RAPORT Z BADAŃ ILOŚCIOWYCH METODĄ CATI OOOBY ODCHODZĄCE Z ROLOICTWA BADAOIA ILOŚCIOWE I JAKOŚCIOWE 1

OPIO TREŚCI 1. O badaniu..... 3 2. Wstępna diagnoza selekcja...6 3. Osoby zatrudnione w rolnictwie....8 a. Struktura zatrudnienia i własności 8 b. Diagnoza dominującego źródła utrzymania. 10 c. Stopień zaangażowania w pracę na roli..17 d. Bariery przekwalifikowania się na działalność pozarolniczą.....31 - mobilność zawodowa... 31 - mobilność geograficzna...37 - bariery psychograficzne...41 e. Czynniki wspomagające odchodzenia z rolnictwa...44 f. Szkolenia ocena i znajomość...49 4. Zestawienie wniosków..60 5. Dane metryczkowe...65 2

1. O BADAOIU METODA BADAWCZA I CELE BADAOIA Dane, na podstawie których oparto wnioski i analizy niniejszego raportu, pozyskano metodą kwestionariuszowego wywiadu telefonicznego, przeprowadzonego przez ankieterów instytutu badawczego Pentagon Research wśród mieszkańców wsi w wybranych powiatach województwo dolnośląskiego (powiaty: jaworski, głogowski, lubiński, legnicki, polkowickim, złotoryjski). Badanie przeprowadzono w dniach 4, 5 oraz 10, 11 kwietnia 2007. Grupa respondencka została wybrana metodą losowo-kwotową (wiek i płeć) i liczyła 1026 osób skutecznie zrealizowanych wywiadów telefonicznych. Uzyskany rozmiar próby badawczej w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców regionu pozwala na poprawne wnioskowania z dopuszczalnym błędem statystycznym na poziomie 3%. Metoda losowo-kwotowa opiera się na założeniu, że próba jest reprezentatywna dla określonych elementów badanej populacji. Struktura próby ze względu na istotne cechy jest taka sama jak struktura populacji. W przypadku tego badania, cechami tymi był wiek oraz płeć. Kwoty zostały założone na osoby określające się jak zatrudnione w rolnictwie i oparte na Gminnych zeszytach spisowych 2003r - wiek - 29 i mniej, 30-64, powyżej 65 roku życia. 3

powyżej 65 29 lat i mniej 30-64 POWIAT roku życia w % Głogowski 6,9 78,9 14,2 Jaworski 6,6 76,2 17,2 Legnicki 7,0 75,3 17,7 Lubiński 5,7 77,5 16,8 Polkowicki 6,7 73,9 19,4 Złotoryjski 5,2 69,6 25,2 Legnica miasto na prawach powiatu 7,6 84,0 8,4 średnia dla grupy 6,5% 76,5% 17% I faktycznym miejscu zamieszkania płeć - Mężczyźni 49%, Kobiety 51%. Ludność wg płci mieszkająca na wsi (wg faktycznego miejsca zamieszkania ;stan na 31XII 2005). POWIAT OGÓŁEM MĘŻCZYŹNI KOBIETY w liczbach bezwzględnych Głogowski 18 530 9 178 9 352 Jaworski 22 387 11 187 11 200 Legnicki 34 866 17 035 17 765 Lubiński 22 866 11 452 11 411 Polkowicki 24 043 12 110 11 933 Złotoryjski 22 917 11 365 11 552 średnia dla grupy 145 606 72 327 73 279 Osoby udzielające odpowiedzi zostały poinformowane o całkowitej anonimowości przeprowadzonych badań. Główne cele badania: I. Wstępna diagnoza selekcja Kategoryzacja osób (osoby prowadzące działalność rolniczą i pozarolniczą) Diagnoza dominującego źródła utrzymania II. Otopień zaangażowania w pracę na roli 4

III. Określenie barier przekwalifikowania na działalności pozarolniczą Mobilność (geograficzna i zawodowa) Stosunek do ziemi Czynniki obiektywne (zdrowie, wiek, sytuacja rodzinna itd.) Bariera ekonomiczna (koniunktura, cechy samego gospodarstwa) Ocena ryzyka prowadzenia działalności rolniczej Stabilność polityki rolnej Ocena rynku lokalnego (obecność pracodawców, pewność zatrudnienia) Wartości psychografia IV. Określenie czynników wspomagających odchodzenie z rolnictwa 5

2. WOTĘPOA DIAGOOZA - OELEKCJA Badanie zostało przeprowadzone na grupie mieszkańców wsi wybranych powiatów województwa dolnośląskiego. Strukturę tej grupy pod względem zatrudnienia w rolnictwie obrazują nam odpowiedzi na pierwsze pytanie, które zostało zadane respondentom. Był to zarazem pytanie filtrujące. Respondentom, którzy nie zaliczyli się do osób pracujących w rolnictwie, zadawane były pytania metryczkowe. Natomiast osoby zatrudnione w rolnictwie odpowiadały na pytania pogłębiające problem badawczy. Wykres 1. Otruktura mieszkańców wsi Pyt. Do której kategorii osób zalicza się Pan/Pani? Inne, np. emeryci, niepełnoletni, goście 30% Osoba pracująca na stałe w rolnictwie 21% Osoba pracująca w rolnictwie sezonowo 3% Osoba nie pracująca w rolnictwie 46% 6

