Zespół Przedbramia ul. Długiej w Gdańsku

Zespół Przedbramia ul. Długiej w Gdańsku Studium archeologiczne pod redakcją Aleksandry Pudło Gdańsk 2016

Monika Badura Małgorzata Latałowa Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki, Katedra Ekologii Roślin, Uniwersytet Gdański Szczątki makroskopowe roślin z obiektów archeologicznych Zespołu Przedbramia w Gdańsku Zarys treści: Opracowanie archeobotaniczne przygotowano na podstawie materiału pobranego z wykopów archeologicznych w obrębie Nory Żmii, pod przejściem Wieży Więziennej oraz z wypełniska latryny. Zachowane w próbach szczątki roślinne doprecyzowały informacje archeologiczne na temat warunków depozycji warstw (XIV w.), które zalegały na wysokości fundamentów w przejściu bramnym Bramy Wysokiej i przedbramiu, oraz dostarczyły danych dotyczących roślinnych składników diety użytkowników Zespołu Przedbramia w XVII XVIII w. Słowa kluczowe: archeobotanika, Gdańsk, rośliny konsumpcyjne, warunki środowiska Keywords: archaeobotany, Gdańsk, food plants, environmental context Wprowadzenie Zespół Przedbramia ul. Długiej jest jednym z prawie trzydziestu stanowisk archeologicznych w Gdańsku, z których w ciągu ostatnich dwudziestu lat zebrano materiał do badań archeobotanicznych 1. 1 Por. m.in. M. Latałowa, J. Jarosińska, M. Kozłowska, Szczątki roślinne, [w:] Badania archeologiczne terenu przyszłego Centrum Dominikańskiego w Gdańsku. Sezon 2000, red. Gołembnik, Warszawa 2001, s. 185 195; M. Latałowa, M. Badura, J. Święta, Szczątki roślin ze stanowiska archeologicznego przy zbiegu ulic Piwnej i Kaletniczej, na terenie Głównego Miasta w Gdańsku, Pomorania Antiqua, t. XIX, 2003, s. 261 274; M. Latałowa, M. Badura, J. Jarosińska, J. Święta-Musznicka, Useful Plants in Medieval and Post-medieval Archaeobotanical Material from the Hanseatic Towns of Northern Poland (Kołobrzeg, Gdańsk and Elbląg), [w:] Medieval Food Traditions in Northern Europe, red. S. Karg, Studies in Archaeology & History, t. 12, Copenhagen 2007, s. 39 72; M. Latałowa, M. Badura, J. Jarosińska, J. Święta-Musznicka, K. Pińska, Archeobotaniczne przesłanki dotyczące pokarmów roślinnych w Gdańsku, Elblągu i Kołobrzegu na tle danych z innych ośrodków hanzeatyckich północnej Europy (XIII XVIII w.), [w:] Stan badań archeologicznych miast w Polsce, red. H. Paner, M. Fudziński, Z. Borcowski, Gdańsk 2009, s. 167 182; M. Latałowa, J. Święta-Musznicka, A. Pędziszewska, Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska, [w:] Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, red. P. Kittel, J. Forysiak, L. Domańska, Środowisko, Człowiek, Cywilizacja, t. 2, Poznań 2009, s. 175 185; M. Badura, Pimenta officinalis Lindl. (pimento, myrtle pepper) from Early Modern Latrines in Gdańsk (Northern Poland), Vegetation History and Archaeobotany, W przypadku tego stanowiska prace zostały ograniczone do analizy zaledwie dziesięciu prób, a ich celem było: doprecyzowanie informacji na temat warunków depozycji warstw datowanych na XIV w., które zalegały na wysokości fundamentów w przejściu bramnym Bramy Wysokiej i przedbramiu, oraz dostarczenie danych dotyczących roślinnych składników diety użytkowników więzienia funkcjonującego w murach Zespołu Przedbramia w XVII XVIII w. Szczątki roślin stanowią szczególnie cenny element w badaniach nad rekonstrukcją warunków przyrodniczych towarzyszących rozwojowi osadnictwa. Wykorzystuje się w tym celu wiedzę na temat właściwości ekologicznych poszczególnych gatunków, ich preferencji siedliskowych pod względem zasobności podłoża w określone związki chemiczne, materię t. XII, 2003, s. 249 252; tejże, Rola roślin w jadłospisie gdańszczan w okresie XIII XVIII w. przesłanki archeobotaniczne, [w:] Historie kuchenne. Rola i znaczenie pożywienia w kulturze, t. 2, red. R. Stolična, A. Drożdż, Cieszyn Katowice Brno 2010, s. 160 177; tejże, Szczątki roślin użytkowych w obiektach archeologicznych przy ulicy Rajskiej w Gdańsku, Archeologia Gdańska, t. IV, 2010, s. 253 274; tejże, Rośliny użytkowe w dawnym Gdańsku. Studium archeobotaniczne, Gdańsk 2011; M. Badura, M. Latałowa, J. Jarosińska, J. Święta, Rośliny użytkowe w średniowiecznych i nowożytnych materiałach archeobotanicznych z miast północnej Polski (Kołobrzeg, Gdańsk, Elbląg), [w:] Archeologia et Historia Urbana, red. R. Czaja, G. Nawrolska, M. Rębkowski, J. Tandecki, Elbląg 2004, s. 277 286. 231

