KATECHUMENAT I INICJACJA CHRZEŚCIJAŃSKA W KOŚCIELE STAROŻYTNYM

KATECHUMENAT I INICJACJA CHRZEŚCIJAŃSKA W KOŚCIELE STAROŻYTNYM

KATECHUMENAT I INICJACJA CHRZEŚCIJAŃSKA W KOŚCIELE STAROŻYTNYM Redakcja ks. Franciszek Drączkowski ks. Jerzy Pałucki ks. Piotr Szczur ks. Mariusz Szram ks. Marcin Wysocki s. Marta Ziółkowska Lublin 2011

Recenzent ks. prof. UO, dr hab. Norbert Widok Redakcja techniczna ks. Piotr Szczur Projekt okładki xxx Na okładce Copyright by ks. Piotr Szczur

PRZEDMOWA Wprowadzenie do wspólnoty chrześcijańskiej wiąże się podobnie jak w innych religiach z przygotowaniem i obrzędami inicjacyjnymi. W chrześcijaństwie naczelne miejsce wśród nich zajmuje sakrament chrztu świętego. W Kościele starożytnym istotną rolę odgrywała przygotowująca do jego przyjęcia instytucja katechumenatu obejmująca elementy: doktrynalny, moralny i rytualny. Początkowo katechetyczno-liturgiczne przygotowanie do chrztu i Eucharystii nie miało ściśle określonej instytucjonalnej struktury. Pod koniec II wieku według Tertuliana, autora dziełka De baptismo katechumenat trwał przez bliżej niesprecyzowany okres i składał się z dwóch etapów: 1) zbadania moralnego stanu kandydatów i podjęcia przez nich gorliwej pokuty; 2) ukształtowania właściwego duchowego nastawienia do przyjęcia sakramentu chrztu przez częstą modlitwę, post i wyznanie grzechów. Złoty okres rozwoju katechumenatu nastąpił w III i IV wieku. Tradycja Apostolska przypisywana św. Hipolitowi opisuje go jako już zorganizowaną instytucję, obejmującą dwa etapy o charakterze bardziej sformalizowanym niż te, o których pisał Tertulian. Pierwszym było trzyletnie przygotowanie dalsze katechumenów, skoncentrowane głównie na katechezie doktrynalnej (instructio), moralnej (praecepta) i liturgicznej (orationes), zakończone egzaminem, oceniającym nie tylko teoretyczną znajomość zasad wiary i moralności chrześcijańskiej, lecz ich praktyczne zastosowanie w życiu, zwłaszcza postawę społeczną (szacunek dla wdów, odwiedzanie chorych i inne czyny miłości chrześcijańskiej). Drugi etap obejmował przypadające na końcowy okres Wielkiego Postu, trwające prawdopodobnie około tygodnia przygotowanie bliższe, poświęcone słuchaniu Ewangelii (Evangelium audire) i szczegółowemu wprowadzeniu w liturgię obrzędów chrzcielnych.

Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym W IV wieku powstały zbiory katechez chrzcielnych św. Cyryla Jerozolimskiego, św. Jana Chryzostoma i św. Ambrożego. Na Wschodzie rozpowszechnił się katechumenat trzyletni, na Zachodzie natomiast wprowadzono okres ruchomy od 2 do 5 lat, w zależności od postępów kandydata. Przekształcenia w formie katechumenatu wiązały się z masowym napływem do Kościoła nowych kandydatów po zakończeniu okresu prześladowań. Okres przygotowania dalszego nabrał charakteru wstępnej ewangelizacji, natomiast przygotowanie do sakramentów inicjacji chrześcijańskiej przeniesiono na etap przygotowania bliższego. Od V wieku rozpoczął się regres i powolny upadek starożytnego katechumenatu. Było to związane z udzielaniem chrztu w ciągu całego roku, a nie głównie w Wigilię Paschy, oraz z upowszechnieniem się praktyki chrztu niemowląt. W VI wieku katechumenat dorosłych istniał już tylko jako bardzo krótkie rytualne przygotowanie do chrztu. Pierwotną systematyczną trzyletnią katechezę ograniczono do minimum: w nauce wstępnej przekazywano kandydatom podstawowe zasady wiary i moralności (rudimenta fidei), a obrzędowi przekazania Ewangelii towarzyszył wykład wyjaśniający nazwy i istotne treści ksiąg świętych. W przypadku chrztu dzieci katecheza była kierowana do rodziców dzieci i chrzestnych. Pluralizm kościołów lokalnych i przynależność do różnych tradycji greckiej, łacińskiej, syryjskiej sprawiały, że istniały pewne różnice w sposobach przygotowania do chrztu oraz jego udzielania. Niniejszy tom, zawierający materiały sympozjum patrystycznego na temat Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym, ukazuje głębię wczesnej teologii i liturgii chrztu oraz bogactwo zwyczajów związanych z wprowadzeniem do wspólnoty Kościoła w pierwszych wiekach jego istnienia 1. Sympozjum odby- 1 Z wcześniejszych opracowań w języku polskim, dotyczących tematyki poruszanej w niniejszym tomie, zwracam uwagę na nastepujące: Misterium sakramentów. Ojcowie Kościoła o sakramentach, tłum. tekstów z j. syryjskiego, greckiego i łacińskiego W. Kania, wstęp i opr. A. Bober, w: Sakramenty wiary, Kraków 1970, s. 113-260; Chrzest i pokuta w Kościele starożytnym. Antologia tekstów I-III w., wybór i opr. J. Słomka, BOK 25, Kraków 2004; B. Mokrzycki, Katechumenat wczesnochrześcijański, Communio 3 (1983) nr 1, 9-27; M. Dujarier, Krótka historia katechumenatu, tłum. A. Świeykowska, U. Grajczak, Poznań 1990; A. Eckmann, Chrzest w nauczaniu św. Ambrożego, w: Homo meditans, t. 10, red. A.J.Nowak, W. Słomka, Lublin 1992, s. 49-56; E. Stanula, Cz. Krakowiak, Katechumenat. Starożytność. Aspekt katechetyczny i liturgiczny, w: Encyklopedia Katolicka, t. 8, kol. 1055-1058; Cz. Krakowiak, Katechumenat chrzcielny dorosłych w Kościele posoborowym, Lublin 2003, s. 35-109 (geneza i rozwój katechumenatu od II do VIII w.); Jeden chrzest na odpuszczenie grzechów (materiały z sympozjum w Kielcach, 23-24 września

Przedmowa 7 ło się w Wyższym Seminarium Duchownym w Siedlcach w dniach 20-22.09.2010 r. z udziałem Biskupa Siedleckiego prof. dra hab. Zbigniewa Kiernikowskiego i towarzyszyło dorocznemu spotkaniu Sekcji Patrystycznej przy Komisji Episkopatu Polski ds. Nauki Katolickiej. ks. Mariusz Szram 2002 r), w: Kościół, świat i zbawienie we wczesnym chrześcijaństwie, Studia Antiquitatis Christianae 17, Warszawa 2004, s. 179-241; M. Szram, Katechumenat, w: Leksykon pedagogiki religii, red. C. Rogowski, Warszawa 2007, s. 312-316.