Struktura badanej grupy kształtuje się w następujący sposób: wśród osób z którymi przeprowadzono wywiad, osoby utrzymujące się z pracy w rolnictwie stanowią 24% próby (w tym 3% osób pracujących w rolnictwie sezonowo). Aż 46% badanych to osoby mieszkające na wsi a nie pracujące w rolnictwie. 30% to osoby zaliczające się do kategorii: osoby niepełnoletnie, emeryci, goście. Dla porównania przywołajmy dane zebrane przez Główny Urząd Statystyczny w Powszechnym Spisie Rolnym w 2002 roku. Dane z opracowania Moniki Wójt-Kempy. Odsetek ludności pracującej zatrudnionej w rolnictwie wyniósł dla regionu (średnia arytmetyczna) 18%. Dane te wskazują, iż interesujące na powiaty mają w dużej mierze charakter przemysłowy i usługowy. Wyjątek stanowi powiat jaworski i złotoryjski (odpowiednio 29,7% i 28,7% zatrudnionych w rolnictwie). Również powiat legnicki z wyłączeniem miasta Legnicy charakteryzuje wysoki odsetek zatrudnionych w rolnictwie 38,9%. Powiatami o najniższym odsetku osób pracujących w rolnictwie są powiaty polkowicki (8,7%), lubiński (8,8%) i głogowski (9,8%). Przypomnijmy, że w skali kraju odsetek ten kształtuje się na poziomie 19%. Jak więc można zauważyć istnieje kilkuprocentowa różnica pomiędzy oboma pomiarami. Mieści się jednak ona w granicy założonego błędu statystycznego. 7

3. OOOBY ZATRUDOIOOE W ROLOICTWIE a) Otruktura zatrudnienia i własności Osoby, które potwierdziły, że utrzymują się, na stałe lub sezonowo, z pracy w rolnictwie, poproszone zostały o udzielenie odpowiedzi na serię pytań pogłębiających problem badawczy. Pierwszym z nich było pytanie o to czy respondent posiada gospodarstwo rolne? Pytanie to było jednym z kilku mających strukturę własności oraz zatrudnienie wśród badanej grupy. Jak pokazują wyniki wśród osób utrzymujących się z rolnictwa, zdecydowana większość zatrudniona jest we własnym gospodarstwie. Aż 50% badanych jest jedynym właścicielem gospodarstwa. Współwłaścicielem jest natomiast 38% badanych. 12% osób nie jest właścicielem a jedynie pracuje w gospodarstwie rolnym. Wykres 2. Otruktura własności gospodarstw Pyt. Czy jest Pan właścicielem gospodarstwa rolnego? Tak 50 Częściowo (jestem współwłaścicielem) 38 Nie, tylko pracuję w gospodarstwie 12 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 8

Kolejnym pytaniem mającym na celu określenie struktury zatrudnienia badanej grupy było pytanie o to czy w gospodarstwie osoby zatrudnionej w rolnictwie prowadzona jest działalność rolnicza? Wykres 3. Pyt. Czy w Pana gospodarstwie domowym prowadzona jest działalność rolnicza? Tak 81 Nie 19 Nie wiem 1 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Jak pokazują wyniki w gospodarstwach 81% respondentów w momencie przeprowadzania badania, prowadzona była działalność rolnicza. Natomiast w gospodarstwach domowych 19% osób utrzymujących się z rolnictwa, działalność rolnicza nie była prowadzona. 9

Wykres 4. Otruktura własności pod względem powierzchni gospodarstwa pyt. Jaka jest wielkość gospodarstwa rolnego, z którego utrzymuje się Pana rodzina? od 20 do 50 hektarów 13% powyżej 50 hektarów 7% do 1 hektara 4% od 1 do 5 hektarów 35% od 5 do 20 hektarów 41% Struktura posiadania ziemi wśród badanych pokazuje, że większość osób pracujących na roli posiada niewielki areał ziemi. Aż 39% badanych posiada tylko do 5 hektarów ziemi. Największa grupa czyli 41% posiada od 5 do 20 hektarów ziemi. b) Diagnoza dominującego źródła utrzymania Osoby pracujące w rolnictwie zostały poproszone o podanie wszystkich źródeł dochodów rodziny. Jak pokazują wyniki badania ważnym źródłem dochodów oprócz dochodów z roli są dotacje z Unii Europejskiej oraz dochody współmałżonka. Kategorie te zostały wskazane kolejno przez 60 i 32% badanych. 10

Wykres 5. Otruktura dochodów wśród osób pracujących w rolnictwie podział na osoby pracujące w rolnictwie na stałe oraz sezonowo. 11

Poziom dochodów osób pracujących w rolnictwie oscyluje raczej w dolnych granicach skali zarobków. Około 60% badanych odpowiedziało, że miesięczny dochód na osobę nie przekracza 500 złotych. Wykres 6. Poziom dochodów wśród osób pracujących w rolnictwie. Do 300 złotych na osobę Od 300 do 500 złotych na osobę 23,08 25,73 38,46 33,92 Od 500 do 1000 złotych na osobę Powyżej 1000 złotych na osobę 3,85 5,85 23,08 23,98 Osoby pracujące na stałe w rolnictwie Osoby pracujące w rolnictwie sezonowo Odmowa odpowiedzi 3,85 1,17 Nie wiem/trudno powiedzieć 7,69 9,36 0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 Wynik tego pomiaru pokazuje, że osoby zatrudnione w rolnictwie osiągają niższy poziom dochodów od większości osób mieszkających na wsi (patrz metryczka, wykres dochodów). Wśród wszystkich mieszkańców wsi średnia 12

dochodów jest zdecydowanie wyższa. Osoby zatrudnione w rolnictwie są więc osobami zarabiającymi relatywnie mniej od reszty mieszkańców badanych wsi. Badanych poproszono także o subiektywną ocenę swojej sytuacji materialnej. Poproszono ich o wybranie, jednego z czterech, najbardziej pasującego do nich sformułowania. Wykres 7. Oubiektywna ocena sytuacji materialnej. W ystarcza nam na wszystko bez specjalnego oszczędzania 6 Żyjemy oszczędnie i wystarcza nam na wszystko 35 Pieniędzy starcza tylko na zaspokojenie najważniejszych potrzeb 42 Nie wystarcza nawet na najtańsze jedzenie i ubranie 17 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 W odpowiedziach na pytanie o stan materialny rodziny 42% uznało, że Pieniędzy starcza tylko na zaspokojenie najważniejszych potrzeb. Należy zwrócić uwagę na to, że aż 17% uznało, że Nie wystarcza nawet na najtańsze jedzenie i ubranie. Niewielka jest (6%) grupa osób, która nie posiada problemów finansowych. 13

