Program Współpracy Międzyregionalnej w latach 2014-2020 w ramach Celu Europejska Współpraca Terytorialna (INTERREG EUROPA) Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko Raport środowiskowy STRESZCZENIE NIETECHNICZNE
Zgodnie z Dyrektywą 2001/42/WE, przyjętą przez Parlament Europejski oraz Radę Europejską, Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko (SEA) jest wymagana dla opracowania i zmiany niektórych planów i programów, w tym programów mających wpływ na inne plany i programy (art. 3 i Załącznik II do Dyrektywy SEA). Zgodnie z powyŝszym, ocena wpływu na środowisko Programu Operacyjnego INTERREG EUROPA 2014-2020 (zwanego dalej Programem ) jest obowiązkowa. Raport środowiskowy przygotowano w oparciu o projekt Programu Operacyjnego (wersja z 19 listopada 2013 roku). Raport był opracowywany równolegle z Programem. Program Obszar Programu INTERREG EUROPA obejmuje całe terytorium Unii Europejskiej (UE - 28) oraz kraje partnerskie Norwegię i Szwajcarię. Niemniej, ocena jest ograniczona ściśle do obszaru Unii Europejskiej. W okresie 2014-2020 Program INTERREG EUROPA będzie współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i będzie dysponował budŝetem w wysokości 359 milionów euro. 1 Formalne ramy czasowe Programu obejmują lata 2014-2020. Po dodaniu dwóch kolejnych lat na sfinalizowanie finansowanych projektów, okres uwzględniony w ocenie obejmuje lata 2014-2022. Jako instrument realizacji polityki spójności UE, INTERREG EUROPA przyczynia się do realizacji ogólnego celu polityki spójności, tzn. zmniejszenia istniejących nierówności między krajami członkowskimi UE i regionami, w poziomie rozwoju społeczno-ekonomicznego oraz ochrony środowiska, z uwzględnieniem ich specyficznych warunków terytorialnych, społecznych i potencjałów. Polityka spójności wspiera cele strategii Europa 2020 [KOM(2010) 2020]. MoŜna powiedzieć, Ŝe dokument Europa 2020 stanowi strategiczne umocowanie dla INTERREG EUROPA. Program jest bezpośrednio powiązany z wieloma dokumentami dotyczącymi polityki UE, opracowanymi dla wspierania celów strategii Europa 2020. Program jest równieŝ powiązany z kilkoma Dyrektywami i Strategiami UE. Oprócz polityki i programów UE, Program jest takŝe powiązany z politykami regionalnymi i programami, w ramach których będzie wspierany rozwój i wdraŝanie. MoŜna powiedzieć, Ŝe Program tworzy pewnego rodzaju międzyregionalny mechanizm, który ułatwia realizację celów i polityki UE przez podnoszenie kompetencji operacyjnych w regionach. Oznacza to, Ŝe Program ma raczej pośrednie niŝ bezpośrednie kompetencje w tym zakresie. Program obejmuje 4 osie priorytetowe (OP) oparte o cele tematyczne wymienione w Art. 9 Rozporządzenia w sprawie wspólnych przepisów (RWP). W ramach OP wybrano 6 priorytetów inwestycyjnych (PI, zgodnie z Art. 5 Rozporządzenia w sprawie EFRR [projekt]) i zawarto je w 6 celach szczegółowych (CS), tj. jeden cel szczegółowy dla kaŝdego wybranego priorytetu inwestycyjnego. Cel tematyczny 1: Wzmacnianie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji Oś priorytetowa 1: Badania naukowe, rozwój technologiczny i innowacja (BRI) Priorytet inwestycyjny 1(a): Udoskonalanie infrastruktury badań i innowacji (BI) i zwiększanie zdolności do osiągnięcia doskonałości w zakresie badań i innowacji oraz wspieranie ośrodków kompetencji, w szczególności tych, które leŝą w interesie Europy. 1 Program Operacyjny INTERREG EUROPA 2014-2020, wersja ostateczna, str. 4