Henryk Pietras SJ Chrzest jako sakrament kapłaństwa Kościół Pierworodnych Temat powszechnego kapłaństwa od dawna jest przedmiotem moich zainteresowań, czemu już dałem wyraz w kilku artykułach. Ostatni z nich nosi tytuł Tożsamość kapłańska w Kościele starożytnym i jest kontynuacją innych 1. Obecnie też proszę przyjąć ten artykuł jako kontynuację poprzednich, a nie przedstawienie nowego tematu od początku. I. Wstęp, czyli streszczenie (a wręcz częściowy autoplagiat) artykułu Tożsamość kapłańska w Kościele starożytnym Punktem wyjścia do rozważań na temat kapłaństwa w Kościele z patrystycznego punktu widzenia powinna być konstatacja, że w pierwszych wspólnotach chrześcijańskich odnoszono termin kapłan do Chrystusa, kapłanów świątynnych oraz do wszystkich 1 Zob. H. Pietras, Tożsamość kapłańska w Kościele starożytnym, w: Sztuka bycia księdzem, red. J. Augustyn, Kraków 2010, s. 59-66. Jest to zmienione wydanie artykułu: H. Pietras, Klerykalizacja kapłaństwa w Kościele starożytnym, czyli przyczynek do historii języka religijnego, w: Sympozja Kazimierskie, t. VI, red. B. Wronikowska, D. Próchniak, Lublin 2008, s. 111-116. Zob. także: H. Pietras, Od prezbiteratu do kapłaństwa: ewolucja pojęć i urzędu, Studia Bobolanum 3 (2002) 5-17; tenże, Dymisja ze stanu duchownego i jej skutki w starożytności chrześcijańskiej, w: Odejścia od kapłaństwa. Studium historyczno-psychologiczne, red. K. Dyrek, Kraków 2010, s. 7-19; tenże, Kościół jako społeczność zbawionych próba zrozumienia aksjomatu: Poza Kościołem nie ma zbawienia, w: Kościół starożytny królestwo Chrystusa i instytucja, red. F. Drączkowski, J. Pałucki, P. Szczur, M. Szram, M. Wysocki, M. Ziółkowska, Lublin 2010, s. 11-21.

10 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym ochrzczonych. Prawie cały List do Hebrajczyków mówi o kapłaństwie Chrystusa, że jest ono nieprzemijające, przewyższające kapłaństwo potomków Aarona, że jest na wzór Melchizedeka i znosi potrzebę jakiegokolwiek innego kapłaństwa ustanowionego przez Prawo. W tym Chrystusowym kapłaństwie mają wierni udział przez chrzest, co potwierdza 1 P 2,5. W najstarszych zatem tekstach, do końca II wieku, nie ma rozróżnienia na świeckich i kapłanów w Kościele, ale na świeckich i duchownych, wśród których najważniejsi są biskupi, prezbiterzy i diakoni o kompetencjach zstępujących. Najlepszym tutaj przykładem, ze względu na sporą ilość pozostawionych tekstów, jest Tertulian 2. Bardzo znaczący zdaje się być następujący fragment z De exhortatione castitatis: Bylibyśmy w błędzie, gdybyśmy myśleli, że czego nie wolno kapłanom, wolno świeckim. Czyż i my, świeccy, nie jesteśmy kapłanami? Napisano: Uczynił nas królestwem i kapłanami Boga i Ojca swojego (Ap 1,6). Różnicę między ordo i ludem ustanowił autorytet Kościoła, a także cześć dla ordo w zasiadaniu wśród składających Bogu ofiarę. Gdzie jednak nie ma pierwszeństwa miejsca dla ordo, ofiarujesz, chrzcisz i jesteś sam dla siebie kapłanem; to znaczy gdzie są trzej, jest Kościół, to znaczy świeccy 3. Pisałem na ten temat: Zasiadać wśród składających ofiarę, co widzimy w tym tekście. Po łacinie to considere, od czego pochodzi consessus, a znaczy między innymi zasiadać w gronie urzędowym. Biskupi, prezbiterzy i diakoni stanowią ustanowione autorytetem Kościoła ordo, które odróżnia się od reszty ludu, od świeckich, ale nie kapłaństwem, a że tak powiem administracyjnie. Mają pierwszeństwo wśród składających ofiarę, jeśli są. Do istoty Kościoła zdaje się jednak należeć to przede wszystkim, że zbierają się trzej, to znaczy, że jest wspólnota. Ordo ecclesiasticus to jakby ordo decurionum w świecie rzymskim. Niewątpliwie ich członkowie mają swoje przywileje, swoją pozycję i honory, ale jest to kwestia 2 Zob. np. Tertulian, De oratione 28; De praescriptione haereticorum 41. 3 Tertulian, De exhortatione castitatis 7, 2-3, CCL 2, s. 1024-1025: Vani erimus, si putaverimus quod sacerdotibus non liceat laicis licere. Nonne et laici sacerdotes sumus? Scriptum est: Regnum quoque nos et sacerdotes Deo et Patri suo fecit (Ap 1,6). Differentiam inter ordinem et plebem constituit ecclesiae auctoritas et honor per ordinis consessus sanctificatos Deo. Ubi ecclesiastici ordinis non est consessus, et offers et tinguis et sacerdos es tibi solus; scilicet ubi tres, ecclesia est, licet laici, tłum. własne.

Chrzest jako sakrament kapłaństwa Kościół Pierworodnych 11 ustanowienia i ładu społecznego. Kapłaństwo to całkiem inna sprawa. Zastrzeżenie Tertuliana dotyczące ewentualnego rozróżnienia na kapłanów i świeckich i samo użycie słowa kapłan na określenie duchownych z czym się nie zgadza, zdaje się jednak wskazywać, że bywało i tak. Byli widocznie jacyś chrześcijanie, którzy tak zaczynali rozróżniać. Tertulian pojmuje zatem cały Kościół jako ściśle hierarchiczny, w prawdziwym słowa znaczeniu, od ƒerate a czyli kapłaństwa. Wszyscy w nim są kapłanami, spełniają funkcje kapłańskie, ale w pewnym porządku (ordo), którego wymaga godność i organizacja Kościoła. Dlatego może też mówić o kapłaństwie dziewictwa czy wdowieństwa 4, a także sprzeciwiać się rozróżnieniom chrześcijan na kapłanów i świeckich. Bardzo interesujący jest mały fragment, często przytaczany w tym kontekście, z Contra Celsum, w którym Orygenes przyrównuje kapłanów greckich do wszystkich chrześcijan: To jeszcze powiem wrogom naszej wiary, którzy zmuszają nas do walki o wspólne dobro i każą nam zabijać ludzi: wasi kapłani, którzy opiekują się posągami i służą waszym bogom, nie chcą splamić swych rąk ludzką krwią, aby rękami czystymi od krwi i zbrodni mogli składać bogom określone ofiary; nie powołujecie więc ich pod broń, gdy wybuchnie wojna. Jeżeli aprobujecie takie postępowanie, to tym bardziej powinniście uznać za słuszne postępowanie chrześcijan, którzy w czasie wojny sami wyruszają do walki jako kapłani i słudzy Boga, nie plamią jednak swych rąk, a walczą tylko modlitwami, zanosząc je do Boga w intencji żołnierzy bijących się za słuszną sprawę oraz w intencji sprawiedliwego władcy 5. W miarę rozwoju struktur kościelnych i form kultu zaczyna się pojmować urzędy i funkcje w Kościele w analogii do przedchrześcijańskich struktur żydowskich. Z tego samego III wieku pochodzą Didaskalia Apostolskie, które powstały w Syrii, w różnej formie zachowały się w kilku językach, ciągle jednak przeredagowywane. Tworzą one pierwsze sześć ksiąg Konstytucji Apostolskich, również te przeredagowane prawdopodobnie pod koniec IV wieku. Jest to dzieło wybitnie biblijne, także więc na temat kapłaństwa nauka odnosi się wprost do Starego Testamentu. Czytamy tam między innymi: 4 Zob. Tertulian, Ad uxorem 6-7. 5 Orygenes, Contra Celsum VIII, 73, Przeciw Celsusowi, tłum. S. Kalinkowski, Warszawa 1986, s. 424.