Jak można zauważyć na podstawie tych wyników, osoby utrzymujące się z rolnictwa są raczej niezadowolone ze swojej sytuacji finansowej. Wykres 7a. Oubiektywna ocena sytuacji materialnej korelacja z płcią. 100,00 6,02 4,69 90,00 80,00 35,34 34,38 W ystarcza nam na wszystko bez specjalnego oszczędzania 70,00 60,00 Żyjemy oszczędnie i wystarcza nam na wszystko 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 41,35 17,29 43,75 17,19 Pieniędzy starcza tylko na zaspokojenie najważniejszych potrzeb Nie wystarcza nawet na najtańsze jedzenie i ubranie 0,00 Kobieta Mężczyzna Jak pokazują korelacje oceny własne sytuacji materialnej z płcią i wiekiem nie istnieją większe różnice w ocenie sytuacji materialnej między kobietami a mężczyznami, najlepiej oceniają swoją sytuację materialną osoby w wieku 24 34 lata. 14

Wykres 7b. Oubiektywna ocena sytuacji materialnej korelacja z wiekiem. 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 30,00 30,00 29,63 20,00 20,00 11,11 55,56 38,98 37,29 18,64 3,70 5,08 54,41 31,03 27,9427,59 31,03 14,71 2,94 10,34 100,00 0,00 0,00 0,00 18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 powyżej 65 Nie wystarcza nawet na najtańsze jedzenie i ubranie Pieniędzy starcza tylko na zaspokojenie najważniejszych potrzeb Żyjemy oszczędnie i wystarcza nam na wszystko Wystarcza nam na wszystko bez specjalnego oszczędzania 15

DIAGOOZA DOMIOUJĄCEGO ŹRÓDŁA UTRZYMAOIA - WOIOOKI Wyniki badania potwierdzają, że osoby utrzymujące się z rolnictwa są grupą społeczną, która posiada niski status materialny. Z pośród tej grupy osób ponad 40 proc. badanych stwierdza, że pieniędzy starcza tylko na zaspokojenie najważniejszych potrzeb, natomiast 17 proc. przyznaje, że nie wystarcza nawet na najtańsze jedzenie i ubranie. Opisane powyżej osoby traktują rolnictwo jako główne źródło utrzymania, jest jednak ono nie wystarczające do uzyskania środków potrzebnych do funkcjonowania na zadawalającym poziomie. Z tego powodu ważną częścią ich dochodów jest pomoc uzyskana od rodziny lub z instytucji społecznych (wszelkiego rodzaju renty oraz zasiłki społeczne). Duża część rolników żyje na granicy ubóstwa, osiągając dochody wystarczające jedynie na zaspokojenie najważniejszych potrzeb. Wyniki pokazują, że osoby zatrudnione w rolnictwie osiągają niższy poziom dochodów od większości osób mieszkających na wsi (patrz metryczka, wykres dochodów). Wśród wszystkich mieszkańców wsi średnia dochodów jest zdecydowanie wyższa niż zdeklarowanych rolników. Osoby zatrudnione w rolnictwie są więc osobami zarabiającymi relatywnie mniej od reszty mieszkańców badanych wsi. Nie istnieją większe różnice w ocenie sytuacji materialnej między kobietami a mężczyznami, najlepiej oceniają swoją sytuację materialną osoby w wieku 24 34 lata. Reasumując można przypuszczać, iż osoby utrzymujące się z rolnictwa w większości prowadząc gospodarstwa rolne nie kierują się względami ekonomicznymi. 16

c) Otopień zaangażowania w pracę na roli Ważnym założeniem badania było sprawdzenie poziomu zaangażowania w pracę na roli oraz czynników na to zaangażowanie wpływających. Jednym ze wskaźników zaangażowania w rolnictwo jest poziom doświadczeń związanych z pracą poza tą dziedziną. Respondentom zadano pytanie o doświadczenia zawodowe poza rolnictwem. 36% badanych nigdy nie pracowało poza rolnictwem. 40% posiada doświadczenia w pracy nie związanej z rolnictwem ale aktualnie nie pracuje. 17% oprócz pracy na roli pracuje także na stałe poza rolnictwem. 7% badanych pracuje poza rolnictwem sezonowo. Wykres 8. Pyt. Czy pracuje lub pracował Pan/Pani również poza rolnictwem? Pracuję na stałe poza rolnictwem 17 Pracuję poza rolnictwem sezonowo 7 Pracowałem przez jakiś czas ale już nie pracuję 40 Nigdy nie pracowałem 36 Inna odpowiedź 1 0 5 10 15 20 25 30 35 40 17

Wykres 8a. Pyt. Czy pracuje lub pracował Pan/Pani również poza rolnictwem? korelacja z płcią. 100,00 90,00 80,00 39,10 28,13 Inna odpowiedź 70,00 Nigdy nie pracowałem 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 39,85 4,51 16,54 39,06 12,50 18,75 Pracowałem przez jakiś czas ale już nie pracuję Pracuję poza rolnictwem sezonowo Pracuję na stałe poza rolnictwem 0,00 Kobiety Mężczyźni Wykres 8b. Pyt. Czy pracuje lub pracował Pan/Pani również poza rolnictwem? korelacja z wiekiem. 100,00 80,00 50,00 37,04 28,81 38,24 31,03 Inna odpowiedź 60,00 75,00 Nigdy nie pracowałem 40,00 20,00 0,00 30,00 10,00 10,00 25,93 11,11 25,93 44,07 10,17 16,95 42,65 2,94 16,18 41,38 6,90 17,24 25,00 0,00 18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 powyżej 65 Pracowałem przez jakiś czas ale już nie pracuję Pracuję poza rolnictwem sezonowo Pracuję na stałe poza rolnictwem 18