Cel szczegółowy 1.1: celu Inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz, w stosownych przypadkach EWT, związanych z infrastrukturą badań i innowacji i podnoszeniem zdolności. Priorytet inwestycyjny 1(b): Promowanie inwestycji przedsiębiorstw w badania i innowacje, rozwijanie powiązań i synergii między przedsiębiorstwami, ośrodkami badawczo-rozwojowymi i sektorem szkolnictwa wyŝszego, w szczególności promowanie inwestycji w zakresie rozwoju produktów i usług, transferu technologii, innowacji społecznych, ekoinnowacji, zastosowań w dziedzinie usług publicznych, tworzenia sieci, pobudzania popytu, klastrów i otwartych innowacji poprzez inteligentną specjalizację, oraz wspieranie badań technologicznych i stosowanych, linii pilotaŝowych, działań w zakresie wczesnej walidacji produktów, zaawansowanych zdolności produkcyjnych i pierwszej produkcji, w szczególności w dziedzinie kluczowych technologii wspomagających, oraz rozpowszechnianie technologii o ogólnym przeznaczeni. Cel szczegółowy 1.2: celu Inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz, w stosownych przypadkach programów EWT, wspierających wprowadzanie innowacji przez podmioty prowadzące działalność w ramach regionalnych łańcuchów innowacji w obszarach inteligentnej specjalizacji i szans innowacyjnych. Cel tematyczny 3: Wzmacnianie konkurencyjności MŚP Oś priorytetowa 2: Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw. Priorytet inwestycyjny 3(d): Wspieranie zdolności MŚP do wzrostu na rynkach regionalnych, krajowych i międzynarodowych oraz do angaŝowania się w procesy innowacji. Cel szczegółowy 2.1: celu Inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz, w stosownych przypadkach programów EWT, wspierających MŚP w wypracowywaniu i osiąganiu wzrostu gospodarczego oraz wprowadzaniu innowacji na wszystkich etapach ich cyklu Ŝycia. Cel tematyczny 4: Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach Oś priorytetowa 3: Gospodarka niskoemisyjna Priorytet inwestycyjny 4(e): Promowanie strategii niskoemisyjnych dla wszystkich rodzajów terytoriów, w szczególności dla obszarów miejskich, w tym wspieranie zrównowaŝonej multimodalnej mobilności miejskiej i działań adaptacyjnych mających oddziaływanie łagodzące na zmiany klimatu. Cel szczegółowy 3.1: Poprawa wdraŝania polityk i programów rozwoju regionalnego, w szczególności celu Inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz, w stosownych przypadkach EWT, związanych z przejściem na gospodarkę niskoemisyjną. Cel tematyczny 6:
Zachowanie i ochrona środowiska naturalnego oraz promowanie oszczędnego gospodarowania zasobami. Oś priorytetowa 4: Środowisko i oszczędne gospodarowanie zasobami Priorytet inwestycyjny 6(c): Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego. Cel szczegółowy 4.1: celu Inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz, w stosownych przypadkach EWT, w obszarze ochrony i rozwoju dziedzictwa naturalnego i kulturowego. Priorytet inwestycyjny 6(g): Wspieranie przekształcenia przemysłu w kierunku gospodarki zasobooszczędnej, promowanie ekologicznego wzrostu gospodarczego, ekoinnowacji i zarządzania efektywnością środowiskową w sektorach publicznym i prywatnym. Cel szczegółowy 4.2: celu Inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia oraz, w stosownych przypadkach EWT, słuŝących zwiększaniu efektywnego gospodarowania zasobami, ekologicznego wzrostu gospodarczego i ekoinnowacji oraz zarządzania efektami działalności środowiskowej. Poszczególne CS stanowią korytarze dla oczekiwanych rezultatów i rodzaju wspieranych działań. Planowane interwencje mają na celu usprawnienie uczenia się w obszarze wybranej polityki i ciągłej kapitalizacji dobrych praktyk polityki regionalnej oraz wspieranie międzyregionalnej współpracy poświęconej uczeniu się w obszarze wybranej polityki oraz transferowi dobrych praktyk. Obie ścieŝki koncentrują się na ulepszaniu realizacji i monitorowania programów regionalnych w ramach celu Inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia, a w uzasadnionych wypadkach - celu Europejskiej Współpracy Terytorialnej. 