12 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym Dawnymi ofiarami są obecnie modlitwy, błagania i dziękczynienia; dawnymi pierwocinami, dziesięcinami, ofiarami i darami są obecnie ofiary eucharystyczne, składane przez świętych biskupów Panu Bogu za pośrednictwem Jezusa Chrystusa, który za nich umarł. Oni są bowiem waszymi arcykapłanami, waszymi kapłanami są prezbiterzy, a waszymi lewitami są teraz diakoni, lektorzy, kantorzy, ostiariusze, diakonisy, wdowy, dziewice i sieroty. Ponad nimi wszystkimi stoi arcykapłan biskup. On jest sługą Słowa, strażnikiem wiedzy, pośrednikiem między Bogiem i wami w kulcie Bożym; on jest nauczycielem pobożności, on drugim po Bogu waszym ojcem, który powtórnie was zrodził z wody i Ducha jako przybranych synów; on jest waszym władcą i przywódcą, on waszym królem i panem, on waszym ziemskim bogiem po Bogu, któremu winniście oddawać cześć. Biskupi, prezbiterzy i diakoni są tutaj przedstawieni w ścisłej analogii do kapłaństwa w Izraelu. Ciekawe jednak jest zestawienie tego, co powyżej, z ideą kapłaństwa powszechnego. We fragmencie istniejącym po grecku, a nieobecnym w starożytnym tłumaczeniu łacińskim, mówi się co następuje: [Namaszcza się głowę przy chrzcie] tak jak niegdyś namaszczano królów i kapłanów: nie dlatego, iżby i teraz przyjmujący chrzest byli ustanawiani kapłanami, lecz dlatego, że od Chrystusa pochodzą chrześcijanie, królewskie kapłaństwo i lud święty (1 P 2,9) 7. Wyrażenie kapłaństwo występuje tu w dwóch różnych znaczeniach. Na ustanowienie mamy słowo ceiroton a, czyli nie tyle nałożenie rąk, ile raczej wyznaczenie przez podniesienie ręki, jak przy głosowaniu; w taki sposób bowiem ustanawiano duchownych w Kościele greckim do IV wieku. Ustanawianie przez nałożenie rąk, poświadczone w Nowym Testamencie, było zwyczajem żydowskim, obecnym w Kościele czasów apostolskich, ale który przyjął się powszechnie dopiero później. Kapłaństwo chrzcielne według cytowanego tekstu otrzymuje się natomiast przez namaszczenie, jak w odniesieniu do kapłanów Starego Testamentu. Pamiętajmy bowiem, że w starożytności duchownych nie namaszczano przy ustanawianiu, rezerwując ten ryt dla inicjacji chrześcijańskiej. Constitutiones Apostolorum II, 26, 2-4, ŹMT 42, s. 43*-44*. 7 Constitutiones Apostolorum III, 16, 3, ŹMT 42, s. 93*.

Chrzest jako sakrament kapłaństwa Kościół Pierworodnych 13 Można więc odnieść wrażenie, że według Didaskaliów kapłanami namaszczonymi są wszyscy ochrzczeni, a kapłanami ustanowionymi biskupi i prezbiterzy. Od tekstu wielokrotnie przeredagowywanego nie można wymagać wielkiej precyzji, ale tak wygląda, jakby w jednym miejscu kapłanom starotestamentalnym odpowiadali biskupi i prezbiterzy, w innym zaś wszyscy ochrzczeni. Być może jest to właśnie ślad przerabiania tekstu przez sto lat bez zbytniej dbałości o szczegóły? Być może też z tego właśnie powodu fragment ten wypadł z tłumaczenia łacińskiego, gdyż nie był już zrozumiały? Począwszy od Cypriana z Kartaginy zaczyna się mówić coraz powszechniej o kapłanach w Kościele w odniesieniu właśnie do duchownych 8. Czy zmieniła się teologia, czy tylko język? Czyżby pojawiła się świadomość łącząca kapłaństwo z ordo? Przypuszczam, że teologia zmieniła się tutaj pod wpływem języka, który na zasadzie akomodacji dostosował się do języka religii rzymskich odchodząc od pierwotnej gorliwości. II. Rozwinięcie, czyli kilka uwag o Kościele pierworodnych Wydaje mi się istotnym przytoczenie tutaj świadectwa autora, który systematycznie nazywa prezbiterów kapłanami (sacerdotes), a biskupów albo tak samo, albo wręcz pontyfikami. Jako że oba terminy są ewidentnie przedchrześcijańskie, a drugi wręcz pogański, ważne przy okazji jest zwrócenie uwagi, co ma być specyficznie chrześcijańskiego w jego refleksji. Chodzi o Hieronima, który wyraźnie dostosowuje język do swojej epoki i czytelników. Widać wszyscy już tak mówili. O prawdziwym kapłaństwie, nie żydowskim i nie pogańskim, ale chrześcijańskim mówi inaczej, przy okazji omawiania pierworodztwa. Pisze tak w liście poświęconym Melchizedekowi i temu, że był on w rzeczywistości pierworodnym synem Noego, Semem: Równocześnie [Hebrajczycy] podają i taką wiadomość, że aż do kapłaństwa Aarona wszyscy pierworodni ze szczepu Noego, którego następstwo i porządek jest opisany, byli kapłanami i składali ofiary Bogu i że to jest owo pierworodztwo, które Ezaw sprzedał bratu swemu Jakubowi 9. 8 Zob. Cyprian, Epistulae 57, 3; 64, 1; 67; 70; 72. 9 Hieronim, Epistulae 73, 6: Simulque et hoc tradunt, quod usque ad sacer-

14 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym Kapłaństwo Melchizedeka jest więc pierwotniejsze od kapłaństwa Aarona, bo polega na pierworództwie. I przez to zahacza się o kapłaństwo Chrystusowe. Kawałek dalej pisze Hieronim nawiązując do niektórych opinii utożsamiających Melchizedeka z Duchem Świętym lub aniołem. Jego zdaniem być to nie może: I zaiste głupią rzeczą jest, że niektórzy to, co jest powiedziane w figurze dlatego że kapłaństwo Chrystusa nie ma końca i On sam, jako król i kapłan, jedno i drugie nam darował, abyśmy byli ludem królewskim i kapłańskim (1 P 2,9), i jako kamień węgielny, obydwie złączył ściany (Ef 2,14.20), aby jako dobry pasterz z dwóch trzód uczynić jedną trzodę (J 10,11-16) odnoszą do nagwg»n czyli wyższego sensu 10, aby usunąć prawdę historyczną i mówić, że nie był królem, lecz aniołem przedstawionym pod postacią człowieka. A tymczasem Hebrajczycy do tego stopnia usiłują wykazać, iż Melchizedek był królem Salem, synem Noego, Semem, że przytaczają te słowa przedtem zapisane: I wyszedł król sodomski naprzeciw niego bez wątpienia mowa o Abrahamie gdy wrócił po rzezi Chodorlachomora i królów, którzy z nim byli w dolinie Sawe, a jest to dolina królewska (Rdz 14,17) i zaraz następują słowa: A Melchizedek, król Salem, wyniósł chleb i wino (Rdz 14,18) 11. Melchizedek jest typem Chrystusa i jego kapłaństwo jest typem kapłaństwa Chrystusa, które ten z kolei daje nam chrześcijanom, a nie nam księżom. Siódmy rozdział Listu do Hebrajczyków jest kluczowym tekstem na ten temat. W tym samym Liście jest jednak więcej, mianowicie Kościół nazwany jest Kościołem pierworodnych : dotium Aaron, omnes primogeniti ex stirpe Noe, cuius series et ordo describitur, fuerint sacerdotes, et Deo victimas immolarint: et haec esse primogenita, quae Esau fratri suo vendiderit Iacob, Hieronim ze Strydonu, Listy, wstęp i opracowanie na podstawie tłumaczenia ks. J. Czuja, M. Ożóg, tekst łaciński przygotował H. Pietras, t. 2, ŹMT 55, Kraków 2010, s. 182-182*. Zob. Rdz 25, 31. 10 W sensie mistycznym. 11 Hieronim, Epistulae 73, 9: Et revera stultum est, id quod in typo dicitur: eo quod Christi sacerdotium finem non habeat; et ipse rex et sacerdos nobis utrumque donaverit, ut simus genus regale et sacerdotale, et quasi angularis lapis parietem utrumque coniunxerit, et de duobus gregibus bonus pastor unum effecerit gregem; sic quosdam referre ad nagwg¾n ut historiae auferant veritatem, et dicant non fuisse regem, sed imagine hominis Angelum demonstratum: cum intantum nitantur Hebraei Melchisedech regem Salem, filium Noe, Sem ostendere, ut ante hoc scriptum sic referant: Egressus est autem rex Sodomorum in occursum ei (haud dubium, quin Abrahae) postquam reversus est a caede Chodorlaomor, et regum qui cum eo erant in valle Save: haec est vallis regis; de qua statim sequitur: Et Melchisedech rex Salem protulit panem et vinum, ŹMT 55, s. 183-183*.