Korelacje tego pytania z danymi na temat płci i wieku pokazują, że więcej doświadczeń zawodowych w pracy poza rolnictwem posiadają mężczyźni. Na stałe lub sezonowo poza rolnictwem pracują głownie osoby pomiędzy 25-24 rokiem życia. Generalnie można również przyjąć tezę, iż im osoba starsza tym posiada mniej doświadczeń zawodowych. Wykres 9. Forma zatrudnienia poza rolnictwem. Na umowę o pracę 83 Bez umowy o pracę lub umowę - zlecenie/o dzieło 11 Inna odpowiedź/odmowa odpowiedzi 6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Osobom, które posiadały doświadczenia zawodowe w pracy poza rolnictwem spotykały się z różnymi formami zatrudnienia. Jednak aż 83% badanych stwierdza, że byli zatrudnieni na umowę o pracę. 11% osób udzieliło odpowiedzi, że zatrudnieni byli bez umowy o pracę lub na umowę zlecenie lub umowę o dzieło. 6% respondentów odmówiło lub udzieliło innej odpowiedzi. 19

Wykres 10. Oektory zatrudnienia poza rolnictwem. Przemysł 19 Budownictwo 10 Handel 13 Leśnictwo 4 Opieka nad dziećmi 2 Inne 51 0 10 20 30 40 50 60 Osoby, które pracowały poza rolnictwem poproszone zostały o określenie sektora w którym były zatrudnione. Jak się okazało, ponad połowa osób mających doświadczenia zawodowe poza rolnictwem, zatrudniona była w innych sektorach niż te odczytane przez ankietera. W przypadku odczytanych, najczęściej wskazywano na Przemysł 19% oraz Handel 13%. Wykres 11. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? Chciałby Pan zrezygnować z działalności rolniczej 25% Rezygnacja w pracy w rolnictwie nie wchodzi w grę 75% 20

Respondentów poproszono o wybranie jednej z dwóch możliwości. Zapytano badanych o to czy chcieliby zrezygnować z pracy w rolnictwie. Zdecydowana większość, bo aż 75% uważa, że rezygnacja z pracy w rolnictwie nie wchodzi w grę. Wynik tego pomiaru skorelowano z innymi wynikami. Wyniki tych korelacji pokazują jak kształtuje się struktura osób deklarujących rezygnację lub jej brak w kontekście innych pytań. Wykres 11a. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? rezygnacja a forma zatrudnienia/własności. 100 90 80 70 52 60 50 40 37 Rezygnacja w pracy w rolnictwie nie wc Chciałby Pan zrezygnować z działalnośc 30 20 43 41 11 10 16 0 Właściciel Współwłaściciel Pracownik Wśród osób nie chcących zrezygnować z pracy w rolnictwie 52% stanowią właściciele gospodarstw rolnych, 37% współwłaściciele, natomiast 11 pracownicy. Analogicznie wśród osób, które chciałyby zrezygnować z pracy w rolnictwie 43% stanowią właściciele, 41% współwłaściciele, natomiast 16% pracownicy. 21

Jak więc możemy zauważyć dla osób, które są jedynymi właścicielami gospodarstw rolnych rezygnacja z pracy na roli jest o wiele trudniejszą decyzją niż dla osób, które są współwłaścicielami lub są jedynie zatrudnione na wsi. Wykres 11b. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? deklaracja rezygnacji a doświadczenia zawodowe. 100 90 80 70 60 50 40 30 74 71 74 77 100 Rezygnacja nie wchodzi Chciałbym zrezygnować 20 10 0 26 Pracuję na stałe poza rolnictwem 29 Pracuję poza rolnictwem sezonowo 26 Pracowałem przez jakiś czas ale już ni 23 Nigdy nie pracowałem 0 Inna odpowiedź Korelacja odpowiedzi na pytanie o deklarację rezygnacji z pracy w rolnictwie z odpowiedziami o doświadczenia zawodowe pokazują, że kwestia zatrudnienie poza rolnictwem nie wpływa na chęć rezygnacji z pracy na roli. Nie widać większych różnic jeśli chodzi o deklaracje rezygnacji ani w przypadku osób, które pracują poza rolnictwem na stałe lub sezonowo a także wśród osób, które pracowały kiedyś lub nie pracowały nigdy. 22

Wykres 11c. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? deklaracja rezygnacji a wielkość gospodarstwa. 120 100 80 60 40 88 77 68 80 93 Rezygnacja nie w chodzi Chciałbym zrezygnow ać 20 0 13 23 do 1 hektara od 1 do 5 hektarów 32 od 5 do 20 hektarów 20 od 20 do 50 hektarów 7 pow yżej 50 hektarów Skorelowane wyniki pytania o deklaracje z odpowiedziami o wielkość gospodarstwa pokazują, że największą chęć rezygnacji wykazują osoby z gospodarstw o średniej wielkości. Największy odsetek osób, które chciałby zrezygnować znajduje się wśród osób z gospodarstw o powierzchni od 5 do 20 hektarów. Najmniejszy z kolei wśród gospodarstw do 1 i powyżej 50 hektarów. Można wyciągnąć z tego wniosek, że osoby posiadające niewielki areał ziemi, traktują ją raczej jako rzecz, której nie chcieliby zmieniać. Natomiast jak pokazują inne wyniki właściciele dużych gospodarstw zwykle są zadowoleni własnej sytuacji materialnej. 23

Wykres 11d. Rezygnacja z pracy w rolnictwie a ocena sytuacji materialnej. 100 90 80 70 60 50 40 30 68 69 86 82 Rezygnacja w pracy w rolnictwie nie wchodzi w grę Chciałby Pan zrezygnować z działalności rolniczej 20 10 32 31 14 18 0 Nie wystarcza nawet na najtańsze Pieniędzy starcza tylko Żyjemy oszczędnie i wystarcza Wystarcza nam na wszystko Korelacja odpowiedzi dotyczących deklaracji rezygnacji z pracy w rolnictwie i subiektywnej oceny sytuacji materialnej respondentów pokazuje, iż osób wśród osób najrzadziej twierdzących, iż nie wystarcza nawet na najtańszej jedzenie i ubranie odsetek osób skłonnych zrezygnować w pracy w rolnictwie jest największy. 24