organiczną i wodę, a także względem dostępności światła i warunków termicznych 2. W określonych warunkach tworzą się charakterystyczne kombinacje gatunków (zbiorowiska roślinne), które również mają wartość diagnostyczną w rekonstrukcjach dawnego środowiska 3. Rośliny mają ogromne znaczenie w różnych dziedzinach życia człowieka, w tym przede wszystkim jako składniki pokarmów, które wpływają na jakość pożywienia jego wartość kaloryczną, poziom mikroelementów i witamin koniecznych dla zdrowia oraz wartości smakowe i właściwości konserwujące; niektóre składniki potraw są, i były w przeszłości, wyznacznikiem zamożności 4. Skład botaniczny próbek z warstw i obiektów archeologicznych zawiera także informację na temat sposobu kształtowania się danej warstwy i czynników oddziałujących w miejscu powstawania depozytu 5. Historia Zespołu Przedbramia ul. Długiej sięga XIV w. 6 i stanowi szczególnie interesujący element 2 H. Ellenberg, H.E. Weber, R. Düll, V Wirth, W. Werner, D. Paulissen, Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa, Scripta Geobotanica, t. 18, Göttingen 1992; K. Zarzycki, H. Trzcińska- -Tacik, W. Różański, Z. Szeląg, J. Wołek, U. Korzeniak, Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski, Kraków 2002. 3 K.-E. Behre, S. Jacomet, The Ecological Interpretation of Archaeobotanical Data, [w:] Progress in Old World Palaeoethnobotany, red. W. van Zeist, K. Wasylikowa, K. E. Behre, Rotterdam 1991, s. 81 108; H. Küster, Phytosociology and Archaeobotany, [w:] Modelling Ecological Change. Perspective from Neoecology, Palaeoecology and Environmental Archaeology, red. D.R. Harris, K.D. Thomas, New York 2016, s. 17 26; W. Matuszkiewicz, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa 2008. 4 A. Livarda, M. van der Veen, Social Access and Dispersal of Condiments in North-West Europe from the Roman to the Medieval Period, Vegetation History and Archaeobotany, t. XVII, 2008, s. 201 209; M. van der Veen, When is Food a Luxury, World Archaeology, t. XXXIV, 2003, s. 405 427; M. van der Veen, A. Livarda, A. Hill, New Plant Foods in Roman Britain Dispersal and Social Access, Environmental Archaeology, t. XIII, 2008, s. 11 36. 5 U. Willerding, Paläo-ethnobotanische Untersuchungen über die Entwicklung von Pflanzengesellschaften, [w:] Werden und Vergehen von Pflanzengesellschaften, hrsg. O. Willmans, R. Tüxen, Vaduz 1979, s. 61 109; C.H. Miksicek, Formation Processes of the Archaeobotanical Record, Advances in Archaeological Method and Theory, t. X, 1987, s. 211 224; M. van der Veen, Formation Processes of Desiccated and Carbonized Plant Remains the Identification of Routine Practice, Journal of Archaeological Science, t. XXXIV, 2007, s. 968 990. 6 Zob. art. A. Pudło tym tomie. 232 dziejów Gdańska ze względu na przeznaczenie stojących tu zabudowań. Brama Wysoka (późniejsza Wieża Więzienna) wraz z bramą zewnętrzną (późniejsza Katownia) utraciła swoje walory obronne w XVI w., a po adaptacji na więzienie stała się miejscem sądu, tortur i przetrzymywania więźniów. W okresie od XVII do XIX w. trafiali tu przestępcy skazani m.in. na przymusową pracę przy sypaniu obwałowań miejskich fortyfikacji. Mieściło się w niej również kilka cel należących do wojskowego wymiaru sprawiedliwości 7. Jest to więc także interesujące stanowisko pod względem archeobotanicznym, które mimo stosunkowo niewielkiego zakresu wykonanych analiz dostarcza nowych danych, uzupełniających ustalenia archeologiczne i historyczne. Materiał i metody badań Próbki do analiz botanicznych pobrano z trzech wykopów archeologicznych założonych w 2003 r. (ryc. 1, tab. 1). Siedem prób pochodzi z wypełniska latryny (wykop nr 4), która funkcjonowała od XVII w. do momentu likwidacji więzienia w XIX stuleciu. Był to duży obiekt o powierzchni 26 m 2, zlokalizowany pod sklepieniem przy Wieży Więziennej 8. Pozostałe trzy próby zebrano z zasypiska datowanego na XIV w., wypełniającego przejście bramne Bramy Wysokiej (2 próby, wykop nr 6 przejście Wieży Więziennej) oraz przedbramie (1 próba, wykop nr 3 loch Nora Żmii), które prawdopodobnie pełniło rolę suchej fosy 9. Próby o wyjściowej objętości między 750 a 3000 cm 3 analizowano w trzech etapach. W pierwszym etapie sprawdzano obecność szczątków botanicznych w podpróbce o objętości 100 cm 3, po czym w przypadku pozytywnego wyniku próbę uzupełniano do 300 cm 3 (podpróbka A), tj. standardowej objętości przyjętej w Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki Uniwersytetu Gdańskiego dla 7 D. Kaczor, Wieża Więzienna, [w:] Gedanopedia (Encyklopedia Gdańska), red. B. Śliwiński, 2016, www.gedanopedia.pl (25 VII 2016). 8 Por. art. A. Pudło w tym tomie. 9 Tejże, Zespół Przedbramia w Gdańsku badania archeologiczne w sezonie 2002 i 2003, [w:] XIV Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk 2005, s. 81 90.

Tabela 1. Zespół Przedbramia (Katownia) wykaz prób archeobotanicznych (inf. archeologiczne A. Pudło) L.p. Warstwa (nr próby) Opis archeologiczny Chronologia Opis archeobotaniczny objętość (cm 3 ) a/b LATRYNA 1. 133 zasypisko z popiołem (wykop nr 4) XIX w. (?) 2. 134 3. 135 wtrącenie w warstwie 133 z widocznymi ścinkami skóry (wykop nr 4) wypełnisko latryny (odpowiada warstwie 137; wykop nr 4) XIX w. (?) XVII XVIII w. 4. 136 wypełnisko latryny (wykop nr 4) XVII XVIII w. 5. 137 6. 138 7. 138(1) 8. 128 9. 154 10. 155 wypełnisko latryny (odpowiada warstwie 135; wykop nr 4) dolna część wypełniska latryny (wykop nr 4) dolna część wypełniska latryny (wykop nr 4) warstwa zalegająca w obrębie lochu Nora Żmii; zasypisko fundamentów przedbramia Bramy Wysokiej (sucha fosa; wykop nr 3) warstwa zalegająca w obrębie Wieży Więziennej; zasypisko przejścia bramnego Bramy Wysokiej (sucha fosa; wykop nr 6) warstwa zalegająca w obrębie Wieży Więziennej; zasypisko przejścia bramnego Bramy Wysokiej (sucha fosa; wykop nr 6) XVII XVIII w. XVII XVIII w. XVII XVIII w. ZASYPISKO FOSY XIV w. (?) XIV w. (?) XIV w. (?) materiał spalony; liczne węgle drzewne i przepalone kości materiał organiczny z domieszką ciemnego piasku próba organiczna z domieszką brunatnego piasku, duża liczba węgielków, szczątki zwierzęce (kości), fragm. tkaniny próba organiczna z domieszką ciemnego piasku, pojedyncze, drobne węgle drzewne próba organiczna z domieszką brunatnego piasku, duże fragm. węgli drzewnych, fragm. ceramiki, szczątki zwierzęce (kości, skorupki jaj, liczne kokony much), fragm. tkaniny próba organiczna z domieszką brunatnego piasku, dosyć liczne węgle drzewne, szczątki zwierzęce (liczne kokony much, fragm. kości, łuski rybie) próba organiczna z domieszką ciemnego piasku, pojedyncze węgle drzewne, duże fragm. kości, fragm. ceramiki próba organiczna z domieszką piasku, pojedyncze fragm. drewna, małe fragm. węgli drzewnych próba organiczna z domieszką brunatnego piasku, pojedyncze, małe węgle drzewne próba organiczna z domieszką brunatnego piasku, pojedyncze, małe węgle drzewne 100/1065 100/830 300/900 100/780 300/2650 300/2140 300/780 300/1280 300/1850 300/3000 prac archeobotanicznych na stanowiskach miejskich. Próbkę macerowano w słabym roztworze KOH przez 24 48 godzin, a następnie szlamowano na sitach o średnicy oczek 2,0, 0,5 i 0,2 mm. Poszczególne frakcje przebierano pod mikroskopem stereoskopowym przy powiększeniu szesnastokrotnym, wybierając wszystkie oznaczalne szczątki roślinne i zwierzęce. Na końcu szlamowano pozostałą część próby (podpróbka B), wyłącznie na sicie z siatką o średnicy oczek 2 mm, w celu pozyskania dodatkowego materiału karpologicznego w postaci dużych nasion 233 i owoców, zazwyczaj niedoreprezentowanych w próbkach o mniejszej objętości. Do momentu oznaczania diaspory przetrzymywano w mieszaninie konserwującej o składzie: woda/alkohol/gliceryna w stosunku 1:1:1, z dodatkiem tymolu. Wyniki oznaczeń konfrontowano z materiałem porównawczym zgromadzonym w kolekcji karpologicznej Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki UG. W tabeli 2 podano listę taksonów wraz z liczbą diaspor w podpróbkach podstawowych (A) i uzupełniających (B). Dane dla prób z warstw 134 i 136 zostały