Chrzest jako sakrament kapłaństwa Kościół Pierworodnych 15 Wy natomiast przystąpiliście do góry Syjon, do miasta Boga żyjącego, Jeruzalem niebieskiego, do niezliczonej liczby aniołów, na uroczyste zebranie, do Kościoła pierworodnych, którzy są zapisani w niebiosach, do Boga, który sądzi wszystkich, do duchów sprawiedliwych, które już doszły do celu, do Pośrednika Nowego Testamentu Jezusa, do pokropienia krwią, która przemawia mocniej niż krew Abla 12. W kulowskim komentarzu do Pisma Świętego ks. Stanisław Łach zbiera proponowane przez egzegetów wyjaśnienia tych pierworodnych. Mogli by to być aniołowie, sprawiedliwi Starego Testamentu, apostołowie, albo wszyscy chrześcijanie 13. Częściowo pomocny w zrozumieniu problemu okazał się być porządny artykuł ks. Stanisława Jankowskiego SDB, Porodziła swego pierworodnego Syna (Łk 2,7) 14. Słusznie pokazuje wszelkie znaczenia tego pojęcia, pokazuje jak przywileje pierworodnego przechodzą na cały Izrael i stąd obowiązek wykupu pierworodnych za 5 sykli 15 dawanych kapłanom z rodu Aarona, którzy w składaniu ofiar zastępują pierworodnych. W konkluzjach nie dochodzi jednak do połączenia kapłaństwa Chrystusa z Jego pierworództwem, o którym pisze. Wydaje mi się to zaś bardzo interesujące. Chrystus jest pierworodnym nie dlatego że pierwszym, ale dlatego, że spełnia wszelkie funkcje pierworodnego: reprezentuje Ojca, zarządza jego własnością, składa ofiarę. Dywagacje na temat ewentualnego rodzeństwa są nie na temat, gdyż to pierworództwo związane z kapłaństwem dotyczy także jedynaka. Autor Listu do Hebrajczyków mówi do adresatów, że weszli na górę Syjon = Jerozolima = Salem, czyli dołączyli do Melchizedeka, a raczej do tego, którego tamten zapowiadał. Chrystus bowiem nie zachowuje swego pierworództwa i wszystkich związanych z tym przywilejów dla siebie, ale daje tym, którzy przychodzą do niego. W jednym z nielicznych zachowanych komentarzy do Listu do Hebrajczyków Teodoret z Cyru pisał: 12 Hbr 12,22-24. 13 Zob. S. Łach, List do Hebrajczyków. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, ekskursy, Poznań 1959, s. 283-284. 14 Zob. S. Jankowski, Porodziła swego pierworodnego Syna (Łk 2,7), Seminare 18 (2002) 121-138. 15 Zob. S. Jankowski, Porodziła swego pierworodnego Syna (Łk 2,7), przypis 38. Por. Lb 18,16.

16 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym Pierworodnymi nazywa wybranych, ponieważ pierworodni na mocy prawa otrzymywali podwójną część dziedzictwa (Pwt 21,17). A powiedział to wszystko, aby wskazać na ich wyższość i równocześnie zachęcić do gorliwego przyjęcia tych prawd 16. PrwtÒtokoi to zgodnie z wszystkimi słownikami wybrani, w chrześcijańskim żargonie wybrani spośród katechumenów do chrztu wystarczy zobaczyć List św. Pawła do Rzymian lub dowolną historię katechumenatu. Zdaniem Teodoreta chodzi więc o wybranych do chrztu, by oni tworzyli Kościół pierworodnych. Jan Słomka poświęcił jeden podrozdział swojej książki o terminologii chrzcielnej przybraniu za synów 17. Oczywiście przede wszystkim cytuje świadectwa mówiące o adopcji, ale znaczący jest fragment jednej homilii Teodora z Mopsuestii, niezbyt odległego mentalnością od Teodoreta z Cyru. Teodor pisze cytuję za Słomką: Pierworodnymi nazywa on nieśmiertelnych i niezmiennych, jako tych, których uznał za godnych, aby im udzielić daru przybrania za synów, jak powiedział Pan; Już bowiem umrzeć nie mogą, gdyż są równi aniołom i są dziećmi Bożymi, będąc uczestnikami zmartwychwstania (Łk 20,36) i zostali zapisani do nieba jako jego mieszkańcy 18. Nie rozumiejąc, a nawet nie widząc tekstu syryjskiego tych homilii, trudno z całą pewnością orzec, jakiego słowa użył Teodor. Jeśli właśnie tak napisał, to pewnie odwołuje się do Listu do Hebrajczyków, gdyż Paweł dość rygorystycznie odnosi termin pierworodny do samego Chrystusa. Znaczyłoby to, że skutkiem chrztu w rozumieniu Teodoreta jest między innymi pierworództwo z wszystkimi konsekwencjami. Jeszcze w jednym miejscu u Hieronima znajdujemy podobny zwrot, tym razem jest to: Kościół pierworodnych, współbrzmienie wszystkich cnót (Ecclesia primitivorum, virtutum omnium consonantia) 19. Pisze tak w kontekście obozowisk zakładanych przez Izraeli- 16 Teodoret z Cyru, Interpretatio in XIV epistulas sancti Pauli. In Hebraeos III, 24, PG 82, k. 777: PrwtotÒkouj d toýj klektoýj kšklhken, peid¾ diploàn kláron kat tõn nòmon l mbanon oƒ prwtòtokoi. Taàta d e rhke, kaˆ t¾n Øperoc¾n toútwn deiknýj, kaˆ spoudaiòteron aùto j prosišnai paregguîn, ŹMT 20, s. 270. 17 J. Słomka, Wczesnochrześcijańskie nazwy chrztu, Katowice 2009, s. 116-122. 18 Teodor z Mopsuestii, Homiliae catecheticae 12, 12, cyt. za: J. Słomka, Wczesnochrześcijańskie nazwy chrztu, s. 120. 19 Hieronim, Epistulae 78, 24, ŹMT 55, s. 221-221*.

Chrzest jako sakrament kapłaństwa Kościół Pierworodnych 17 tów na pustyni, gdzie 22 postój, w Maceloth 20, tłumaczy jako coetus, czyli zebranie, zgromadzenie, jednym słowem Ecclesia. Użycie jednego z terminów na określenie pierworodnych pozwala mu na utożsamienie tego zgromadzenia z samym Chrystusem, gdyż to on jest jakby sumą wszelkich cnót, czyli mocy. Hieronim czytał na pewno, a i nie ma powodu, by podejrzewać, że zapomniał, co Filon pisał o Logosie jako sumie wszelkich mocy 21 albo Orygenes w pierwszych dwóch księgach Komentarza do Ewangelii według św. Jana o wielości epinoiai. Tenże Orygenes też napisał komentarz do postojów Izraela na pustyni 22. W analogicznym miejscu zupełnie inaczej tłumaczy nazwę Makelot, mianowicie od początku. I wyjaśnia następująco: Kto bowiem dąży do doskonałości, ten ogląda początek rzeczy, a raczej wszystko odnosi do tego, który był na początku i który nigdy od tego początku się nie oddala 23. Związek z pierworództwem Chrystusa i wiernych w Kościele pozostaje zatem podobny, mimo zupełnie innej etymologii. Zwracałem już uwagę powyżej, że cały Kościół jest hierarchiczny, to znaczy cały jest kapłański, a nie że posiada kapłanów. W związku z tym konsekwentnie można by powiedzieć, że wszystkie sakramenty w Kościele są kapłańskie. Pierwsze miejsce ma tu jedna sakrament chrztu, on bowiem sprawia, że jesteśmy członkami Zgromadzenia Pierworodnych, czyli kapłanami. III. Zakończenie, czyli o potrzebie wyjaśniania Można by zapytać, jak to się stało, że nie chrzest, ale sacramentum ordinis w powszechnym mniemaniu traktuje się jako sakrament kapłaństwa i taka nazwa występuje w polskich tłumaczeniach Kodeksu Prawa Kanonicznego, choć już Katechizm Kościoła Katolickiego nie używa go nigdy, mówiąc o kapłaństwie ministerialnym. W innych językach sakrament kapłaństwa pojawia się zasadniczo w tłumaczeniach tekstów Jana Pawła II, a następnie Benedykta 20 Zob. Lb 33,25. 21 Por. Filon Aleksandryjski, De confusione linguarum 146n. 22 Orygenes, In Numeros homiliae 27. 23 Orygenes, In Numeros homiliae 27, 12.

