmienny charakter. Ta druga wyrażała oficjalne stanowisko w badanej sprawie (co autor uzasadniał w cytowanych wyżej uwagach wstępnych), natomiast tekst Stanisława był jedynie wstępnie nakreśloną opinią. Warto podkreślić, że Skarbimierczyk prosił, by jego tekstu nie publikować, dopóki nie zostanie jeszcze raz sprawdzony i poprawiony przez autora lub przez zamawiającego: Haec ad mandatum brevissimo tempore sunt conscripta nec per me examinata vel correcta. Haec me dirigere, ut affectum vestrae paternitatis satisfacere<m>, oportebat. Sed peto, quod haec determinatio non publicetur, donec per me vel per vos melius distincta, sit examinata et correcta 28. Determinacio Skarbimierczyka zostało zamówione, by służyć jako podstawa do przygotowania rozstrzygnięć, które miały być usankcjonowane przez lokalne prawo kanoniczne. Myślę tu o postanowieniach statutów wieluńskokaliskich z 1420 r. w rozdziale de empcione et vendicione, z którymi treść determinacio Stanisława i kwestia Benedykta Hessego zdecydowanie korespondują 29. Istotne podstawy ma pogląd Bożeny Chmielowskiej, że adresatem determinacio (określanym 26 Vide infra, przyp. 34-35. 27 Stanislaus de Scarbimiria, op. cit., ed. cit., s. 131-140, w. 91-397. 28 Ibidem, s. 141, w. 454-57. 29 Vide supra, przyp. 6. 7
Wstęp rzeczowy jako vestra paternitas ) był biskup krakowski 30. W tym kontekście warto dodać, że biskup był zarazem kanclerzem uniwersytetu. Najprawdopodobniej chodziło tu o Wojciecha Jastrzębca, który był biskupem krakowskim w czasie powstawania statutów arcybiskupa Mikołaja Trąby 31. Nie można jednak wykluczyć, że zamawiającym był sam arcybiskup. Mógł to być jednak również ktoś z profesorów uniwersyteckich, na co może wskazywać prośba Skarbimierczyka, by zamawiający albo sam poprawił opinię, albo czekał, aż autor opracuje jej nową redakcję. Być może po otrzymaniu brulionu Skarbimierczyka zamawiający polecił Benedyktowi dalszą pracę nad tekstem i opracowanie ostatecznego stanowiska. Znaczenie rękopisu erfurckiego (gandawskiego) Warto zauważyć, że zarówno determinacio Stanisława ze Skarbimierza, będące podstawą Artykułu II, jak i kwestia Ryszarda z Middleton, cytowana w Artykule III (Quodlibet II, q. 23 32 ), znajdowały się w rękopisie należącym niegdyś do biblioteki erfurckich kartuzów, a obecnie przechowywanym w Bibliotece Uniwersyteckiej Gandawie pod numerem 14836 33. Kodeks ten wykorzystywał Jakub z Paradyża, który, jak zauważyła Bożena Chmielowska, pozostawił swoje noty na marginesach kart z tekstem Skarbimierczyka 34. Rękopis ów, poświęcony w znaczącej części zagadnieniom etyki gospodarczej, został spisany najprawdopodobniej w Krakowie i przewieziony do Erfurtu przez Jakuba z Paradyża. Wcześniej jednak musiał on być ważną, a nawet podstawową pomocą w pracy Benedykta Hessego. 30 Ibidem, s. 124; autorka podaje ciekawy przykład analogicznej opinii, ale w sprawach liturgicznych, która stała się potem podstawą przepisów synodalnych. Na polecenie arcybiskupa gnieźnieńskiego Wojciecha Jastrzębca, opinię taką w 1430 r. przedstawił dominikanin Jan Brasiator z Ząbkowic (cf. ibidem, s. 124; o tym autorze zob. również Bukała, Oeconomica Mediaevalia' of Wrocław Dominicans cit., s. 8-11, 36-38, 62-64; A. Zajchowska, Między uniwersytetem a zakonem. Biografia i spuścizna pisarska dominikanina Jana z Ząbkowic ( 1446), Warszawa 2013, passim). 