przedstawione po sprowadzeniu do wspólnej objętości 300 cm 3. Próby 133 i 134, w których stwierdzono jedynie pojedyncze diaspory, nie zostały uwzględnione w dalszych porównaniach. Zestawienia graficzne przygotowano na podstawie wyników analizy podpróbek A, przy czym, jeśli w podpróbce B stwierdzono dodatkowe taksony, dodawano je do listy A z liczbą 1. Nazewnictwo taksonów przyjęto za opracowaniem Zbigniewa Mirka, Haliny Piękoś-Mirkowej i Adama Zająca z 2002 r. 10 Rośliny użytkowe podzielono, opierając się na danych etnobotanicznych, archeobotanicznych oraz historycznych. Rośliny bez znaczenia ekonomicznego (inne) zaklasyfikowano do trzech grup ekosocjologicznych, kierując się ich współczesnymi wymaganiami siedliskowymi: 11 (1) gatunki zbiorowisk wodnych, bagiennych i szuwarowych, (2) gatunki łąk i pastwisk na różnych siedliskach oraz (3) gatunki zbiorowisk segetalnych i ruderalnych. Taksony, których nie można było przyporządkować do żadnej z wymienionych wyżej grup, pozostawiono jako osobną kategorię, bez ustalonej przynależności ekosocjologicznej. Lista taksonów W całym materiale wystąpiły bardzo dobrze zachowane szczątki storfiałe (ponad 3470 egzemplarzy), głównie nasiona i owoce. Lista taksonów obejmuje 122 pozycje, w tym 98 gatunków (tab. 2). Diaspory nieoznaczone varia (24 egzemplarze) stanowią zaledwie 0,6% szczątków. W skali stanowiska najwięcej gatunków reprezentuje chwasty ruderalne i segetalne (38 gatunków, 609,5 diaspor), natomiast najobficiej wystąpiły szczątki mięsistych owoców, jagód i orzechów (16 taksonów, 2625 diaspor). W przypadku rodzaju Vaccinium obok licznych nasion znaleziono również fragmenty owoców. Cechą charakterystyczną próbek pobranych z latryny jest obecność szczątków zwierzęcych, zarówno bezkręgowców (kokony much), jak i kręgowców (ryby). N WIEŻA WIĘZIENNA Wykop 4 Wykop 6 KATOWNIA Wykop 3 0 10 m Ryc. 1. Lokalizacja wykopów archeologicznych, z których pobrano próby do badań archeobotaniczmych (kolor szary) na tle planu Zespołu Przedbramia: Nora Żmii (wykop 3), przejście Wieży Więziennej (wykop 6), latryna (wykop 4). Pomiary P. Janda, oprac. graf. J.&M. Szmit Fig. 1. Location of archaeological trenches from which archaeobotanical samples were collected (grey colour) against the Foregate Complex plan: Viper s Lair (trench 3), passage from the Prison Tower (trench 6), a latrine (trench 4). Survey P. Janda, graphic design by J.&M. Szmit 10 Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Zając, Flowering Plants and Pteridophytes of Poland. A Checklist, Kraków 2002. 11 K. Zarzycki, H. Trzcińska-Tacik, W. Różański, Z. Szeląg, J. Wołek, U. Korzeniak, op. cit.; W. Matuszkiewicz, op. cit. 234

Tabela 2. Lista taksonów: A próba podstawowa 300 cm 3, B próby na dużą frakcję Avena sp. owies zwyczajny TAKSON Fagopyrum esculentum Moench gryka zwyczajna Oryza sativa L. ryż zwyczajny Panicum miliaceum L. proso zwyczajne Aframomum melegueta L. amonek rajski (pieprz melegueta) Anethum graveolens L. koper ogrodowy Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch kapusta (gorczyca) czarna Brassica rapa L. kapusta (rzepa) właściwa Carum carvi L. kminek zwyczajny Coriandrum sativum L. kolendra siewna Cucumis sativus L. ogórek siewny Daucus carota L. marchew zwyczajna Foeniculum vulgare Mill. fenkuł (koper) włoski Petroselinum crispum (Mill.) A.W. Hill pietruszka zwyczajna Pimenta officinalis Lindl. ziele angielskie Piper nigrum L. pieprz czarny Brassica napus L. kapusta rzepak Cannabis sativa L. konopie siewne Humulus lupulus L. chmiel zwyczajny Linum usitatissimum L. len zwyczajny Papaver somniferum L. mak lekarski Cerasus avium (L.) Moench/vulgaris Mill. wiśnia ptasia (czereśnia)/wiśnia pospolita Corylus avellana L. leszczyna pospolita cfr Corylus avellana L. leszczyna pospolita Latryna Zasypisko fosy w. 134 w. 136 w. 135 w. 137 w. 138 w. 138(1) 128 154 155 A B A B A B A B A B A B A B A B A B ROŚLINY UŻYTKOWE rośliny mączne - - - - 40-4 - 109 - - - - - - - - - - - - - - - 14 33 22 14 12 7 - - - - - - - - - - 1 - - - - 2 - - - - - - - - - - - - - - 47-50,5-86 - - - - - - - warzywa i przyprawy - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - 10 1 53-17 - 1 - - - - - - - - - - - 23-15 - 60-1,5 - - - - - - - - - - - 1-1 - 3 - - - - - - - - - 9 1 8-57 - 6-70 - - - - - - - - - - - - - 0,5 1 1,5 1 0,5 - - - - - - - - - - - - - - - 1,5-0,5 - - - - - - - - - - - - - 2 - - - - - - - - - - - - - - - - - 2 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - 1 5,5 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - rośliny olejo- i włóknodajne - - - - - - 5 - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - 1 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - 3 - - - - - - - - - - - 12 2-11,5 17-8 - - - - - - - mięsiste owoce oraz jagody i orzechy - - - - - - 3 28,5-14 2 5 - - - 1-4 1,5 - - - - - 0,5 2 - - - 1 - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 235

Ficus carica L. figowiec właściwy TAKSON Fragaria vesca L. poziomka pospolita Juglans regia L. orzech włoski Malus sp. jabłoń Padus avium Mill. czeremcha zwyczajna Prunus domestica L. śliwa domowa Pyrus sp. grusza pospolita Ribes uva-crispa L. porzeczka agrest Ribes sp. porzeczka Rubus idaeus L. malina właściwa Sambucus nigra L. bez czarny Vaccinium myrtillus L. borówka czarna Vaccinium sp. części owocu borówka Vitis vinifera L. winorośl właściwa Achillea millefolium L. s. str krwawnik pospolity Angelica sylvestris L. dzięgiel leśny Aquilegia vulgaris L. orlik pospolity Hyoscyamus niger L. lulek czarny Mentha arvensis L. mięta polna Pteridium aquilinum (L.) Kuhn orlica pospolita Alisma plantago-aquatica L. żabieniec babka-wodna Alnus glutinosa (L.) Gaertn. olsza czarna Carex elata All. turzyca sztywna Carex nigra Reichard turzyca pospolita Carex elata All./nigra Reichard turzyca sztywna/pospolita Latryna Zasypisko fosy w. 134 w. 136 w. 135 w. 137 w. 138 w. 138(1) 128 154 155 A B A B A B A B A B A B A B A B A B mięsiste owoce oraz jagody i orzechy - - - - - - 59-67 - 32 - - - - - - - - - - - - - 264-190 - 148-2 - 1 - - - - - - - - - - 1 - - - 0,5 - - - - - - - - - - - - - 12 7 28 3 8,5 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - 3-2 - 1 - - - - - - - - 3-1 - 3 28 16 54 8 20,5 - - - - - - - - - - - - 1-1 - - - - - - - - - - - - - - - 7-15 - 1 - - - - - - - - - - - - - 98-7 - 13 - - - - - - - - - - - 1 - - - 4 - - - - - - - - - - - 75-8,5-23 - 203-122 - - - - - - - - - - - - - 32-63 - 35 - - - - - - - - - - - - - 1 12 2 8 1 2 - - - - - - inne użytkowe - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - ROŚLINY BEZ ZNACZENIA EKONOMICZNEGO gatunki zbiorowisk wodnych, bagiennych i szuwarowych - - - - 1 - - - - - - - 1 - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - 2-1 - - - - - - - - - - - - - - - 3-6 - - - - - - - - - - - - - - - 7-1 - 236