Wykres 11e. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? deklaracja rezygnacji a ocena własnych kwalifikacji. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 83 17 77 23 74 26 Bardzo wysokie Wysokie Przeciętne Niskie Bardzo niskie Nie wiem/trudno powiedzieć 82 18 67 33 67 33 Rezygnacj a nie wchodzi Chciałbym zrezygnow ać Korelacja odpowiedzi o deklarację rezygnacji z oceną własnych kwalifikacji pokazuje, że największą chęć rezygnacji wykazują osoby oceniające swoje kwalifikacje do pracy w rolnictwie jako bardzo niskie. Natomiast najrzadziej chciałyby rezygnować osoby określające swoje kwalifikacje jako bardzo wysokie. Wykres 11f. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? deklaracja rezygnacji a płeć. 100 90 33 32 80 70 60 50 40 67 68 Mężczyźni Kobiety 30 20 10 0 Chciałby Pan zrezygnować z działalnośc Rezygnacja w pracy w rolnictwie nie wc 25

Nie istnieją większe różnice jeśli chodzi o płeć badanych. Zarówno kobiety jak i mężczyźni w podobnym stopniu wyrażali chęć rezygnacji z pracy w rolnictwie. Wykres 11g. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? deklaracja rezygnacji a wiek. 100 90 18 14 80 70 60 50 40 30 20 10 0 27 24 16 10 Chciałby Pan zrezygnować z działalnośc 37 32 13 3 Rezygnacja w pracy w rolnictwie nie wc 65 i więcej 55-64 45-54 35-44 25-34 18-24 Po skorelowaniu deklaracji rezygnacji z wiekiem, okazuje się, że wśród osób, które chciałby zrezygnować z pracy w rolnictwie 16% stanowią osoby wieku 25-34, 24% w wieku 35-44, natomiast 27% wieku 45-54. 26

Pomiędzy 35 a 54 rokiem życia jest największy odsetek osób, które respondentów posiada jasno określone stanowisko, w sprawie ewentualnej rezygnacji w rolnictwie. Osoby, które zadeklarowały chęć rezygnacji z pracy w rolnictwie zapytano o to w jaki sposób chciałby zrezygnować z zatrudnienia w tym sektorze. Wykres 12. Pyt. W jakim stopniu chciałby Pan zrezygnować z pracy w rolnictwie 70 61 60 50 39 40 30 20 10 0 Całkowicie Częściowo Z pracy w rolnictwie 61% chciałoby zrezygnować w stopniu całkowitym, natomiast 39% dopuszcza częściową rezygnację. Osoby pracujące w rolnictwie zapytane zostały również o to czy chciałby podjąć pracę na etat. Wyniki dzielą się mniej więcej po połowie. 48% respondentów byłoby zainteresowane podjęciem pracy na etat (33% w pełnym wymiarze godzin), natomiast 47% nie bierze takiej możliwości pod uwagę. 27

Wykres 14. Pyt. Jak określiłby Pan swoje kwalifikacje do pracy w rolnictwie? 70 64 60 50 40 30 24 20 10 3 6 2 2 0 Bardzo wysokie Wysokie Przeciętne Niskie Bardzo niskie Nie wiem/trudno powiedzieć Respondenci zostali poproszeni o określenie na skali poziomu swoich kwalifikacji do pracy w rolnictwie. Zdecydowana większość (64%) określiła je jako przeciętne. Jako wysokie określiło co czwarty badany. Wykres 14a. Pyt. Jak określiłby Pan swoje kwalifikacje do pracy w rolnictwie? korelacja z płcią. 80,00 70,00 67,67 60,00 56,25 50,00 40,00 30,00 20,00 20,30 32,81 Bardzo wysokie Wysokie Przeciętne Niskie Bardzo niskie Nie wiem/trudno powiedzieć 10,00 0,00 0,75 6,77 Kobieta 7,81 3,13 Mężczyzna 28

Mężczyźni dwukrotnie częściej niż kobiety oceniają swoje kwalifikacje jako wysokie lub bardzo wysokie. Wykres 14b. Pyt. Jak określiłby Pan swoje kwalifikacje do pracy w rolnictwie? korelacja z wiekiem. 100,00 90,00 10,00 7,41 1,69 1,47 13,79 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 70,00 10,00 10,00 48,15 33,33 11,11 64,41 27,12 0,00 76,47 19,12 0,00 51,72 27,59 6,90 50,00 25,00 25,00 0,00 18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 powyżej 65 Nie wiem/trudno powiedzieć Bardzo niskie Niskie Przeciętne Wysokie Bardzo wysokie Korelacja oceny kwalifikacji do pracy w rolnictwie z wiekiem pokazała, że najwyżej oceniają swoje kwalifikacje osoby pomiędzy 25-34 rokiem życia. Stosunkowo wysoki odsetek osób zadowolonych ze swoich umiejętności jest również wśród osób w przedziale 55-64. 29