18 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym XVI. Tak więc ta nazwa wygląda na polski wkład do światowego dziedzictwa teologicznego Widzieliśmy, że od IV wieku powszechnie nazywa się prezbiterów kapłanami i tak jest do dziś. W dokumentach przedsoborowych nie jest więc kapłanem nawet biskup, którego konsekracja zresztą nie była uważana za sakrament. Obecnie jest w Kościele jeden sakrament ordinis, trzystopniowy, co oznacza, że zmienić się może każda praktyka sakramentalna bez względu na jakiekolwiek wcześniejsze ustalenia dogmatyczne. Przykładem może być likwidacja święceń ostiariusza i egzorcysty, w Trydencie uznanych dogmatycznie za niezbywalne. Z potocznym nazywaniem księży kapłanami nie ma sensu walczyć, ale propagowanie tego przez duchownych uważam za szkodliwe. Wygląda bowiem na uzurpację, przypisywanie sobie tego, co przynależy wszystkim ochrzczonym. Duchowni oddzielają się w ten sposób od reszty wiernych, czyniąc się lepszą cząstką bez dbałości o użyteczność. Księża często narzekają na swoich parafian, że mało się angażują. Zapewne, gdyż bez świadomości własnego kapłaństwa czują się wiernymi drugiej kategorii, zepchnięci do tej roli przez księży, uzurpatorów kapłaństwa. Warto przy tej okazji uświadomić sobie, że jednym z powodów, dla których Stolica Apostolska nakazała polskiemu episkopatowi nowy przekład dokumentów Vaticanum II było właśnie pisanie o sakramencie kapłaństwa w sensie święceń, a w nowym Mszale Rzymskim Jana Pawła II, którego po polsku jeszcze nie ma (z wyjątkiem części poświęconej czci świętych i błogosławionych) już żaden święty nie występuje jako na przykład kapłan i doktor Kościoła, tylko jako prezbiter. Il Battesimo come il sacramento del sacerdozio La Chiesa dei primogeniti (Riassunto) L articolo riprende il tema del sacerdozio di tutti i battezzati, trattato già in altri luoghi dallo stesso autore. Qui l argomento si appoggia sulla testimonianza di S. Girolamo che secondo gli Ebrei tutti i primogeniti della discendenza di Noè erano sacerdoti ed in quello consiste la primogenitura venduta da Esaù. Oltre questo la Lettera agli Ebrei 12,22 dice che cristiani formino una Chiesa dei primogeniti. Si arriva alla conclusione

Chrzest jako sakrament kapłaństwa Kościół Pierworodnych 19 che essendo battezzati i membri della Chiesa entrano nei diritti e i doveri dei primogeniti, cioè dei sacerdoti, tra cui il Cristo era il primo, primogenito per eccellenza.

Rafał Zarzeczny SJ Przygotowanie do wiary i przygotowanie do chrztu w Pseudoklementynach I. Wprowadzenie Mianem literatury pseudoklementyńskiej (dalej: PsKl) określa się zwłaszcza dwa obszerne teksty o charakterze pseudoepigraficznym przekazane w korpusie pism Klemensa Rzymskiego (CPG 1015). Pierwszy z nich tworzy cykl dwudziestu Homilii (dalej: H), zachowanych w języku greckim (pocz. IV w.) 1. W niektórych rękopisach tekst H poprzedzają pseudoapostolskie listy apokryficzne, mianowicie Piotra do Jakuba, wraz z odpowiedzią przeznaczoną jedynie dla dojrzałych chrześcijan 2, oraz Klemensa do Jakuba, informujący o śmierci Piotra, który na swego następcę wyznaczył właśnie Klemensa 3. Drugim głównym dokumentem cyklu PsKl są tak 1 Homiliae XX, CPG 1015.4; BHG 322-341; CApNT 209.4; PG 2, k. 57-468. Tekst zachowany w dwóch rękopisach greckich: Paris gr. 930 (XII w.); Vat. Ottob. 443 (XIV w.), wyd. krytyczne H: Die Pseudoklementinen I. Homilien, red. B. Rehm, G. Strecker, GCS 42, Berlin 1953; 1969 2 ; 1992 3, s. 23-281; tłum. franc. A. Siouville, Les homélies clémentines. premiére traduction française avec une introduction et des notes par A. Siouville, Paris 1933; wyd. 2: Traduit du grec, introduit et annoté par A. Siouville. Préface de C. Jambet, Paris 1991. Istnieją ponadto dwa pitom» tekstu H: pierwsze z VII lub VIII w., noszące ślady puryfikacji dogmatycznej i prawdopodobnie przeznaczone do użytku liturgicznego (CPG 1015.6; BHG 342-344b; CApNT 209.6); drugie z X w., autorstwa Symeona Metafrasta (CPG 1015.7; BHG 345-347; CApNT 209.7); wydanie obu tekstów: Clementinorum epitomae duae, red. A.R.M. Dressel, Lipsiae 1859; 1873 2. 2 Epistula Petri ad Iacobum, CPG 1015.1; BHG 319; CApNT 209.1; PG 2, k. 25-28; wyd. Rehm Strecker, Die Pseudoklementinen, GCS 42, s. 1-2; Contestatio, CPG 1015.2; BHG 320; CApNT 209.2; PG 2, 28-32; wyd. Rehm Strecker, Die Pseudoklementinen, GCS 42, s. 2-4. 3 Epistula Clementis ad Iacobum, CPG 1015.3; BHG 321; BHL 6646; CApNT