TAKSON Carex rostrata Stokes turzyca dzióbkowata Eleocharis palustris (L.) Roem. & Schult./ uniglumis (Link) Schult. ponikło błotne/jednoprzysadkowe Juncus sp. sit Lycopus europaeus L. karbieniec pospolity Myriophyllum spicatum L. wywłócznik kłosowy Polygonum mite Schrank rdest łagodny (wielkokwiatowy) Ranunculus flammula L. jaskier płomiennik (płomieńczyk) Ranunculus sceleratus L. jaskier jadowity Scirpus sylvaticus L. sitowie leśne Triglochin maritimum L. świbka morska Typha sp. pałka Zanichellia palustris L. ssp. pedicellata (Wahlenb. & Rosén) Hegi zamętnica błotna typowa Arenaria serpyllifolia L. piaskowiec macierzankowy Campanula rapunculoides L. dzwonek jednostronny Lychnis flos-cuculi L. firletka poszarpana Medicago lupulina L. lucerna nerkowata Potentilla anserina L. pięciornik gęsi Prunella vulgaris L. głowienka pospolita Ranunculus acris L. s. str jaskier ostry Ranunculus repens L. jaskier rozłogowy (rozesłany) Agrostemma githago L. kąkol polny Anthemis arvensis L. rumian polny Camelina sativa (L.) Crantz lnicznik siewny Centaurea cyanus L. chaber bławatek Chenopodium album L. komosa biała Latryna Zasypisko fosy w. 134 w. 136 w. 135 w. 137 w. 138 w. 138(1) 128 154 155 A B A B A B A B A B A B A B A B A B gatunki zbiorowisk wodnych, bagiennych i szuwarowych - - - - - - - - - - - - - - 1-1 - - - - - - - - - - - - - 2-6 - 22 - - - - - - - 3 - - - 3-18 - 15-60 - - - - - - - - - - - - - - - 1,5 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1-1 - - - 4-1 - - - - - - - - - - - - - - - 1-3,5 - - - - - - - - - - - - - - - - 2 - - - - - - - - - - - - - - - 4 - - - - - - - - - - - - - - - - - 3-2 - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - gatunki łąk i pastwisk na różnych siedliskach - - - - 2 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - 1-5 - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - 2-1 - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - 3 - - - 0,5 - - - - - - - - - 2 - - - gatunki zbiorowisk segetalnych i ruderalnych - - 3 0,5 6-9 2 16 2 43 1 - - 1-1 - - - - - - - 1-3 - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - 8-1 - 6-7 - - - 2 - - - - - - - - - 44-47 - 26,5 - - - 2,5-15 - 237

TAKSON Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv. chwastnica jednostronna Fallopia convolvulus (L.) Á. Löve rdestówka (rdest) powojowata Galeopsis tetrahit L. typ. poziewnik szorstki Galium aparine L. przytulia czepna Galium cfr aparine L. przytulia czepna Galium spurium L. przytulia fałszywa Galium tricornutum Dandy przytulia trójrożna Lapsana communis L. s. str. łoczyga pospolita Lithospermum arvense L. nawrot polny Melandrium album (Mill.) Garcke bniec biały Myosotis arvensis (L.) Hill niezapominajka polna Neslia paniculata (L.) Desv. ożędka (orzędka) groniasta Papaver argemone L. mak piaskowy Plantago major L. s. str. babka zwyczajna Polygonum lapathifolium L. s.l. rdest szczawiolistny Polygonum aviculare L. rdest ptasi Polygonum persicaria L. rdest plamisty Raphanus raphanistrum L. rzodkiew świrzepa Rumex acetosella L. szczaw polny Rumex crispus L. szczaw kędzierzawy Salvia verticillata L. szałwia okręgowa Scleranthus annuus L. czerwiec roczny Setaria pumila (Poir.) Roem. & Schult. włośnica sina Setaria viridis (L.) P. Beauv./verticillata (L.) P. Beauv. włośnica zielona/okółkowa (okręgowa) Silene gallica L. lepnica francuska Sinapis arvensis L. gorczyca polna (ognicha) Solanum nigrum L. emend. Mill. psianka czarna Latryna Zasypisko fosy w. 134 w. 136 w. 135 w. 137 w. 138 w. 138(1) 128 154 155 A B A B A B A B A B A B A B A B A B gatunki zbiorowisk segetalnych i ruderalnych - - - - - - - - 2 - - - - - - - - - - - - - 1-3,5 3-1,5 - - - 1-2,5 - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - 3-1 1 - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - 6-5 - - - - - - - - - - - - - 5-2 - 1 - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - 1-0,5 - - - - - - - - - - - - - - - 4 - - - 5-1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - 2-1 - 5 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - 1 - - - - - 1 - - - - - - - - - 34 2 23-23,5 2,5-8,5-7,5 - - - - - - - - - - - 1 - - - 1-1 - - - - - - - 1-2 - - - - - - - - - - - - - - - - 1-0,5 - - - - - - - - - - - 1-5 - 5-1 - 1 15-7 - - - - 1 - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - 18-12 - 8 - - - 1 - - - - - - - - - 6-5 - 1 - - - 1 - - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1-1 - - - - - - - - - - - - - - - 1 - - - - - 1-238

Latryna Zasypisko fosy TAKSON w. 134 w. 136 w. 135 w. 137 w. 138 w. 138(1) 128 154 155 A B A B A B A B A B A B A B A B A B gatunki zbiorowisk segetalnych i ruderalnych Spergula arvensis ssp. maxima L. - - - - - - - - 3,5 - - - - - - - - - sporek polny olbrzymi Spergula arvensis ssp. vulgaris L. - - - - - - 1,5-10 - 9 - - - - - - - sporek zwyczajny Spergula arvensis ssp. sativa L. - - - - - - - - 8-0,5 - - - - - - - sporek siewny Stellaria media (L.) Vill. gwiazdnica pospolita - - - - - - - - 4-2 - - - - - - - Thlaspi arvense L. tobołki polne - - - - - - - - 2-1 - - - - - 1 - Urtica dioica L. pokrzywa zwyczajna 3-36 - 6 - - - - - - - 1 - - - 1 - Urtica urens L. pokrzywa żegawka - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - inne o nieustalonej przynależności socjoekologicznej Apiaceae indet. baldaszkowate - - - - 1 - - - - - - - - - - - 1 - Atriplex sp. łoboda - - - - - - - - 2-1 - - - - - - - Brassica sp. kapusta - - - - - - 6-4 - 2 - - - - - - - Brassicaceae indet. krzyżowe - - - - 1 - - - 1 - - - - - - - - - Carex sp. turzyca - - - - 2 - - - - - - - 5-3 - 7 - Caryophyllaceae indet. goździkowate - - - - - - - - 8 - - - - - - - - - Cerastium sp. rogownica - - - - 1-1 - - - - - - - - - - - Poaceae indet. trawy - - - - 50,5 18 15-8 0,5-1 1-5 - 1 - Potentilla sp. pięciornik - - - - - - - - - - - - - - 2 - - - Ranunculus sp. jaskier - - - - - - - - - - - - - - - 1 - Rosaceae indet. różowate - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - Stellaria graminea/palustris L./Retz. gwiazdnica trawiasta/błotna (sina) - - - - - - - - - - - - - - - - 1 - Viola sp. fiołek - - - - - - - - - - 1 - - - - - - - Varia 3-6 - - - 4-4 1 2 2 2 - - - - - suma diaspor 10,5-144 3,5 150 19 842,5 126 1054,5 130,5 780,5 50,5 42-107 2 151,5 5 239