31 B. Chmielowska przyjmuje, moim zdaniem niesłusznie, że determinacio, mogło być napisane między 1419 a 1429 r., a więc również za pontyfikatu Zbigniewa Oleśnickiego. Według mnie tekst musiał jednak powstać przed publikacją bulli Marcina V (1425), a najprawdopodobniej został napisany przed publikacją statutów Mikołaja Trąby (1420). 32 Vide supra, przyp. 22. 33 Gent, Bibl. Univ., ms. 14836 (w niektórych pracach błędnie cytowany jako ms. 14838). 34 Dla Bożeny Chmielowskiej był podstawą edycji cytowanego tekstu Stanisława ze Skarbimierza, jako jedyna zachowana kopia rękopiśmienna. Rękopis erfurcki jest również uwzględniony w opracowanej w ramach niniejszego projektu edycji bulli Marcina V o czynszach odkupnych i związanej z nią opinii kard. Wilhelma z Fillastre. 8
Benedictus Hesse, De contractibus censuum reempcionum Treść Artykułu II W Artykule II na początku podana jest definicja rzeczy będącej przedmiotem sprzedaży, pochodząca od Mateusza z Krakowa 35. Bezpośrednim źródłem jest tu jednak tekst Stanisława ze Skarbimierza 36. Nota bene, definicję tę cytuje również Jakub z Paradyża w traktacie De contractibus ad reempcionem et ad vitam 37. W dalszej części Artykułu II podanych jest 12 konkluzji. W konkluzjach 1-6 wyjaśnia się wymogi dotyczące godziwego zakupu czynszów: podstawą czynszu musi być rzecz realnie istniejąca, np. dom, a cena zakupu czynszu winna odpowiadać cenie rzeczy, zgodnie z powszechnym oszacowaniem; czynsz może być ustanowiony w momencie zawarcia umowy, ale jego wysokość winna odpowiadać temu, co zwykle można uzyskać z danej nieruchomości. W konkluzjach 7-10 omówione są wymogi dotyczące przenoszenia ryzyka w związku z prawem odkupu. Ryzyko związane z ewentualnym zniszczeniem rzeczy z zasady winno obciążać nabywcę i nie może być przeniesione przez zapisy umowy na sprzedającego. Godziwa jest umowa, w której żądanie zwrotnego przeniesienia własności przysługuje tylko sprzedającemu ( stat in arbitrio vendentis ); natomiast niedopuszczalne jest wzajemne zobowiązanie się stron do odkupu lub odsprzedaży na żądanie strony przeciwnej, a tym bardziej umowa, w której żądanie takie przysługuje jedynie kupującemu ( stat in arbitrio ementis ). Z kolei konkluzja 11 poświęcona jest wymogom godziwości umów w kontekście pojęcia dobrej wiary (bona fides), którą autor wiąże z przeniesieniem ryzyka związanego z odkupem na kupującego i z przyznaniem prawa do decydowania o odkupie sprzedającemu ( emptor stet in toto periculo et venditor habeat libertatem reemendi secundum voluntatem suam ) 38. Jak zaznaczyłem wcześniej, niektóre z tych konkluzji pokrywają się treściowo z konkluzjami Stanisława ze Skarbimierza. Ostatnia konkluzja, principalis, ma charakter ogólny. Przywołane jest zapisane w Księdze Kapłańskiej (25, 23-25) prawo pierwotnego posiadacza do wykupu 35 Matheus de Cracovia, op. cit., pars I, cap. 12 (ed. cit., s. 128-130). 36 Stanislaus de Scarbimiria, op. cit., <Notabilium 3> (ed. cit., w. 44-52). 37 Cf. Jakub z Paradyża, De contractibus ad reemptionem et ad vitam, cap. 2. De venditione et re vendibili (ed. cit., s. 101-102, v. 117-135). 38 O zagadnieniu ryzyka w etyce gospodarczej średniowiecza, zob. Bukała, Risk and Medieval Negotium... cit., passim. 9