OTOPIEŃ ZAAOGAŻOWAOIA W PRACĘ OA ROLI - WOIOOKI Wyniki pokazują, że wśród respondentów, stopień zaangażowania w pracę na roli jest bardzo duży. Aż trzy na cztery osoby pracujące na roli odpowiedziały, iż rezygnacja z rolnictwa w ich przypadku nie wchodzi w grę. Wśród osób deklarujących chęć rezygnacji z rolnictwa, aż 39 procent odpowiedziało, że chciałoby to zrobić jedynie częściowo. Jedynie 8 procent oceniało swoje kwalifikacje w pracy w rolnictwie jako złe lub bardzo złe. Mężczyźni dwukrotnie częściej niż kobiety oceniają swoje kwalifikacje jako wysokie lub bardzo wysokie. Najwyżej oceniają swoje kwalifikacje osoby pomiędzy 25-34 rokiem życia. Wśród osób pracujących na roli prawie połowa (47 proc.) w ogóle nie jest zainteresowana pracą na etat. Wśród właścicieli gospodarstw rolnych najwięcej osób chcących zrezygnować z pracy na roli jest wśród gospodarzy posiadających od 5 do 20 h ziemi. Można przypuszczać, iż wśród tych gospodarstw stosunek nakładu pracy i środków jest proporcjonalnie duży do zdobywanych dochodów. Skorelowanie deklaracji o ewentualnej rezygnacji z pracy w rolnictwie z oceną sytuacji materialnej pokazuje, że osoby o gorszej sytuacji chętniej przekwalifikowałyby się na pracę w innym sektorze. Natomiast osoby, dla których dochody z pracy w rolnictwie są wystarczające, raczej nie chciałby odchodzić z pracy na roli. 30

d) Bariery przekwalifikowania się na działalność pozarolniczą Jednym z najważniejszych celów badania było określenie barier nie pozwalających rolnikom na przekwalifikowanie się na działalność pozarolniczą. MOBILOOŚĆ ZAWODOWA Jednym ze wskaźników mogącym określić barierę przekwalifikowania zawodowego jest ocena rynku lokalnego (obecność pracodawców, pewność zatrudnienia). Respondentom zadano pytanie mające na celu określić ocenę rynku pracy w sektorach pozarolniczych w najbliższej okolicy. Wykres 17. Pyt. Czy można znaleźć pracę poza rolnictwem w okolicy Pana miejsca zamieszkania? 70 61 60 50 40 30 23 20 13 10 3 0 Łatwo znaleźć pracę Nie jest łatwo, ale jak się poszuka to można ją znaleźć Nie można znaleźć pracy w mojej okolicy Nie wiem/trudno powiedzieć 31

Jak pokazują wyniki zdecydowana większość respondentów uważa, że znalezienie pracy poza rolnictwem w najbliższej okolicy (74%) jest możliwe. Jednak z tej grupy jedynie 13% uważa, że nie sprawiłoby to większego problemu. Co czwarty ankietowany deklaruje, że w okolicy jego miejsca zamieszkania nie można znaleźć pracy. Wykres 17. Pyt. Czy można znaleźć pracę poza rolnictwem w okolicy Pana miejsca zamieszkania? korelacja z płcią. 100,00 90,00 80,00 4,51 24,81 0,00 20,31 70,00 60,00 50,00 40,00 60,90 60,94 Nie wiem/trudno powiedzieć Nie można znaleźć pracy Nie jest łatwo, ale Łatwo znaleźć pracę 30,00 20,00 10,00 9,77 18,75 0,00 Kobiety Mężczyźni Wyniki pokazują, że większymi optymistami jeśli chodzi o możliwość znalezienia pracy są mężczyźni. Dwa razy częściej niż kobiety uznawali, że łatwo jest znaleźć pracę w najbliższej okolicy. 32

Wykres 17. Pyt. Czy można znaleźć pracę poza rolnictwem w okolicy Pana miejsca zamieszkania? korelacja z wiekiem. powyżej 65 0,00 25,00 75,00 55-64 13,79 58,62 24,14 45-54 35-44 25-34 7,35 58,82 30,88 15,25 64,41 15,25 18,52 62,96 18,52 Łatwo znaleźć pracę Nie jest łatwo, ale Nie można znaleźć pracy Nie wiem/trudno powiedzieć 18-24 20,00 70,00 10,00 0,00 20,00 40,00 60,00 80,00 100,00 Wyniki korelacji potwierdzają tezę, iż większy optymizm wykazują osoby młodsze. (Wśród osób w wieku 18-24 aż 90% uważa, że można znaleźć pracę w najbliższej okolicy), a z wiekiem optymizm generalnie spada. 33

Wykres 13. Pyt. Czy byłby Pan zainteresowany podjęciem pracy etatowej? 50 45 40 35 30 33 47 25 20 15 15 10 5 5 0 Tak, w pełnym wymiarze czasu pracy Tak, na część etatu Nie, nie byłbym zainteresowany/nie byłabym zaintersowana Nie wiem/trudno powiedzieć Osoby, które zadeklarowały, że nie byłyby zainteresowane podjęciem pracy etatowej zapytaliśmy o powody braku zainteresowania taką formą zatrudnienia. Jak się okazuje, największą przeszkodą jest duża ilość czasu, którą poświęcają na pracę w gospodarstwie rolnym - 35%. Bardzo dużo wskazań uzyskała też odpowiedź Zajmuję się dziećmi, rodziną.- 20%. Kolejną ważną barierą okazuje się zły stan zdrowia 16%. 34

Wykres 13 a. Pyt. Dlaczego nie byłby Pan zainteresowany podjęciem pracy etatowej? Nie ma pracy 1% Bo pracuję 15% Inna odpowiedź 5% Zbyt dużo czasu zajmuje mi praca na roli 35% Wystarcza mi praca dorywcza 0% Ze względu na zły stan zdrowia 16% Jeszcze się uczę 0% Nie mam potrzeby 8% Zajmuję się dziećmi, rodziną 20% Kolejnym wskaźnikiem pozwalającym wskazać ewentualne bariery przekwalifikowania z pracy w rolnictwie w kontekście lokalnego rynku pracy jest ocena tego czy w najbliższej okolicy istnieją atrakcyjne, z punktu widzenia osoby chcącej się przekwalifikować, przedsiębiorstwa. Na pytanie Czy w okolicy istnieje jakieś przedsiębiorstwo, w którym chciałby Pan pracować? 26% badanych stwierdziło, że istnieje. 52%, że nie istnieje. 7% uznało, że jest już w takim zatrudnione. 35