Interpretacja składu botanicznego próbek z zasypiska fosy Według oceny archeologicznej warstwy, z których pobrano próby 128, 154 i 155, powstały w wyniku zasypania fundamentów bramy i przedbramia, które sity (Juncus sp.), świbka morska (Triglochin maritimum), pałka (Typha sp.), turzyca sztywna (Carex elata), turzyca pospolita (Carex nigra), turzyca dzióbkowata (Carex rostrata), jaskier płomiennik (Ranunculus flammula) i jaskier jadowity (Ranunculus sceleratus). Z siedliskami bagiennymi są także związane: firletka poszarpana (Lychnis flos-cuculi), jaskier rozłogowy Ryc. 2. Udział procentowy diaspor roślin użytkowych i pozostałych taksonów oraz liczba diaspor typowych gatunków konsumpcyjnych w poszczególnych warstwach wypełniska latryny (południowy profil latryny, rys. E. Nakonieczna). Materiały MHMG Fig. 2. The proportion of seeds and fruits of useful plants and other taxa, and the number of remains of typical consumption plants in individual layers of the latrine fill (latrine s southern profile, drawing by E. Nakonieczna). MHMG materials w XIV w. było prawdopodobnie częścią suchej fosy, tworząc komorę zapadni drewnianego mostu 12. Skład botaniczny tych próbek jest ubogi i wszystkie mają podobny charakter. Ich najważniejszym składnikiem są diaspory roślin bagiennych, takich jak ponikło błotne/jednoprzysadkowe (Eleocharis palustris/uniglumis), 12 A. Pudło, Zespół Przedbramia w Gdańsku badania archeologiczne 240 (Ranunculus repens) i pięciornik gęsi (Potentilla anserina). Pojedynczo pojawiły się szczątki gatunków wodnych wywłócznika kłosowego (Myriophyllum spicatum) i żabieńca babki-wodnej (Alisma plantago- -aquatica), co sugeruje okresowy wzrost poziomu wody gruntowej. We wszystkich próbkach stwierdzono gatunki typowe dla nitrofilnej flory ruderalnej komosę białą (Chenopodium album), rdest szczawiolistny (Polygonum lapathifolium s.l.) i pokrzywę zwyczajną

(Urtica dioica). Współcześnie tego typu florę spotyka się wzdłuż rowów i zabagnionych brzegów naturalnych cieków wodnych. Opisany skład botaniczny jest charakterystyczny przede wszystkim dla warstw związanych z przejściem Bramy Wysokiej (w. 154, w. 155; wykop nr 6). Natomiast w próbce z warstwy 128, pobranej z lochu Nora Żmii (wykop nr 3), zarówno lista gatunków, jak i liczebność szczątków roślin bagiennych są uboższe. We wszystkich trzech próbkach zaledwie nieznaczną domieszkę stanowią szczątki gatunków użytkowych, takich jak gorczyca (Brassica nigra), koper ogrodowy (Anethum graveolens), wiśnia/czereśnia (Cerasus avium/vulgaris), leszczyna (Corylus avellana) i poziomka (Fragaria vesca), a także chwastów polnych: kąkola polnego (Agrostemma githago), chabra bławatka (Centaurea cyanus), rdestówki powojowatej (Fallopia convolvulus), maku piaskowego (Papaver argemone), włośnicy sinej (Setaria pumila) i wśród nich najliczniejszego szczawiu polnego (Rumex acetosella). Nasiona/owoce tych gatunków mogły trafić do fosy przez przypadek lub wraz ze śmieciami. Interpretacja składu botanicznego próbek z latryny Skład botaniczny próbek z latryny jest wyraźnie zróżnicowany (ryc. 2). Próbki pobrane z warstwy 138, zlokalizowanej przy dnie tego obiektu, charakteryzują się znaczną, dochodzącą do 80%, przewagą szczątków roślin konsumpcyjnych. Są to zarówno pozostałości roślin mącznych, owoców, jak i gatunków wykorzystywanych jako przyprawy kuchenne. Można więc z całą pewnością przyjąć, że warstwa 138 jest typowym depozytem latrynowym. Podobny charakter ma skład próbki z nadległej warstwy 137. Skład próbek wyraźnie zmienia się ku stropowi obiektu. W warstwach 135 i 136 spada liczba szczątków i różnorodność gatunkowa. W próbce z warstwy 135 dość licznie wystąpiły szczątki owsa i chwastów zbożowych oraz znalazły się tu pojedyncze szczątki roślin przyprawowych. Z kolei w próbce z warstwy 136 dość skąpy materiał karpologiczny zawiera przede wszystkim nasiona borówki czarnej oraz śladowe ilości maku i kminku. Oba wydzielenia są prawdopodobnie związane z izolacją depozytu latrynowego i zmianą funkcji tego obiektu. Warstwy 134 i 133, leżące powyżej, są datowane na XIX w. Zawierają one śmieci (liczne skrawki skór w próbce z warstwy 134) oraz popiół, liczne węgielki drzewne i przepalone kości wymieszane z piaskiem (warstwa 133). Można przypuszczać, że są to pozostałości popiołu z paleniska, wykorzystanego do przysypania zawartości latryny, której znaczna objętość i powierzchnia musiały stanowić problem higieniczny dla załogi Zespołu Przedbramia ze względu na odór i siedlisko owadów. Znaczny udział piasku, węgielków oraz kości we wszystkich badanych próbkach wskazuje, że latryna od początku pełniła też funkcję śmietniska i jej zawartość przesypywano popiołem i piaskiem. Roślinne składniki diety użytkowników więzienia w budynkach Zespołu Przedbramia w XVII XVIII w. W zbadanych próbkach ważną pozycję zajmują rośliny mączne. Stosunkowo licznie zachowały się, w postaci drobnych fragmentów okryw owocowo-nasiennych (testy), pozostałości owsa (Avena sp.). Jest to prawdopodobnie ślad po pospolicie spożywanych w przeszłości owsiankach, plackach lub chlebie gorszej jakości 13. Bardzo liczne są fragmenty orzeszków gryki (Fagopyrum esculentum) oraz plewki prosa (Panicum miliaceum) oba gatunki spożywano w postaci kasz. W dwóch próbkach znaleziono plewki ryżu (Oryza sativa), który był produktem luksusowym, niedostępnym dla ludzi uboższych. Ryż jest w materiałach kopalnych na ogół słabo reprezentowany, ponieważ handlowano ziarnem oczyszczonym, co eliminowało obecność plewek, będących jedynym elementem odpornym na procesy rozkładu. W materiałach archeobotanicznych z Gdańska najstarsze znaleziska pochodzą z przełomu XV i XVI w., natomiast pierwsze wzmianki historyczne pochodzą z inwentarza krzyżackiego z 1385 r. 14 13 L. Moffet, Fruits, Vegetables, Herbs and Other Plants from the Latrine at Dudley Castle in Central England, used by the Royalist Garrison during the Civil War, Review of Palaeobotany and Palynology, t. LXXIII, 1992, s. 271 286; M. Bogucka, Żyć w dawnym Gdańsku, Warszawa 1997. 14 M. Badura, B. Możejko, J. Święta-Musznicka, M. Latałowa, The Comparison of Archaeobotanical Data and the 241