Wstęp rzeczowy sprzedanej ziemi 39. Mamy tu nawiązanie do przepisów starotestamentowych traktujących obrót ziemią nie jako sprzedaż wieczystą, ale raczej jako przekazywanie ziemi w zastaw (przy czym ostateczny zwrot ziemi pierwotnemu posiadaczowi musiał nastąpić w roku jubileuszowym) 40. Benedykt wskazuje zarazem na argument, iż sprzedaż czynszu służy zaspokojeniu potrzeb ludzi ubogich. W następującym dalej omówieniu zarzutów, neguje się tezę, że zachowanie przez sprzedającego prawa odkupu świadczy o braku przeniesienia własności i ryzyka na kupującego. W oparciu o opinie Jana Andrzejowego 41 i cytowane za nim Digesta 42 wykazana jest prawna dopuszczalność kupna-sprzedaży z odkupem. W końcowej części artykułu omawiany jest przykład sprzedaży domu Platonowi przez Sokratesa i problem opóźnień oraz zachowania terminów w realizacji prawa odkupu (np. w sytuacji, gdy realizując prawo odkupu Sokrates domaga się zwrotu domu do dnia św. Jana, ale Platon nie jest w stanie go opuścić przed świętem Michała Archanioła). Artykuł zamykają dwa correlaria, stanowiące swego rodzaju wnioski generalne. W pierwszym, jak już wspomniano, autor stwierdza, że umowa sprzedaży i kupna czynszów z klauzulą odkupu jest godziwa, a zatem winna być tolerowana (est sustinendus) przez Kościół. W drugim odrzuca się zdecydowanie opinie tych, którzy uznają tego typu umowy za niegodziwe nie badając ich szczegółowych postanowień. 39 Kpł 25, 23-27: Nie wolno sprzedawać ziemi na zawsze, bo ziemia należy do Mnie, a wy jesteście u Mnie przybyszami i osadnikami. Dlatego będziecie pozwalać na wykup wszelkich gruntów należących do was. Jeżeli twój brat zubożeje i sprzeda swoją posiadłość, wtedy wystąpi jego najbliższy krewny jako wykupujący i odkupi ziemię sprzedaną przez brata. Jeżeli zaś kto nie ma wykupującego, ale sam zdobędzie dostateczne środki na wykup, to obliczy lata od czasu sprzedaży, zwróci nabywcy gruntu nadwyżkę i wróci do swej posiadłości (przekł. Biblii Tysiąclecia). 40 Kpł 25, 28: Jeżeli jednak nie będzie miał dostatecznych środków na wykup, w takim razie grunt pozostanie we władaniu nabywcy aż do roku jubileuszowego. W roku jubileuszowym grunt przejdzie znowu w posiadanie dawnego właściciela (przekł. cyt.); cf. B. Gordon, Biblical and Early Judeo-Christian Thought: Genesis to Augustine, in: Pre-Classical Economic Thought: From the Greeks to the Scottish Enlightenment, ed. by T. Lowry, Kluver 1987, s. 43-67. 41 Jan Andrzejowy, Apparatus glossarum in Decretales, ad. X 3.21.7 ( Significante de pignoribus et aliis cautionibus). 42 Dig. 19.5.12 ( Si vir uxori de praescriptis verbis et in factum actionibus). 10
Benedictus Hesse, De contractibus censuum reempcionum UWAGI EDYTORSKIE Rękopisy będące podstawą edycji Kwestia zachowana jest w następujących kopiach w rękopisach (zestawionych chronologicznie): Kraków, BJ, ms 1709, p. 11-20 jedna z dwóch najstarszych kopii, spisana niezidentyfikowaną ręką w rękopisie Piotra z Dzwonowa, najprawdopodobniej po 1424 r. (rękopis cytowany w edycji jako KR1) 43 ; Kraków, BJ, ms 1369, f. 11r-19r druga z dwóch najstarszych kopii, spisana niezidentyfikowaną ręką 44 w kodeksie Benedykta Hessego (KR2) 45, z dopisanymi później informacjami określającymi Benedykta jako autora; Kórnik, Bibl. PAN, ms 1383, f. 132r-144v kopia spisana w 1446 r. (KÓ1) 46 ; Kraków, BJ, 2136, f. 167r-182v kopia spisana niezidentyfikowaną ręką przed 1456 r., w rękopisie Marcina z Sandomierza (KR3) 47 ; Kraków, BJ, ms 2392, p. 485-249 (f. 243r-249r) kopia spisana ok. 1475 r. w Gnieźnie (GN) przez dekretystę Mateusza Wojciechowego z Obieczonowa Pałąckiego (był to scriptor obszernej część kodeksu: p. 445-506/f. 223r-253r) 48 ; nota kopisty (p. 485/f. 243r) określa Benedykta jako autora 49 ; Wrocław, Bibl. Ossolineum, ms 814/I, f. 215r-225r, kopia spisana niezidentyfikowaną ręką w 1475 r. (WR) 50 Kórnik, Bibl. PAN, ms 1122, p. 1-20 (f. 1r-10v) kopia spisana u schyłku XV w., przez Pawła z Łomży, który był też posiadaczem kodeksu (KÓ2) 51, pow-stała najprawdopodobniej w klasztorze bernardyńskim w Kościanie. 43 Zob. opis roboczy, opracowany w ramach dawnego projektu IFiS PAN przez Z. Siemiątkowską (maszynopis BJ, Czytelnia Sekcji Rękopisów). 44 Kopistą następujących dalej trzech kwestii Benedykta był niejaki Klemens, wymieniony w explicicie Tractatus brevior, na k. 23v (cf. Catalogus codicum... cyt., s. 138 /n. 4/, s. 145). Jednakże, kwestia o czynszach odkupnych została spisana inną ręką. 45 Zob. opis w: Catalogus codicum... cyt., s. 136-147. 46 Zob. opis rękopisu w: J. Zathey, Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kórnickiej, Wrocław Warszawa Kraków 1963, s. 531 i n. 47 Zob. opis skrócony w: W. Wisłocki, Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, cz. 1-2, Kraków 1877-81, s. 515. 48 Zob. opis skrócony w: Wisłocki, op. cit., s. 572-73. 49 Kopista mylnie określa Benedykta doktorem dekretów, patrz wcześniej w niniejszym wstępie: Problem autorstwa. Takie nieścisłe tytułowanie ówczesnych autorów było jednak dość rozpowszechnioną praktyką. 50 Rękopis Bibl. Ossolineum, 814/I jest dostępny w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej, pod katalogowym tytułem Rozprawy prawnicze i teologiczne (kolekcja pod pełną nazwą: Zakład Narodowy im. Ossolińskich). 11
Uwagi edytorskie W żadnym z rękopisów tekst nie został spisany ręką Benedykta Hessego 52. Najwierniejsze są kopie KR2 i KR3. Dwie główne gałęzie stemmae codicum tworzą z jednej strony KR2, a z drugiej KR3 i KR1 (z którymi związana jest późniejsza kopia WR). Niektóre błędy i opuszczenia słów są bowiem takie same w KR1, KR3 i WR, co wskazuje na ich wspólne pochodzenie. Wbrew opinii M. Rechowicza 53 wersję KR2 uważam za lepszą od KR1, w której znajdujemy w paru miejscach ewidentnie błędne lekcje, np. capitulo zamiast articulo, reempcionis zamiast empcionis, illicitus zamiast licitus. Błędów tych nie ma w kopii KR3, dlatego również tę kopię trzeba uznać za bliższą oryginału niż KR1. W niektórych miejscach pewne dłuższe fragmenty zostały później opuszczone jedynie w WR (czego nie zaznaczano już w aparacie krytycznym). W kopiach GN, KÓ1 i KÓ2 znajdujemy często zmienione warianty tekstu. Według Rechowicza w porównaniu z KR1, KR2 i WR, tekst GN jest najbogatszy w warianty 54. Z kolei dokładna analiza tekstu KÓ2 pokazała, że brak w nim błędów występujących w KR1. Podstawą edycji są kopie KR2, KR3 i KR1. Wszystkie warianty tych kopii są uwzględnione w aparacie krytycznym, chyba że wynikają tylko z drobnych zmian stylistycznych (np. z dość częstej zamiany słowa igitur na ergo). W aparacie uwzględniono również lekcje WR i KÓ2, o ile nie są to ewidentne opuszczenia i skróty. Niespójności w tekście Przedstawione zestawienie rękopisów pozwoliło na odtworzenie tekstu, który jest w większości ustępów starannie