22 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym zwane Recognitiones, czyli Rozpoznania (dalej: R), które w całości do naszych czasów dotarły w łacińskim przekładzie Rufina z Akwilei (poł. IV w.) 4. Posiadamy ponadto fragmentaryczne przekłady obu tekstów na język syryjski 5. W rzeczywistości pisma stanowią dwa odrębne opracowania tego samego, dziś zaginionego źródła, niekiedy utożsamianego z tzw. Wyprawami Piotra (Per odoi Pštrou), które nazywać będziemy dokumentem bazowym (dalej: DB) 7. Jego zależność od apokryficznego Nauczania Piotra (K»rugma Pštrou; dalej: NP) 8 i innych pism związanych z tradycją syro-palestyńską 9, wza- 209.3; PG 2, k. 32-56; wyd. Rehm Strecker, Die Pseudoklementinen, GCS 42, s. 5-22. 4 Recognitiones latine interprete Rufino, CPG 1015.5; BHL 6644-5; CApNT 209.5; PG 1, k. 1207-1454. Łaciński tekst R przekazany został w licznych rękopisach łacińskich, najstarszy pochodzi z VI w. (Milano, Bibl. Ambros.). Tekst grecki zaginął, poza nielicznymi fragmentami. Wydanie krytyczne R: Die Pseudoklementinen II. Rekognitiones in Rufinus Übersetzung, red. B. Rehm F. Paschke, GCS 51, Berlin 1965 1, 1993 2. Przekład Rufina musiał powstać przed rokiem 406, datą śmierci biskupa Gadencjusza, któremu tłumacz dedykuje swoją pracę w przedmowie do R. O tym, że pierwotnie ortodoksyjne dzieło Klemensa miało być poprawione przez heretyckich anomejczyków, Rufin pisze już przed rokiem 397. Zob. Rufin z Akwilei, De adulteratione librorum Origenis 3. 5 Wydanie tekstu syryjskiego H (BHO 197) i R (BHO 198-201) z grecką retrowersją: Die syrischen Clementinen mit griechischem Paralleltext. Eine Vorarbeit zu den literargeschichtlichen Problemen der Sammlung, red. W. Frankenberg, TU 48/3, Leipzig 1937: R I-IV 1, 4, s. 2-236; H X-XIV, s. 236-337. Por. F.S. Jones, Evaluating the Latin and Syriac Translations of the Pseudo-Clementine Recognitions, Apocrypha 3 (1992) 237-257. Na temat fragmentarycznie zachowanych orientalnych wersji i opracowań tradycji PsKl, głównie arabskich i ormiańskich, zob. F.S. Jones, The Pseudo-Clementines: A History of Research, The Second Century 2 (1982) 6-7; V. Calzolari, La tradition arménienne des Pseudo-Clémentines. État de la question, Apocrypha 4 (1993) 263-293. Zob. Epifianiusz z Salaminy, Panarion XXX, 15, 1, GCS 25, s. 352. Por. S.C. Mimouni, Le judéo-christianisme ancien. Essais historiques, Paris 1998, s. 281n. 7 Zestawienie paralelizmów w R i H podaje O. Cullmann, Le problème littéraire et historique du roman pseudo-clémentin. Étude sur le rapport entre le gnosticisme et le judéo-christianism, Paris 1930, s. 60-62. Dyskusję na temat natury DB obszernie omawia F.S. Jones, The Pseudo-Clementines, s. 8-14. Według Bousseta, Schmidta i Cullmanna DB najprawdopodobniej został zredagowany ok. 220-230 w Syrii lub też Zajordaniu. Natomiast zdaniem Uhlhorna, Harnacka i Waitza miejscem jego redakcji mógł być Rzym. 8 CApNT 208; wyd. krytyczne zachowanych fragmentów NP w: Kerygma Petri, red. M. Cambe, CCAp 15, Louvain 2003. 9 Wymienia się m.in. apokryficzne Dzieje Piotra; tradycje dotyczące dyskusji Piotra z Szymonem Magiem; dialogi Piotra z Apionem; historię ludu Bożego od Abrahama do czasów młodego Kościoła, o charakterze antypawłowym, zredagowaną około roku 200 i będącą podstawą fragmentu R I, 27-71, którą identyfikuje się ze znanymi Epifaniuszowi Stopniami Jakuba ('Anabaqmoˆ 'Iakèbou; por.

Przygotowanie do wiary i przygotowanie do chrztu w Pseudoklementynach 23 jemne relacje tekstów w języku greckim, łacińskim i syryjskim oraz ich recepcja, stanowią osobny problem badawczy, do dziś nierozwiązany, którym tutaj zajmować się nie możemy 10. W gronie patrologów nie trzeba wyjaśniać natury ani przedstawiać szczegółowo treści interesującego nas korpusu pism; tym jednak, którzy dotychczas się z nim nie zetknęli, należy się parę słów objaśnienia. Tym bardziej, że żaden z tych tekstów z wyjątkiem fragmentów NP 11 nie był jeszcze tłumaczony na język polski, brakuje też polskich studiów 12. Całość PsKl otrzymała postać romansu, stąd niekiedy nazywa się je pierwszą powieścią chrześcijańską 13. Bohaterem i narratorem cyklu jest Klemens, młody rzymski poganin z arystokratycznego rodu, który pod naporem pytań egzystencjalnych i za namową Barnaby wyrusza do Cezarei Palestyńskiej. Tam spotyka apostoła Piotra, nawraca się pod wpływem jego nauk, a potem towarzyszy mu w podróży do Antiochii. Po drodze Klemens odnajduje i rozpoznaje swoich dawno zaginionych krewnych, mianowicie matkę, Epifaniusz, Panarion XXX, 16, 6-7). W grę wchodzi także zależność od jakiejś apologii żydowskiej z przełomu I/II w. oraz pogańskiego wzorca, według którego Pseudoklementyny otrzymały formę narratywną. Wśród potencjalnych żródeł DB wymienia się także Księgę Praw Narodów autorstwa Filipa, ucznia Bardesanesa. Por. B. Rehm, Bardesanes in der Pseudoklementinen, Philologus 93 (1938) 218-247. Zob. O. Cullmann, Le problème, s. 116-131; F.S. Jones, The Pseudo- Clementines, s. 14-33. 10 Syntetyczne opracowanie stanowisk w kwestii pierwotnej formy DB i proces formowania się ostatecznej redakcji Pseudoklementyn przedstawia F.S. Jones, The Pseudo-Clementines, s. 1-33. Na ten temat zob. B. Pouderon, Origène, le Pseudo- Clément et la structure des Periodoi Petrou, Apocrypha 12 (2001) 29-51. Status quaestionis badań nad tradycją pseudoklementyńską szczegółowo opracował F. Manns, Les Pseudo-Clémentines (Homélies et Reconnaissances). État de la question, Liber Annuus SBF 53 (2003) 160-164. 11 Zob. ANT, t. 2/1, s. 577-580. 12 Streszczenie PsKl podaje M. Starowieyski, ANT 2/1, s. 525-529. Zob. także J. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska. Historia doktryn chrześcijańskich przed soborem nicejskim, tłum. S. Basista, Kraków 2002, s. 72-77. 13 Wczesnochrześcijańska technika narracyjna w dużej mierze bazuje na wzorach antycznych. Licznych przykładów wykorzystania elementów gatunku romantycznego dostarczają zwłaszcza apokryficzne dzieje apostolskie, począwszy od DzPt i DzPw (poł. II w.), jednak odnajdujemy je już w Pasterzu Hermasa (II w.). Niewątpliwie PsKl rozwija tę późnoantyczną formę powieściową w sposób najpełniejszy; na temat formy romantycznej w PsKl zob. B. Pouderon, Dédoublement et création romanesque dans le roman ps.-clémentin, w: Les personnages du roman grec, red. B. Pouderon, C. Hunzinger, D. Kasprzyk, Collection de la Maison de l Orient Méditerranéen 29, Lyon 2001, s. 269-283. Por. także hasło I. Ramelli, Romanzo cristiano, w: NDPAC III, k. 4605-4611.

24 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym którą rozpoznaje w żebraczce pod kościołem na wyspie w pobliżu Arados, potem braci w bliźniaczych uczniach Piotra, Nicetasie i Akwili, a wreszcie ojca, którym okazuje się być starzec napotkany w Laodycei. W czasie podróży Piotr wygłasza serię katechez i dyskutuje z fałszywymi poglądami. Jego głównym adwersarzem jest Szymon zwany Magiem, który jak się zdaje otrzymuje wiele rysów świętego Pawła, uważanego za głównego wroga judeochrześcijaństwa. Wśród tematów dyskusji znajdują się następujące problemy: natura Boga; problem zła; prawdziwy Prorok i prawdziwe proroctwo; wolna wola, prawda i nieśmiertelność. W Trypolisie Piotr naucza zwłaszcza na temat monoteizmu i o bałwochwalstwie, a także o duchach nieczystych i o chrzcie będącym ratunkiem. W Laodycei natomiast na temat astrologii, Bożej opatrzności, o porządku świata, horoskopach i o wolności 14. Forma opowieści o nauczaniu i działalności Piotra, przeplatającej się z dziejami Klemensa, pozwala zaliczyć PsKl do korpusu apokryficznych dziejów apostolskich. Tło doktrynalne PsKl stanowi teologia Kościoła pierwotnego, silnie zakorzeniona w mentalności międzytestamentalnego judaizmu, a więc teologia judeochrześcijańska 15. Do istotnych rysów cyklu należy obrona starotestamentalnego jedynobóstwa przeciw przejawom politeizmu oraz ukazywanie chrześcijaństwa jako kontynuacji ST. Piotr głosi Jezusa, którego posługa wpisuje się w plan zbawienia realizowany od początku stworzenia. W traktatach znajdujemy zdecydowane potępienie filozofii pogańskich, oskarżanych o fałszowanie prawdziwej wiedzy i demoralizację młodzieży. Apostoł broni wolnej woli przeciwko pogańskiemu fatalizmowi, którego praktycznym przejawem jest astrologia. Jej przeciwieństwem jest nauka o Bożej opatrzności, która rządzi światem. Zwalcza się także epikureizm, w którym wszystko jest kwestią przypadku. W kwestiach etycznych niezmienną zasadą chrześcijańskiego postępowania jest zachowanie przepisów Prawa Mojżeszowego. Uczniowie Jezusa nie tworzą nowej jakości w tym znaczeniu, że w doskonały sposób wypełniają te same Boże nakazy, których nie potrafili zrealizować synowie Izraela. W tym kontekście do głosu dochodzą wątki antypaulińskie 16. We wspólnocie autora PsKl akcent kładzie się bowiem 14 Schematyczne opracowanie konstrukcji i zagadnień omawianych w R i H daje G. Trecker, Das Judenchristentum in den Pseudoklementinen, TU 70, Berlin 1958; 1982 2, s. 92-96. 15 Szczegółowe opracowanie elementów teologii judeochrześcijańskiej w PsKl zob. F.S. Jones, The Pseudo-Clementines, s. 84-96. 16 Na ten temat zob. zwłaszcza L. Cirillo, L antipaolinismo nelle Pseudoclementine, Ricerche Storico-Bibliche 2 (1989) 121-137.