Stosunkowo długa i interesująca jest lista gatunków wykorzystywanych w postaci przypraw i warzyw. Z warzyw stwierdzono rzepę (Brassica rapa), marchew (Daucus carota) i ogórek (Cucumis sativus). Z przypraw najobficiej wystąpiły owoce kopru ogrodowego (Anethum graveolens), kminku (Carum carvi) i nasiona gorczycy czarnej (Brassica nigra). W niewielkich ilościach pojawiły się owoce kolendry (Coriandrum sativum). Wymienione rośliny są spotykane w materiałach archeobotanicznych z Gdańska już od wczesnego średniowiecza 15. Warto wspomnieć, że od XVII w. Gdańsk znany był z różnego rodzaju zup mięsno-jarzynowych, niewykluczone więc, że pozostałości roślin z Katowni stanowiły ślad tego rodzaju potraw 16. Ponadto rzepa mogła być spożywana jako typowa gotowana jarzyna lub po uwędzeniu 17. Przynajmniej część potraw spożywanych przez użytkowników tego obiektu była wzbogacana przyprawami egzotycznymi. Świadczą o tym pozostałości amonka rajskiego (Aframomum melegueta), ziela angielskiego (Pimenta officinalis) i pieprzu czarnego (Piper nigrum). W nasionach i owocach tych roślin znajdują się specyficzne olejki eteryczne, które wpływają na zwiększenie wydzielania soków trawiennych, co ułatwia przyswajanie składników pokarmowych. Utrzymywano również, że poza smakiem i walorami leczniczymi wymienione gatunki wyostrzały dowcip, a nawet podnosiły wigor męski 18. Pieprz czarny jest spotykany w materiałach kopalnych z Gdańska od przełomu XIV i XV w., chociaż jest już wymieniany w XIV-wiecznych źródłach pisanych 19. Nasiona amonka rajskiego stanowiły namiastkę bardziej kosztownego pieprzu i prawdopodobnie trafiały do Gdańska tą samą drogą co pieprz. Znaczny wzrost Oldest Documentary Records (14 th 15 th Century) of Useful Plants in Medieval Gdańsk, Northern Poland, Vegetation History and Archaeobotany, t. XXIV, 2015, s. 441 454. 15 M. Latałowa, M. Badura, J. Jarosińska, J. Święta- -Musznicka, op. cit.; M. Badura, Rośliny użytkowe w dawnym Gdańsku 16 M. Bogucka, op. cit. 17 M. Dembińska, Pożywienie, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 1: Od VII do XII w., red. W. Hensel, J. Pazdura, Wrocław 1978, s. 289 299. 18 M. Bogucka, op. cit. 19 M. Badura, B. Możejko, J. Święta-Musznicka, M. Latałowa, op. cit. 242 zainteresowania tym gatunkiem nastąpił w XVI stuleciu i trwał do przełomu XVII i XVIII w., z powodu jego niskiej ceny i ograniczonego dostępu do prawdziwego pieprzu 20. Ziele angielskie jest gatunkiem bardzo rzadkim na stanowiskach archeobotanicznych w Europie, choć dane historyczne wskazują, że był on sprowadzany na Stary Kontynent po odkryciu Ameryki 21. W Gdańsku, poza Zespołem Przedbramia, ślady przyprawy zachowały się w XVIII-wiecznych latrynach przy ul. Rajskiej 22. W Europie pojedyncze owoce ziela wystąpiły w Pradze (XVIII w.) 23, Londynie (XVIII w.) 24 oraz Greifswaldzie (XVIII w.) 25. W badanych materiałach znikomą część stanowią szczątki roślin olejodajnych, z których bardziej obficie wystąpił tylko mak (Papaver somniferum). Nasiona maku w obiektach latrynowych pojawiają się na ogół w znacznej ilości. Wynika to nie tylko z powszechnego stosowania maku w wypiekach i innych potrawach oraz jako środka przeciwbólowego, lecz także z powodu niewielkich rozmiarów jego nasion, na ogół dodawanych do potraw w dużych ilościach oraz ich wysokiej odporności na procesy rozkładu. Pojedynczo odnotowane nasiona lnu (Linum usitatissimum), konopi (Cannabis sativa) oraz rzepaku (Brassica napus) mogą stanowić ślad roślin konsumpcyjnych, jednak w przypadku latryn można mieć do czynienia również ze śladem leczniczego użytkowania tych roślin. 20 A.M. van Harten, Melegueta pepper, Economic Botany, t. XXIV, 1970, s. 208 216; J.M. Lock, J.B. Hall, D.K. Abbiw, The Cultivation of Melegueta pepper (Aframomum melegueta) in Ghana, Economic Botany, t. XXXI, 1977, s. 321 330; B. Pickersgill, Spices, [w:] The Cultural History of Plants, red. G. Prance, M. Nesbit, New York London 2005, s. 153 172. 21 J. Giorgi, Diet in Late Medieval and Early Modern London. The Archaeobotanical Evidence, [w:] The Age of Transition. The Archaeology of English Culture 1400 1600, red. M. Gaimster, P. Stamper, The Society for Medieval Archaeology Monograph, t. 15, Oxford 1997, s. 197 213. 22 M. Badura, Pimenta officinalis ; tejże, Szczątki roślin użytkowych 23 M. Preusz, K. Kodýdková, P. Kočár, Z. Vaněček, Exotic Spices in flux. Archaeobotanical Material from Medieval and Early Modern Sites of the Czech Lands (Czech Republic), Interdisciplinaria Archaeologica, t. VI, 2015, s. 223 236. 24 J. Giorgi, op. cit. 25 J. Ansorge, J. Wiethold, Reis, Pfeffer und Piment Pflanzenreste des späten 18. Jahrhunderts aus der Latrine eines Greifswalder Universitätsprofessor, Archäologische Berichte aus Mecklenburg-Vorpommern, t. XII, 2005, s. 144 162.

Licznie zachowały się szczątki jadalnych owoców, jagód oraz orzechów. Są to przede wszystkim pesteczki poziomki (Fragaria vesca) i maliny (Rubus idaeus), nasiona i fragmenty owoców borówki czarnej (Vaccinium myrtillus), nasiona gruszek (Pyrus sp.), jabłek (Malus sp.) oraz pestki wiśni/czereśni (Cerasus avium/vulgaris). Mniej licznie występują pestki śliwy (Prunus domestica), nasiona agrestu (Ribes uva-crispa), czarnego bzu (Sambucus nigra) i orzechy leszczyny (Corylus avellana). Znaleziono też jedną pestkę czeremchy (Padus avium). Podobnie jak w przypadku poprzednich kategorii roślin jadalnych, pojawiły się gatunki egzotyczne figa (Ficus carica), winorośl (Vitis vinifera) i orzech włoski (Juglans regia). Figa należy do najbardziej pospolitych składników pokarmów, które odnajdujemy w gdańskich latrynach począwszy od XIV w. 26 O jej imporcie do Gdańska wiemy też ze źródeł historycznych 27. Była wykorzystywana nie tylko jako luksusowy owoc, lecz również jako środek leczniczy stosowany w przypadkach nieżytu żołądka, infekcjach układu oddechowego, a także bólu zębów 28. Rzadko znajdywanym w materiałach archeobotanicznych gatunkiem jest orzech włoski. Jest to o tyle interesujące, że historyczne przekazy wskazują na jego rozpowszechnienie na stołach gdańszczan 29. W próbkach z latryny znalazły się też szczątki wielu gatunków niekonsumpcyjnych, zwłaszcza chwastów polnych, które są przypuszczalnie śladem zanieczyszczenia produktów zbożowych. Są to gatunki pospolite, jak kąkol polny (Agrostemma githago), rdestówka powojowata (Fallopia convolvulus), chwastnica jednostronna (Echinochloa crus-galli), włośnice (Setaria pumila i S. viridis/verticillata), szczaw polny (Rumex acetosella) i bławatek (Centaurea cyanus), a także gatunki charakterystyczne dla ciężkich, ciepłych rędzin, które nie występują w północnej Polsce (przytulia trójrożna, Galium tricornutum) lub są gatunkami, których występowanie w regionie jest ograniczone jedynie do najżyźniejszych gleb: ożędka groniasta (Neslia paniculata), przytulia fałszywa (Galium spurium) i nawrot polny (Lithospermum arvense). Gatunki te wskazują, że na terenie miasta użytkowano nie tylko zboże pochodzące z zaplecza rolniczego Gdańska, lecz także importowane z głębi kraju 30. Z kolei obecność nasion sporka olbrzymiego (Spergula arvensis subsp. maxima) i lepnicy francuskiej (Silene gallica) może być efektem zanieczyszczenia siemienia lnianego (nasiona lnu) diasporami obu gatunków. Szczątki pozostałych gatunków, które stwierdzono w próbkach z latryny, wystąpiły w śladowych ilościach, nie pozwalając na bardziej rozwiniętą interpretację. Latryna, z której pochodzą badane próbki, jest wyjątkowo dużym obiektem, który dotąd nie ma analogii na terenie Gdańska 31. Można przypuszczać, że służyła ona do zrzucania nieczystości z całego kompleksu więziennego, dlatego kompozycja gatunkowa roślin konsumpcyjnych jest zapewne pochodną składu pożywienia przygotowywanego zarówno dla obsady Katowni, jak i samych osadzonych. Nie dysponujemy niestety dokładnymi danymi na temat warunków bytowych w gdańskim więzieniu w XVII XVIII w., należy jednak założyć, że zarówno skład, jak i racje wyżywienia były skromne, podobnie jak te wydawane np. w toruńskich zakładach karnych na przełomie XVIII i XIX w. 32 Trudno więc przyjąć, że kosztowne, egzotyczne składniki pokarmów, których ślady stwierdzono w badanym materiale, są pozostałością pokarmu więźniów. 26 M. Latałowa, M. Badura, J. Jarosińska, J. Święta- -Musznicka, op. cit.; M. Badura, Rośliny użytkowe w dawnym Gdańsku 27 M. Bogucka, op. cit. 28 Compendium, Compendium Medicum Acutu, 1767; B. Rosenblum, 900 najlepszych środków domowych przeciw rozlicznym chorobom i cierpieniom człowieka z przyłączeniem niektórych ważniejszych przepisów lekarskich (doświadczonych od kaszlu, kataru ) tudzież skład apteczki domowej przez Hufelanda na wzór dzieła niemieckiego zebrane, ułożone i dwoma traktatami o cholerze i cudownych skutkach zimnej wody pomnożone, Warszawa 1855. 29 M. Bogucka, op. cit. 30 M. Latałowa, M. Badura, J. Jarosińska, J. Święta- -Musznicka, op. cit. 31 Por. R. Krzywdziński, Ścieki i latryny średniowiecznego oraz nowożytnego Gdańska w świetle źródeł archeologicznych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. LIII, 2005, nr 3/4, s. 279 291. 32 D. Janicka, Więzienia w Toruniu w XVIII XX w., Rocznik Toruński, t. XXX, 2003, s. 85 114. 243