2 Ocena moŝliwego wpływu na środowisko Ocena moŝliwego wpływu na środowisko jest podzielona na dwie główne części: 1) podejście strategiczne oraz 2) oczekiwane rezultaty poszczególnych celów szczegółowych. Oprócz wariantu zerowego, tzn. zaniechania realizacji Programu, nie zdefiniowano i nie oceniano Ŝadnego innego wariantu. Ocena podejścia strategicznego obejmuje cele operacyjne, osie priorytetowe oraz cele szczegółowe, wzajemne powiązania osi priorytetowych, uwzględnienie zrównowaŝonego rozwoju jako zasady horyzontalnej, wskaźniki oraz uwarunkowania rozwiązań wdroŝeniowych przez podejście strategiczne. Z oceny wynika, Ŝe ze względu na charakter INTERREG EUROPA, program moŝe przynieść jedynie wysoce pośrednie efekty i skutki. Łańcuch oddziaływania, począwszy od działań programu, do bezpośredniego wpływu projektów na środowisko jest dość długi. Zasadniczo, podejście strategiczne oferuje moŝliwość uzyskania pozytywnych efektów. Dotyczy to przede wszystkim dwóch osi priorytetowych, wyraźnie skoncentrowanych na kwestiach środowiskowych (OP 3 Gospodarka niskoemisyjna i OP 4 Środowisko i oszczędne gospodarowanie zasobami). Zajmowanie się powyŝszymi tematami powoduje, Ŝe są uwzględniane takŝe inne kwestie środowiskowe, bezpośrednio lub pośrednio powiązane z tematami nadrzędnymi. Na realizację ww. dwóch osi priorytetowych przeznaczono 50% dostępnych funduszy (z wyłączeniem środków na pomoc techniczną). Mniejsze moŝliwości związane są z osią priorytetową 1 (Badania naukowe, rozwój technologiczny i innowacja 2 Program Operacyjny INTERREG EUROPA 2014-2020, wersja ostateczna, str. 11
[BRI]) i osią priorytetową 2 (Konkurencyjność MŚP). Jednak łącząc ich realizację z kwestiami środowiskowymi, moŝna wzmocnić moŝliwe efekty pośrednie. Program nie uściśla orientacji działań wspieranych w ramach osi priorytetowych 1 i 2 na ochronę środowiska lub zrównowaŝony rozwój. W ramach Ŝadnej z dwóch osi priorytetowych nakierowanie projektów na ochronę środowiska lub zrównowaŝony rozwój nie jest warunkiem wybrania projektu do dofinansowania. Wzajemne uwzględnianie rozwiązań w zakresie BRI, promowania MŚP, gospodarki niskoemisyjnej oraz ochrony dziedzictwa naturalnego i kulturowego przyczynia się do wzmocnienia pozytywnego wkładu w ochronę środowiska i efektywnego gospodarowania zasobami. Program nie wykorzystuje w sposób systemowy moŝliwości wzmacniania pozytywnego wpływu na ochronę środowiska i efektywne gospodarowanie zasobami przez wykorzystanie tych wewnętrznych powiązań. Niektóre ze zdefiniowanych wskaźników produktu mają potencjalnie negatywny wpływ, poniewaŝ ich realizacja moŝe spowodować zwiększenie ilości odbywanych podróŝy na terenie Europy. Wskaźniki krytyczne powinny być zrewidowane, aby promować działania związane z wykorzystaniem takich sposobów wymiany informacji i komunikacji, które mają mniejszy negatywny wpływ na jakość powietrza, klimat i zuŝycie zasobów. ZrównowaŜony rozwój uwzględniono w Programie jako zasadę horyzontalną i jest on uwzględniany