Przygotowanie do wiary i przygotowanie do chrztu w Pseudoklementynach 25 na zachowanie czystości rytualnej oraz chrzest uwalniający od demonów, nie znajdujemy natomiast Pawłowej typologii odkupienia. Nawiązania do tradycji chrzcielnych otrzymują postać zbliżoną do tradycji tzw. ebionitów oraz elkazaitów. Kontekst tych dwóch heterodoksyjnych wspólnot judeochrześcijańskich w aspekcie tradycji chrzcielnych dla całego ruchu wydaje się istotny 17. II. Nauczanie przygotowujące do przyjęcia wiary Ze względu na ogrom materiału doktrynalnego i specyfikę tradycji PsKl nie możemy tu omówić wszystkich zasadniczych elementów doktrynalnych w nich zawartych. Skoncentrujmy się zatem na tych aspektach nauczania Piotra, które stanowią tło rozumienia chrztu. Istotne treści doktrynalne o charakterze katechetycznym zostały zawarte w pierwszej księdze R (I 27-71). Ta partia materiału najprawdopodobniej pochodzi bezpośrednio z DB 18. Jest to nauka Piotra, który przedstawia dzieje od stworzenia świata aż do siódmego roku Kościoła w Jerozolimie. Mamy tu do czynienia ze swoistym midraszem, opowieścią łączącą teksty biblijne z dopowiedzeniami innych tradycji, podobnie jak to się dzieje np. w Księdze Jubileuszów. W relacji tej brak opowieści o dziejach Adama, za to silnie wyakcentowano sprawiedliwość Noego w czasach, gdy ludzie zaczęli oddalać się od Boga i Jego Prawa, oddając się wszelkim formom nieczystości; wtedy Pan zesłał wody potopu, aby oczyścić ziemię 19, czyniąc z tego wydarzenia zapowiedź przyszłego i prawdziwego oczyszczenia. Co prawda po drodze Izraelici otrzymali różne zastępcze formy oczyszczenia, takie jak ofiary całopalne i ablucje, ale ustały one wraz z nadejściem prawdziwego Proroka, który wypełnił Prawo, zrealizował wszystkie zapowiedzi i ogłosił odpuszczenie grzechów w wodzie chrztu 20. Stąd ważnym rysem nauczania Piotra w PsKl jest tytulatura chrystologiczna, a zwłaszcza nazywanie Jezusa prawdziwym 17 Na temat obecności tradycji elkazaitów w literaturze judeochrześcijańskiej zob. S.C. Mimouni, Le judéo-christianisme, s. 287-316; o tradycjach ebionitów: S.C. Mimouni, Le judéo-christianisme, s. 277-286. 18 Por. F.S. Jones, The Pseudo-Clementines, s. 8. 19 Por. R I 29, 4. 20 R I 39.

26 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym Prorokiem 21. Według A. Grillmeiera mamy tu do czynienia z najstarszym i najpełniejszym opracowaniem tego tytułu w literaturze chrześcijańskiej 22. Podstawę biblijną takiej teologii stanowią słowa Pwt 18,18, gdzie Bóg zapowiada Mojżeszowi: Wzbudzę im proroka spośród ich braci, takiego jak ty, i włożę w jego usta moje słowa, będzie im mówił wszystko, co rozkażę, i ich przywołanie w Dz 7,37: Ten właśnie Mojżesz powiedział do potomków Izraela: Proroka jak ja wzbudzi wam Bóg spośród braci waszych. Jezus jest prorokiem zapowiedzianym przez Mojżesza 23. W nim objawienie Boże, jako jedyne osiągalne źródło poznania, staje się udziałem ludzkości. Prawdziwy Prorok jest i Adamem i Chrystusem zarazem, zapowiedzią nowego człowieka obdarzonego darem Ducha Świętego, stworzonego przez Boga na Jego obraz i podobieństwo, i zarazem też pełną realizacją człowieczeństwa. W Adamie prawdziwy prorok został zapoczątkowany, wcielił się po raz pierwszy. Adam był bowiem stworzeniem doskonałym, nieskażonym przez grzech i obdarzonym mądrością 24. Stąd posiadał trzy godności, mianowicie króla, kapłana i proroka 25. Idea ta w pełni wyraża się poprzez namaszczenie, które towarzyszy każdorazowo konsekracji, w sposób szczególny tej chrzcielnej, gdy wzywa się potrójnego Imienia. To właśnie w Chrystusie idea prawdziwego Proroka otrzymała swoje spełnienie w odniesieniu do obecnego świata 26. Prawdziwy Prorok przemierza zatem historię, wciela się w różne postacie, by ostatecz- 21 Łac. verus propheta; gr. Ð lhq¾j prof»thj; w wersji syryjskiej tytuł ten odda-. ܒ ܐ ܕܫܪܪܐ no jako 22 Por. A. Grillmeier, Gesù, il Cristo nella fede della Chiesa I/1, Brescia 1982, s. 68-71; biblijne i patrystyczne opracowania tytułu Grillmeier przedstawia już od strony 50. Zob. także: G. Strecker, Das Judenchristentum, s. 145-154; A. Le Boulluec, Jésus selon les Homélies clémentines: du Vrai Prophète au Prince de l âge à venir, w: Pensée grecque et sagesse d Orient. Hommage à Michel Tardieu, red. M.-A. Amir Moezzi, Turnhout 2009, s. 368-372. 23 H V 3, 3; R I 36, 2. Zob. Dz 2,22n; Pwt 18,15.19. 24 Por. H.J.W. Drijvers, Adam and the True Prophet in the Pseudo-Clementines, w: Loyalitätskonflikte in der Religionsgeschichte. Festschrift C. Colpe, Würzburg 1990, s. 314-323. Ze względu na ograniczone ramy niniejszego artykułu pozostawiam tu na marginesie pytanie o naturę takich spekulacji, zwłaszcza wobec analogii dla takich spekulacji, ujawniających sie zarówno w literaturze judaistycznej okresu międzytestamentalnego, jak i gnostyckiej. Por. B. Barc, La taille cosmique d Adam dans la littérature juive rabbinique dans trois premiers siècles après J.-C., Revue des Sciences Religieuses 49/3 (1975) 173-185; J. Magne, From Christianity to Gnosis and from Gnosis to Christianity: An Itinerary through the Texts to and from the Tree of Paradise, Atlanta 1993, s. 41-51. 25 Por. R I 46, 3. 26 R I 44, 6.