Podsumowanie Próbki archeobotaniczne pobrane z terenu Zespołu Przedbramia zawierały storfiałe, dobrze zachowane szczątki roślin. W przypadku najstarszych warstw (XIV w.), które powstały podczas pierwszego etapu funkcjonowania bramy, analiza botaniczna umożliwiła opisanie warunków ich depozycji. Wykazano obecność środowiska wodnego i bagiennego, które można identyfikować z istniejącą w tym miejscu dawną fosą. Jej brzegi porastała bagienna i wilgociolubna roślinność nitrofilna, typowa dla silnie użyźnionego środowiska. Materiał latrynowy dostarczył danych dotyczących roślinnych składników diety użytkowników więzienia w XVII XIX w. Próbki z właściwego depozytu latrynowego charakteryzują się wysokim udziałem szczątków roślin jadalnych, w tym przede wszystkim roślin mącznych, drzew i krzewów owocowych oraz jagód. Dość liczną grupę stanowią gatunki przyprawowe. Wśród oznaczonych roślin znalazły się zarówno gatunki rodzime, jak i egzotyczne, które osiągały znaczną cenę i należały raczej do produktów luksusowych (figa, orzech włoski, winorośl, ziele angielskie, amonek rajski, pieprz czarny). Biorąc pod uwagę funkcję, jaką pełniła Wieża Więzienna z Katownią (więzienie), można przypuszczać, że pozostałości roślin mącznych i warzyw to ślad po podstawowym posiłku podawanym osadzonym. Luksusowe produkty mogły pochodzić ze stołu obsady więzienia. 244

Bibliografia A nsorge J., Wiethold J. 2005. Reis, Pfeffer und Piment Pflanzenreste des späten 18. Jahrhunderts aus der Latrine eines Greifswalder Universitätsprofessors. Archäologische Berichte aus Mecklenburg-Vorpommern 12, 144 162. Badura M. 2003. Pimenta officinalis Lindl. (pimento, myrtle pepper) from Early Modern Latrines in Gdańsk (Northern Poland). Vegetation History and Archaeobotany 12, 249 252. Badura M. 2010. Rola roślin w jadłospisie gdańszczan w okresie XIII XVIII w. przesłanki archeobotaniczne. W: R. Stolična i A. Drożdż (red.), Historie kuchenne. Rola i znaczenie pożywienia w kulturze. Cieszyn Katowice Brno: Offsetdruk i media, 160 177. Badura M. 2010. Szczątki roślin użytkowych w obiektach archeologicznych przy ulicy Rajskiej w Gdańsku. Archeologia Gdańska 4, 253 274. Badura M. 2011. Rośliny użytkowe w dawnym Gdańsku. Studium archeobotaniczne. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Badura M., Latałowa M., Jarosińska J., Święta J. 2004. Rośliny użytkowe w średniowiecznych i nowożytnych materiałach archeobotanicznych z miast północnej Polski (Kołobrzeg, Gdańsk, Elbląg). W: R. Czaja i G. Nawrolska i M. Rębkowski i J. Tandecki (red.), Archeologia et Historia Urbana. Elbląg: Muzeum w Elblągu, 277 286. Badura M., Możejko B., Św ięta-mu sznicka J., Lata łowa M. 2015. The Comparison of Archaeobotanical Data and the Oldest Documentary Records (14 th 15 th Century) of Useful Plants in Medieval Gdańsk, Northern Poland. Vegetation History and Archaeobotany 24, 441 454. Behre K.-E., Jacomet S. 1991. The Ecological Interpretation of Archaeobotanical Data. In: W. van Zeist, K. Wasylikowa and K.-E. Behre (eds.), Progress in Old World Palaeoethnobotany. Rotterdam: Balkema, 81 108. Bogucka M. 1997. Żyć w dawnym Gdańsku. Warszawa: Wydawnictwo TRIO. Compendium 1767. Compendium Medicum Acutu. Dembińska M. 1978. Pożywienie. W: W. Hensel i J. Pazdura (red.), Historia kultury materialnej Polski w zarysie 1. Od VII do XII w. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 289 299. Ellenberg H., Weber H.E., Düll R., Wirth V., Werner W., Paulissen D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18. Göttingen: Verlag Erich Goltze. Giorgi J. 1997. Diet in Late Medieval and Early Modern London. The Archaeobotanical Evidence. In: M. Gaimster and P. Stamper (eds.), The Age of Transition. The Archaeology of English Culture 1400 1600. The Society for Medieval Archaeology Monograph 15, Oxford, 197 213. Harten van A.M. 1970. Melegueta pepper. Economic Botany 24, 208 216. Janicka D. 2003. Więzienia w Toruniu w XVIII XX w. Rocznik Toruński 30, 85 114. K aczor D. 2016. Wieża Więzienna. W: B. Śliwiński (red.), Gedanopedia (Encyklopedia Gdańska). www. gedanopedia.pl (25 VII 2016). K rzy wdzińsk i R. 2005. Ścieki i latryny średniowiecznego oraz nowożytnego Gdańska w świetle źródeł archeologicznych. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 53 (3/4), 279 291. Küster H. 2016. Phytosociology and Archaeobotany. In: D.R. Harris and K.D. Thomas (eds.), Modelling Ecological Change. Perspective from Neoecology, Palaeoecology and Environmental Archaeology. New York: Routledge, 17 26. Latałowa M., Badura M., Jarosińska J., Święta- -Musznicka J. 2007. Useful Plants in Medieval and Post-medieval Archaeobotanical Material from the Hanseatic Towns of Northern Poland (Kołobrzeg, Gdańsk and Elbląg). In: S. Karg (ed.), Medieval Food Traditions in Northern Europe. Studies in Archaeology & History 12, Copenhagen: National Museum (PNM), 39 72. Latałowa M., Badura M., Jarosińska J. Święta-Musznicka J., Pińska K. 2009. Archeobotaniczne przesłanki dotyczące pokarmów roślinnych w Gdańsku, Elblągu i Kołobrzegu na tle danych z innych ośrodków hanzeatyckich 245