w implementacji róŝnych osi priorytetowych. ZrównowaŜony rozwój został włączony do Programu jako zasada horyzontalna takŝe zgodnie z postanowieniami Rozporządzenia w sprawie wspólnych przepisów (RWP). Nakłada to obowiązek uwzględniania kwestii środowiskowych takŝe we wdraŝaniu osi priorytetowych 1 i 2. JednakŜe wymóg uwzględniania kwestii środowiskowych w odniesieniu do OP 1 i 2 mógłby zostać podkreślony. Charakter oraz zarządzanie ogólnoeuropejskim programem wymaga od partnerów regionalnych, przedstawicieli krajów członkowskich i instytucji programu odbywania licznych podróŝy. Emisja gazów cieplarnianych, zanieczyszczenie powietrza oraz hałas stanowią główne problemy związane z transportem. Głównym celem Programu jest promowanie współpracy międzyregionalnej i rozwój kompetencji poprzez współpracę międzyregionalną. Z tego powodu, w rzeczywistości nie jest moŝliwe rozwaŝenie alternatywnych rozwiązań. W zamian zaleca się połoŝenie większego nacisku na inne sposoby i rodzaje współpracy oraz zminimalizowanie liczby spotkań, wizyt i wydarzeń, aby ograniczyć wpływ na środowisko. Ocena oczekiwanych rezultatów poszczególnych celów szczegółowych jest dwojaka. Oddziaływanie na środowisko, jak równieŝ wkład oczekiwanych rezultatów celów szczegółowych (CS) 1.1, 1.2 i 2.1 w cele UE w zakresie środowiska są bardzo ograniczone. Rezultaty zmierzają do ulepszenia ramowych warunków współpracy i procesu wymiany doświadczeń. W perspektywie długookresowej moŝe to mieć wpływ na kwestie środowiskowe. Jednak zasadnicze, bezpośrednie lub nawet pośrednie powiązania nie zostały stwierdzone. MoŜna oczekiwać pozytywnego pośredniego wpływu, jeśli wspierane działania będą powiązane z potrzebą kwestii ochrony środowiska, ale nie ma pewności, Ŝe takie pozytywne oddziaływania nastąpią. Sytuacja odnosząca się do CS 3.1, 4.1 i 4.2 przedstawia się inaczej - moŝna stwierdzić pozytywny pośredni wpływ wszystkich zakładanych rezultatów. ChociaŜ dla ww. celów szczegółowych większość wspieranych działań dotyczy usprawnienia procesu tworzenia programów, wymiany doświadczeń i praktyk, skuteczna realizacja proponowanych celów moŝe przynieść pozytywny wpływ na środowisko w zakresie poszczególnych kwestii (gospodarka niskoemisyjna, ochrona i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego oraz efektywne gospodarowanie zasobami, zielony wzrost, ekoinnowacje oraz zarządzanie środowiskiem). W odniesieniu do oczekiwanego rezultatu 2 celu szczegółowego 3.1, naleŝy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe wytwarzanie energii z niektórych źródeł odnawialnych moŝe mieć negatywny wpływ na inne kwestie środowiskowe. W ostatnich latach coraz częściej stwierdza się konflikty
między celami w zakresie ochrony klimatu a celami dotyczącymi ochrony zasobów naturalnych i róŝnorodności biologicznej. Wsparcie dla wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych musi uwzględniać te konflikty oraz naleŝy znaleźć akceptowalną równowagę w konflikcie interesów. Pomimo Ŝe efekty Programu są w ogromnej mierze pośrednie i problemy w łańcuchu oddziaływania wydają się rzeczywiście odległe, umiejscowienie ich na wczesnym etapie łańcucha wydaje się konieczne. Ze względu na szeroki zakres potencjalnego (pośredniego) wkładu w cele środowiskowe UE oraz potencjalny wpływ na kwestie środowiskowe, pośredni skumulowany efekt Programu jest znaczący. Pomyślna realizacja Programu ustanowi mechanizmy i kompetencje mające pozytywny wpływ na skuteczniejszą realizację celów ochrony środowiska w