Wykres 14. Pyt. Czy w okolicy istnieje jakieś przedsiębiorstwo, w którym chciałby Pan pracować? 60 52 50 40 30 26 20 15 10 7 0 Tak, istnieje Nie, nie istnieje Już w takim pracuję Nie wiem/trudno powiedzieć 36

MOBILOOŚĆ GEOGRAFICZOA Kolejną z możliwych barier w przekwalifikowaniu się jak podległa badaniom była ewentualna bariera geograficzna. Respondentom zadano pytanie Czy gdyby zdobycie lepiej płatnej pracy wiązałoby się z koniecznością przeprowadzki, to czy zdecydowałby się Pan na wyjazd? Wykres 15. Mobilność geograficzna osób zatrudnionych w rolnictwie. Tak, nawet gdyby to miał być wyjazd za granicę 9% Tak, ale tylko w kraju 5% Tak, ale tylko w najbliższej okolicy (do 100 km) 8% Nie, nie zdecydowałbym się 78% Jak pokazują wyniki brak mobilności geograficznej jest barierą dla zdecydowanej większości badanych osób. Aż 78% osób nie zdecydowałoby się na opuszczenie swoje miejsca zamieszkania. Gdyby przeprowadzka miała odbyć się w najbliższej okolicy, na zmianę swojej sytuacji zawodowej zdecydowałoby się tylko 8% osób. Na wyjazd zagranicę zdecydowałoby się jedynie 9% respondentów. 37

Wykres 15 a. Mobilność geograficzna a ocena sytuacji materialnej. 100 90 80 70 60 79 80 78 64 Nie, nie zdecydowałbym się 50 40 Tak, ale tylko w najbliższej okolicy (do 100 km) Tak, ale tylko w kraju 30 20 10 0 9 6 6 Nie wystarcza nawet na najtańsze 10 2 8 Pieniędzy starcza tylko na 3 7 12 Żyjemy oszczędnie i wystarcza 18 9 9 Wystarcza nam na wszystko... Tak, nawet gdyby to miał być wyjazd za granicę Zaskakującym jest fakt, iż stosunkowo najwyższa mobilność geograficzna jest u badanych, którzy stwierdzają, iż wystarcza im na wszystko. 38

Wykres 15 b. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? Deklaracja rezygnacji a mobilność geograficzna. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 56 44 60 40 Tak, nawet gdyby Tak, ale tylko w to miał być wyjazd kraju za 80 20 Tak, ale tylko w najbliższej okolicy 78 22 Nie, nie zdecydowałbym się Rezygnacja nie wchodzi Chciałbym zrezygnować Wykres 15 a. Mobilność geograficzna a płeć. 100,00 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 79,70 9,77 3,76 6,77 Kobieta 75,00 3,13 7,81 14,06 Mężczyzna Nie, nie zdecydowałbym się Tak, ale tylko w najbliższej okolicy (do 100 km) Tak, ale tylko w kraju Tak, nawet gdyby to miał być wyjazd za granicę Większą mobilność geograficzną wykazują mężczyźni, w tym ponad dwukrotnie częściej dopuszczali możliwość wyjazdu za granicę w celach zarobkowych. 39

Wykres 15 a. Mobilność geograficzna a wiek. 100,00 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 50,00 0,00 74,07 81,36 79,41 79,31 100,00 Nie, nie zdecydowałbym się Tak, ale tylko w najbliższej okolicy (do 100 km) 40,00 20,00 Tak, ale tylko w kraju 30,00 20,00 10,00 0,00 30,00 0,00 25,93 11,86 3,39 3,39 10,29 4,41 5,88 3,45 10,34 6,90 0,00 18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 powyżej 65 Tak, nawet gdyby to miał być wyjazd za granicę Istnieje zależność między wiekiem a mobilnością geograficzną. Potwierdza się teza, iż osoby młodsze są bardziej mobilne. Co druga osoba w ramach kategorii 18 24 lata dopuszcza możliwość dłuższego wyjazdu w celach zarobkowych. 40

BARIERY POYCHOGRAFICZOE Kolejną ważną przeszkodą niesprzyjającą chęci przekwalifikowania się może być bariera psychiczna. Respondentom zadano pytanie mające określić ich stosunek do nowych sytuacji życiowych. Wyniki pokazują, że zdecydowana większość respondentów (92%) uznaje, że poradziłaby sobie w każdej sytuacji. Wykres 16. Pyt. Czy pasuje do Pana stwierdzenie "wiem, że poradzę sobie w każdej sytuacji"? Zdecydowanie TAK 35 Raczej TAK 57 Raczej NIE 4 Zdecydowanie NIE 3 Nie wiem/trudno powiedzieć 2 0 10 20 30 40 50 60 41

BARIERY PRZEKWALIFIKOWAOIA OIĘ OA DZIAŁALOOŚĆ POZAROLOICZĄ - WOIOOKI Diagnoza mobilności zawodowej badanych nie przyniosła jednoznacznych odpowiedzi. Z jednej strony wśród respondentów dominuje dobra ocena rynku lokalnego (trzech na czterech respondentów stwierdziło, iż jeśli się poszuka to można znaleźć pracę w okolicy zamieszkania). Z drugiej strony ponad połowa badanych nie jest zainteresowana podjęciem pracy etatowej (w pełny wymiarze lub częściowo), a także uważa iż w najbliższej okolicy nie ma przedsiębiorstwa w którym chciałoby pracować. Wśród osób, które nie są zainteresowane podjęciem pracy etatowej najczęściej przytaczanymi powodami był brak czasu wynikający z pracy na roli oraz opieka nad dziećmi i rodziną, a także zły tan zdrowia. Ponadto ważną kwestię hamującą proces przekwalifikowania jest przywiązanie do pracy w rolnictwie. Wyniki pokazują, że praca w rolnictwie to nie tylko przyzwyczajenie ale w niektórych, wybranych przypadkach sposób na życie. Jednak zdecydowana większość rolników, traktuje pracę w tym sektorze nie jako wybór określonej drogi życiowej ale rzecz zastaną. Bezwzględnie najważniejszą barierą w przekwalifikowaniu się jest brak mobilności geograficznej respondentów. Trzech na czterech badanych jednoznacznie stwierdziło, iż gdyby zdobycie lepiej płatnej pracy wiązałoby się z koniecznością przeprowadzki to nie zdecydowałyby się na wyjazd. Zaskakującym jest fakt, iż stosunkowo najwyższa mobilność geograficzna jest u badanych, którzy stwierdzają, iż wystarcza im na wszystko. Większą mobilność geograficzną wykazują mężczyźni, w tym ponad dwukrotnie częściej dopuszczali możliwość wyjazdu za granicę w celach zarobkowych. 42