północnej Europy (XIII XVIII w.). W: H. Paner i M. Fudziński i Z. Borcowski (red.), Stan badań archeologicznych miast w Polsce. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne, 167 182. Lata łowa M., Badura M., Święta J. 2003. Szczątki roślin ze stanowiska archeologicznego przy zbiegu ulic Piwnej i Kaletniczej na terenie Głównego Miasta w Gdańsku. Pomorania Antiqua 19, 261 274. Latałowa M., Jarosińska J., Kozłowska M. 2001. Szczątki roślinne. W: A. Gołembnik (red.), Badania archeologiczne terenu przyszłego Centrum Dominikańskiego w Gdańsku. Sezon 2000. Warszawa: Instytut Archeologii UW, 185 195 Latałowa M., Święta-Musznicka J., Pęd zisze wska A. 2009. Źródła paleobotaniczne do rekonstrukcji wczesnych etapów rozwoju Gdańska. W: P. Kittel i J. Forysiak i L. Domańska (red.), Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa. Środowisko, Człowiek, Cywilizacja 2. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 175 185. Livarda A., Veen van der M. 2008. Social Access and Dispersal of Condiments in North-West Europe from the Roman to the Medieval Period. Vegetation History and Archaeobotany 17, 201 209. Lock J.M., Ha ll J.B., Abbiw D.K. 1977. The Cultivation of Melegueta pepper (Aframomum melegueta) in Ghana. Economic Botany 31, 321 330. Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Miksicek C.H. 1987. Formation Processes of the Archaeobotanical Record. Advances in Archaeological Method and Theory 10, 211 224. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A. 2002. Flowering Plants and Pteridophytes of Poland. A Checklist. Kraków: Szafer Institute of Botany Polish Academy of Science. Mof fet L. 1992. Fruits, Vegetables, Herbs and Other Plants from the Latrine at Dudley Castle in Central England, used by the Royalist Garrison during the Civil War. Review of Palaeobotany and Palynology 73, 271 286. Pickersgill B. 2005. Spices. In: G. Prance and M. Nesbit (eds.), The Cultural History of Plants. New York London: Routledge, 153 172. Preusz M., Kodýdková K., Kočár P., Vaněček Z. 2015. Exotic Spices in flux. Archaeobotanical Material from Medieval and Early Modern Sites of the Czech Lands (Czech Republic). Interdisciplinaria Archaeologica 6, 223 236. Pudło A. 2005. Zespół Przedbramia w Gdańsku badania archeologiczne w sezonie 2002 i 2003. W: H. Paner i M. Fudziński (red.). XIV Sesja Pomorzoznawcza 2. Od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych. Gdańsk: Muzeum Archeologiczne, 81 90. R o s e n b lu m B. 1855. 900 najlepszych środków domowych przeciw rozlicznym chorobom i cierpieniom człowieka z przyłączeniem niektórych ważniejszych przepisów lekarskich (doświadczonych od kaszlu, kataru ) tudzież skład apteczki domowej przez Hufelanda na wzór dzieła niemieckiego zebrane, ułożone i dwoma traktatami o cholerze i cudownych skutkach zimnej wody pomnożone. Warszawa: Nakładem S.H. Merzbacha księgarza przy ulicy Miodowej N 486. Veen van der M. 2003. When is Food a Luxury. World Archaeology 34, 405 427. Veen van der M. 2007. Formation Processes of Desiccated and Carbonized Plant Remains the Identification of Routine Practice. Journal of Archaeological Science 34, 968 990. Veen van der M., Livarda A., Hill A. 2008. New Plant Foods in Roman Britain Dispersal and Social Access. Environmental Archaeology 13, 11 36. Willerding U. 1979. Paläo-ethnobotanische Untersuchungen über die Entwicklung von Pflanzengesellschaften. In: O. Willmans und R. Tüxen (hrsg.), Werden und Vergehen von Pflanzengesellschaften. Vaduz: J. Cramer, 61 109. Z a r z ycki K., Tr z cińska-tacik H., Róż a ński W., Szelą g Z., Wo łek J., Korzenia k U. 2002. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Botaniki im W. Szafera, Polska Akademia Nauk. 246

Monika Badura, Małgorzata Latałowa Macroscopic plant remains from the archaeological features in the Gate Complex in Gdańsk Ten archaeobotanical samples were taken from three trenches excavated in 2003, at the Gate Complex site (fig. 1, tab. 1). Seven samples come from the fill of the latrine, used there from the 17 th century till the prison closure in the 19 th century. The latrine was a facility of 26 m 2 in surface, situated under the vaulting at the Prison Tower. The other three samples were collected from the deposit dated to the 14 th or 15 th century, filling a deepening in the gate passage of the High Gate (2 samples, trench no. 6 passage from the Prison Tower) and the Barbican (1 sample, trench no. 3 dungeon Viper s Lair ), which could have been a dry moat. Considering the historical background of the site and the locations of the samples taken, the aim of the archaeobotanical analysis was 1 to: provide more accurate information on the deposit formation in the period preceding foundation of the High Gate and, 2 to provide the data on plant components in the diet of the Gate Complex s users in the 17 th 18 th centuries. All the examined samples contained very well preserved waterlogged plant remains (over 3470 items), mainly seeds and fruits. The list of sub-fossil flora (table 2) refers to 122 taxa, from which 98 are determined to the species level. Ruderal and segetal weeds are the most numerous as the number of taxa is concerned (38 species, 609,5 diaspores), whereas remains of fleshy fruits, berries and nuts appeared most abundantly concerning the number of specimens ( 16 taxas, 2625 diaspores). In the case of the oldest layers (the 14 th century), accumulated during the first stage of the gate functioning, botanical analysis helped to describe their deposition conditions. The presence of aquatic and wetland environments may indicate the former moat. Its banks were overgrown with wetland and nitrophilous vegetation, typical of highly eutrophic environment. The latrine material provided data on plant components in the diet of the Gate Complex s users in the 17 th and 18 th centuries. The samples from the proper latrine deposit are characterised by high percentage of edible plant remains including mostly farinaceous plants, fruit trees, bushes and berries. Species of condiment plants constitute a very rich group. Both native and exotic species, which belonged to luxury products due to the high price they reached (figs, walnuts, grape vine, allspice, grains of paradise, black pepper), were used. Because of the function the Torture House served, it can be assumed that the remains of the farinaceous plants and vegetables are the evidence of basic meals served to the prisoners. The luxurious products might have come from the table of the prison staff. Monika Badura dr hab. prof. UG, zatrudniona w Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki, w Katedrze Ekologii Roślin Uniwersytetu Gdańskiego. Archeobotanik prowadzący badania związane m.in. z rolą roślin użytkowych i zmianami warunków środowiska na stanowiskach zarówno w kraju, jak i za granicą. Autorka publikacji: Rośliny użytkowe w dawnym Gdańsku. Studium archeobotaniczne, Gdańsk 2011. E-mail: monika. badura@biol.ug.edu.pl. Małgorzata Latałowa prof. dr hab., kierownik Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki, w Katedrze Ekologii Roślin Uniwersytetu Gdańskiego. Paleoekolog czwartorzędu i archeobotanik. Zajmuje się m.in. zmianami środowiska przyrodniczego w kontekście osadnictwa pradziejowego i historycznego oraz historią użytkowania roślin. E-mail: malgorzata.latalowa@biol.ug.edu.pl. 247