zredagowany. W omówieniu zarzutów pod koniec Artykułu II dostrzec można jednak miejsca, w których wywód jest niejasny. Benedykt broni przykładowo zasady, że roczny czynsz (fructus) nie jest zaliczany in sortem. Przyjmując warunki określone w analizowanych przykładach, zaliczanie czynszów na poczet sumy odkupnu prowadziłoby bowiem do fałszywego wniosku o 51 Zob. opis rękopisu w: J. Zathey, op. cit., s. 511 i n. 52 O tekstach i notach zapisanych ręką Benedykta zob.: R. Tatarzyński, Autograf Benedykta Hessego, Przegląd Tomistyczny, XIV (2008), s. 187-204. 53 Rechowicz, op. cit., s. 209, przyp. 96. 54 Ibidem. 12
Benedictus Hesse, De contractibus censuum reempcionum nierówności stron. Autor argumentuje, że jeśli czynsze odkupne należy zaliczać in sortem, oznacza to, iż również analogicznie trzeba zaliczać czynsze wieczyste, co jest ewidentnym fałszem 55. Sylogizm ten jest jednak przedstawiony nie do końca jasno. Chodzi bowiem o to, że nie trzeba stosować zasady zaliczania pożytków na poczet sumy dłużnej do oceny określonych wcześniej w tekście przykładów umów. Nie stawia się tu natomiast kwestii, czy jeśli w konkretnych sytuacjach zalicza się pożytki in sortem, to prowadzi to do lichwy bo taka kwestia byłaby pozbawiona sensu (odwrotnie: teolodzy często pytali, w jakich sytuacjach brak takiego zaliczania oznacza lichwę). Odpierany jest też zarzut, że po sprzedaży z prawem odkupu własność rzeczy pozostaje przy kupującym 56, choć powinna tu być mowa o sprzedającym być może chodzi w tym miejscu o odkupującego, czyli właśnie pierwszego sprzedającego. Występowanie takich niejasności we wszystkich znanych rękopisach, może wskazywać, że pochodzą one samego autora. Redakcja tekstu Aparat krytyczny uporządkowany jest według wierszy. Swoiste cechy ortografii zostały zachowane, np. brak dyftongów ae. Formy zapisu liczebników, co do których różnią się także najstarsze kopie KR1 i KR2, zostały w edycji ujednolicone. Numery artykułów, konkluzji i innych fragmentów tekstu oznaczono cyframi rzymskimi, a w przykładach, gdzie wartość czynszów określana jest w jednostkach przeliczeniowych, zastosowano cyfry arabskie. W przypisach rzeczowych o numeracji arabskiej ciągłej wskazano cytowane w kwestii teksty i określono dokładnie cytowane fragmenty. Różnice między cytatem a źródłem są opisane w przypisach dolnych, oznaczonych literowo i zamieszczonych pod przypisami rzeczowymi. W przypisach do cytatów prawniczych stosowano ujednolicony system skrótów, przyjęty we współczesnych opracowaniach z dziedziny historii prawa, m.in. przez Jamesa A. Brundage a i Kennetha Penningtona 57. Oto objaśnienia przykładowych skrótów: 55 Edycja, s. 13, w. 12. 56 Edycja, s. 15, w. 12. 57 Cf. J. A. Brundage, Medieval Canon Law, London - New York 1995, passim. 13
Uwagi edytorskie prawo rzymskie Cod. 4.54.2 = Codex Iustinianus, lib. IV, tit. 54, lex 2 Inst. 3.23 = Institutiones, lib. III, tit. 23 Dig. 19.5.12 = Digesta, lib. XIX, tit. 5, lex 12 prawo kanoniczne D.23 c.6 = Decretum, pars I, dist. 23, c. 6 C.24 q.1 c.21 = Decretum, pars II, causa 24, qu.1, c. 21 X 5.19.8 = Decretales Gregorii IX (Liber extra), lib. V, tit. 19, c. 8 VI 1.18.2 = Liber sextus decretalium Bonifacii VIII, lib. I, tit. 18, c. 2 VI 5. de reg. iuris. 48 = Liber sextus decretalium Bonifacii VIII, lib. V, de regulis iuris, Reg. 48 Marcin Bukała 14