Przygotowanie do wiary i przygotowanie do chrztu w Pseudoklementynach 27 nie osiągnąć doskonałą realizację i wieczny odpoczynek na końcu czasów 27. Jezus przedstawiony w nauczaniu Piotra w PsKl jako prawdziwy Prorok otrzymuje funkcje zasady (principium) istnienia, analogicznej do tych, jakie rządzą wszystkimi prawami natury. To dlatego Żydzi nazywali Mesjasza królem. Jego panowanie wyraża się namaszczeniem, jakie otrzymuje podczas chrztu w Jordanie. Posłużmy się cytatem: W tamtym czasie mówi Piotr do Klemensa wielu było arcykapłanów (pontifex) jako pomazańców (unguento) albo proroków, którzy wzniecali ogień na ołtarzu Boga. Ale po Aaronie, który był arcykapłanem (pontifex) ktoś inny został wyciągnięty z wody. Nie mówię o Mojżeszu, ale o tym, który w wodach chrztu przez Boga został nazwany Synem (por. Mt 3,17). Jezus istotnie łaską chrztu (per baptismi gratiam) zastąpił ogień, jaki arcykapłan (pontifex) rozniecał dla zmazania grzechów. Albowiem od czasu jego pojawienia się zniesione zostało namaszczenie (chrisma), które potwierdzało posługę kapłańską, proroctwo i panowanie 28. W przepowiadaniu Piotra chrzest w Jordanie stanowi moment proklamowania władzy Chrystusa jako prawdziwego Proroka, w którym spełniają się zapowiedzi udzielone w Starym Prawie 29. Od tej chwili dawne ofiary i posługi nie mają już swojej mocy, ale ich wypełnieniem jest ofiara za grzechy, jaką składa Chrystus będąc Synem Bożym. Widzimy wyraźne echo tej samej teologii, którą kierował się autor Listu do Hebrajczyków. Natura i charakter posługi Chrystusa zakłada jego wyższość w stosunku do Mojżesza 30, ale jest on też większy od Jana Chrzciciela 31. Jezus jest bowiem Christus aeternus 32. W ustach Piotra tylko wiara w Jezusa jako proroka obiecanego przez Boga odróżnia chrześcijan od Żydów oczekujących Mesjasza 33. Tak jak w teologii Justyna Bóg działa w świecie za pośrednictwem Logosu, 27 H III 20, 2; R II 22, 4. 28 R I 48, 5-6, GCS 51, s. 36. Por. także R I 37, 3; 39, 1. Wszystkie cytaty z PsKl w przekładzie własnym. 29 O znaczeniu chrztu w Jordanie dla rozwoju myśli wczesnochrześcijańskiej pisze szeroko ojciec J. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska, s. 251-259. 30 R I 59. 31 R I 60. 32 R I 43, 1-2. 33 R I 43, 2.

28 Katechumenat i inicjacja chrześcijańska w Kościele starożytnym tak w PsKl każdorazowa teofania jest przestrzenią działania prawdziwego Proroka: Ponieważ Abraham pragnął znać początek rzeczy i idea taka drążyła jego umysł, objawił mu się prawdziwy Prorok, jedyny, który zna myśli serca i wszystkie pragnienia. Dał mu poznać wszystko, czego pragnął, i pouczył go o Bogu, ukazując mu jednocześnie początek i koniec świata. Powiedział mu o nieśmiertelności duszy i o normach, za którymi trzeba podążać, aby podobać się Bogu. Zapowiedział, że umarli zostaną wskrzeszeni, że odbędzie się sąd powszechny, na którym pochwałę otrzymają dobrzy a źli będą ukarani, i że dokona się to na podstawie jednakowego sądu. A kiedy już go pouczył w odpowiedni i wyczerpujący sposób, powrócił do swego niewidzialnego mieszkania 34. Cytat pozwala nam zobaczyć nie tylko silny akcent położony na wiarę w działanie Boga poprzez prawdziwego Proroka na sposób teofanii, ale także istotne elementy chrześcijańskiego nauczania, które objawione zostały już za dni Abrahama, mianowicie: nieśmiertelność dusz, konieczność postępowania według prawa Bożego, oraz to, co dotyczy eschatologii, czyli zmartwychwstanie umarłych i sąd, którego konsekwencje uzależnione są od przyjęcia prawdziwej wiary. Chrześcijaństwo znów stanowi jedynie dopełnienie planu, któremu Bóg nieprzerwanie patronuje poprzez swoich wysłanników. Chrystus rozesłał ich po świecie, aby w jego Imię głosili prawdę o jedynym Bogu i nawrócenie w imię prawdziwego Proroka. Tak Piotr opowiada o swojej działalności: Uszliśmy jeszcze spory szmat drogi rozmyślając nad tym, co zostało powiedziane i jak my, nierozumni rybacy a zarazem kapłani jedynego i jednego Boga na niebie, i jak pouczyliśmy saduceuszy o zmartwychwstaniu umarłych, samarytan o świętości Jerozolimy, choć w istocie nie wstąpiliśmy do ich miasta, lecz debatę prowadziliśmy na zewnątrz, uczonych w piśmie i faryzeuszy o królestwie niebieskim, a uczniów Jana o tym, by nie gorszyli się z jego powodu, całą zaś resztę ludu o prawdzie, że Jezus jest Chrystusem na wieki. Na koniec napominaliśmy ich: Zanim pójdziemy do pogan by zaznajomić ich z Bogiem Ojcem, wy sami pojednajcie się z Bogiem przyjmując Jego Syna. Albowiem jak już to jasno powiedziałem, nie ma dla was zbawienia, jeśli nie przygotujecie się przy pomocy łaski Ducha Świętego do obmycia przez chrzest z potrójnym wezwaniem i do Eucharystii 34 R I 33, 1-2, GCS 51, s. 27.

Przygotowanie do wiary i przygotowanie do chrztu w Pseudoklementynach 29 Chrystusa Pana, któremu tylko powinniście uwierzyć, ze względu na to, czego nas nauczał. W ten sposób zasłużycie na wieczne zbawienie, w przeciwnym razie nie ma dla was sposobu pojednania z Bogiem, choćby przez palenie ofiar na tysiącach ołtarzy i w tysiącu paleniskach 35. Dawne ofiary, zarówno żydów jak i pogan, okazują się tak samo bezużyteczne jak filozofia i mity 36. Uczniowie wezwani są do pojednania się z Bogiem, do wiary w Jego Syna, do obmycia się z grzechów i udziału w Eucharystii. Inicjacja prowadzi zatem przez wiarę do chrztu i udziału we wspólnocie zbawionych. III. Przygotowanie do chrztu Obecnie zajmijmy się najważniejszymi aspektami nauki o chrzcie w PsKl. Jest on oczyszczeniem i uwolnieniem od działania demonów. Wdraża też we wspólnotę tych, którzy uwierzyli w Jezusa jako prawdziwego Proroka i w ten sposób stali się dziedzicami obiecanego królestwa 37. Ale zanim o chrzcie, który ma ten inicjacyjny charakter, w PsKl po wielokroć mówi się o codziennym obmyciu, które jednak nie sprowadza się do zachowania higieny, ale ma charakter rytualny. 1. Codzienna kąpiel (rytualna) Mówiąc o pobycie Piotra w Laodycei, Klemens stwierdza: nazajutrz Piotr wziął ze sobą moich braci i mnie, i zeszliśmy do portu, aby się wykąpać w morzu (ut in mari lavaremus) 38. Po tej kąpieli Piotr wraz z uczniami udaje się na modlitwę, następnie zaś dyskutuje ze starcem, który później okaże się być ojcem Klemensa 39. Podobne stwierdzenie powtarza się jeszcze kilkakrotnie: Piotr bierze kąpiel w morzu codziennie rano zaraz po przebudzeniu i wieczorem tuż 35 R I 63, 3, GCS 51, s. 44. 36 Por. R I 39, 1-2; 54, 1; 64, 1-2; IV 30; V, 30; 32, 2. 37 O chrzcie i eucharystii jako sakramentach chrześcijańskiego wtajemniczenia w teologii judeo-chrześcijańskiej zob. J. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska, s. 365-390. 38 R VIII 1, 1, GCS 51, s. 217. 39 Por. tamże.