przyszłości, poprzez ulepszone polityki i programy regionalne. Dzięki promowaniu gospodarki niskoemisyjnej, efektywnego gospodarowania zasobami i środowiskiem, Program obejmuje dwa obszary, które mogą generować liczne pośrednie efekty synergii. Zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych oraz zuŝycia zasobów naturalnych na potrzeby wytwarzania energii i na potrzeby produkcji (przemysłowej) wspiera ochronę powietrza, wody, gleby, róŝnorodności biologicznej i krajobrazu. Ograniczenie zanieczyszczenia powietrza, w szczególności na obszarach miejskich, jak równieŝ lepsza jakość wód i krajobrazu mają pozytywny wpływ na ludzkie zdrowie i dobrostan. Odnośnie do potencjalnego wpływu środowiskowego Programu jako całości oraz jego wkładu w realizację celów środowiskowych UE oraz ogólną politykę środowiskową UE, Program dzieli się na dwie części. OP 1 i 2 wykazują nieznaczny, w ogromnej mierze pośredni wpływ i wkład. OP 3 i 4 mogą takŝe skutkować pośrednim wpływem i wkładem, ale oddziaływanie będzie tutaj skuteczniejsze ze względu na wyraźne skupienie się na kwestiach środowiskowych. Ryzyko negatywnych oddziaływań i negatywnego wkładu jest bardzo ograniczone. Jedynie w przypadku promowania niektórych źródeł energii odnawialnej naleŝy rozwaŝyć potencjalny negatywny wpływ, np. wspieranie elektrowni wiatrowych, wodnych lub elektrowni na biomasę. Dla oddziaływania i skutków Programu jako całości bardziej istotny jest charakter i rodzaj planowanych interwencji, niŝ poszczególne osie priorytetowe. Poprawa warunków ramowych i mechanizmów słuŝących skuteczniejszej implementacji programów regionalnych, uczenie się w wybranych obszarach polityki oraz międzyregionalna wymiana doświadczeń poszerzają zakres (pozytywnych) oddziaływań. Wiedza i kompetencje stwarzają nowe moŝliwości dla skutecznego uwzględniania oraz integracji kwestii środowiskowych w programowaniu i wdraŝaniu programów regionalnych. Rekomendacje Większość rekomendacji dotyczących zwiększania potencjału pozytywnych efektów dotyczy struktur wdraŝania Programu. Ściślejsze uwzględnienie zasady horyzontalnej zrównowaŝony rozwój i wzajemnych powiązań róŝnych osi priorytetowych mogłoby przyczynić się do generowania pozytywnych efektów dotyczących osi priorytetowych BRI oraz konkurencyjności MŚP. W obydwu przypadkach wyraźna orientacja na ekoinnowacje, zielone zamówienia publiczne oraz model ruchu okręŝnego w gospodarce moŝe ulepszyć ich wkład w realizację celów środowiskowych UE oraz polityki środowiskowej UE. Monitorowanie Charakter Programu INTERREG EUROPA i w związku z tym jego wysoce pośredni, potencjalny, wpływ na środowisko nie pozwala na określenie działań słuŝących monitorowaniu ewentualnego oddziaływania na środowisko w ramach finansowanych
projektów. Dlatego celem monitorowania jest zapewnienie, Ŝe Program INTERREG EUROPA nie wspiera efektów niekorzystnych dla realizacji celów i polityki środowiskowej UE, nawet jeśli oddziaływanie bezpośrednie nastąpi wyłącznie w perspektywie długookresowej. Zaleca się uwzględnienie jasnych kryteriów środowiskowych w podręcznikach Programu dla aplikantów. Ponadto wnioski projektowe i raporty muszą obejmować oczekiwane i faktycznie zainicjowane efekty środowiskowe, nawet jeśli mają one wyłącznie charakter pośredni. NaleŜy przeprowadzać regularną ocenę oczekiwanych i zainicjowanych efektów projektów w ramach Programu INTERREG EUROPA, tak aby uniknąć niezgodności między kierunkiem wdraŝania Programu a celami środowiskowymi i ogólną polityką środowiskową UE.