Istnieje zależność między wiekiem a mobilnością geograficzną. Potwierdza się teza, iż osoby młodsze są bardziej mobilne. Co druga osoba w ramach kategorii 18 24 lata dopuszcza możliwość dłuższego wyjazdu w celach zarobkowych. Badania pokazały, iż wyjątkowa duża liczba badanych wykazuje optymizm w sytuacjach potencjalnie trudnych. Aż 92 proc. osób stwierdziło iż poradzi sobie w każdej sytuacji. Tak duży odsetek osób zaradnych można wiązać z faktem, iż wiele osób pomimo niskiej dochodowości prowadzonego gospodarstwa rolnego potrafi różnymi sposobami wiązać koniec z końcem, co nie sprzyja próbom przekwalifikowania na działalność pozarolniczą. Wyniki pokazują, że większymi optymistami jeśli chodzi o możliwość znalezienia pracy są mężczyźni. Dwa razy częściej niż kobiety uznawali, że łatwo jest znaleźć pracę w najbliższej okolicy. Wyniki korelacji potwierdzają tezę, iż większy optymizm wykazują osoby młodsze. (Wśród osób w wieku 18-24 aż 90% uważa, że można znaleźć pracę w najbliższej okolicy), a z wiekiem optymizm generalnie spada. 43

e) Czynniki wspomagające odchodzenie z rolnictwa Oprócz barier, które stoją na przeszkodzie odchodzeniu z rolnictwa celem badania było także wskazanie czynników mogących wspomóc ten proces. Wykres 23. Pyt. Jakie warunki powinna spełniać odpowiednia dla Pana praca? Proszę podać do trzech najważniejszych. 44

Wśród najczęściej wskazywanych warunków jakie powinna spełniać odpowiednia dla respondentów praca znalazły się odpowiednio: (1) zarobki (19% po podsumowaniu wskazań wysokie i umiarkowane zarobki), (2) powinna być niedaleko domu 15%, (co potwierdza ograniczoną mobilność geograficzną), (3) oferująca ubezpieczenie zdrowotne i ZUS 10% oraz (4) pozwalająca godzić obowiązki rodzinne i zawodowe 10%. Przy czym tylko dla 4 proc. osób ważna jest możliwość awansu. Wykres 24. Pyt. Co doradziłby Pan rolnikowi, którego dochody z gospodarstwa są niewystarczające?. Proszę wybrać trzy najważniejsze odpowiedzi. Poszukania pracy poza rolnictwem 23 Zmianę charakteru produkcji 12 Obniżenie kosztów produkcji 6 Zmianę sposobu zbytu 5 Założenie własnej firmy/sklepu Sprzedaż/wydzierżawienie ziemi 9 9 Zakup ziemi 11 Przekwalifikowanie/podjęcie szkolenia 20 Inne 5 0 5 10 15 20 25 45

Na pytanie Co doradziłby Pan(i) rolnikowi, którego dochody są niewystarczające?, co piąty badany odpowiedział, aby poszukałby pracy poza rolnictwem lub (i) przeszedł przekwalifikowanie. Jedynie co dziesiąta osoba doradzałby zmianę produkcji rolnej lub zakup ziemi. Wykres 25. Pyt. Gdyby otrzymał Pan dodatkowe środki finansowe na co chciałby Pan by je przeznaczyć? Można wybrać więcej niż jedną odpowiedź Inwestycja w wyposażenie/remont/budowę domu 27 Zakup/wydzierżawienie ziemi 10 Zakup inwentarza 5 Pomoc dzieciom w urządzaniu się i zdobyciu wykształcenia 21 Założenie własnej firmy 4 Na oszczędności, by dołożyć do pensji lub emerytury 7 Na zakup maszyn i inwestycji w gospodarstwo 23 Inne 1 0 5 10 15 20 25 30 46

W przypadku gdyby badani otrzymali dodatkowe środki finansowe to w pierwszej kolejności przeznaczyliby na inwestycję w remont lub budowę domu i pomoc dzieciom w zdobyciu wykształcenia w drugiej kolejności na inwestycję w unowocześnienie gospodarstwa rolnego. 47

CZYOOIKI WOPOMAGAJĄCE ODCHODZEOIE Z ROLOICTWA - WOIOOKI Czynnikami wspomagającymi odchodzenie z rolnictwa mogą być atrakcyjne oferty pracy stworzone dla rolników. Wśród trzech najczęściej wymienianych cech, jakie powinna spełniać odpowiednia dla badanych praca, pojawiły się takie sformułowania jak: a. powinna być niedaleko domu b. powinna być dobrze płatna c. powinna oferować ubezpieczenia zdrowotne i ZUS Dla badanych najważniejsze jest stworzenie warunków, które pozwoliłby im płynnie zmienić styl życia bez ponoszenia specjalnego ryzyka. Pracę w rolnictwie traktują jako względnie stałe źródło dochodów więc praca, która powinna im zostać zaoferowana nie może być pracą związaną z częstymi zmianami. Pomimo własnej ograniczonej mobilności zawodowej większość badanych doradziłaby osobom o niewystarczających dochodach znalezienie pracy poza rolnictwem lub przekwalifikowanie się. 48

f) Ozkolenia ocena i znajomość Respondentów postawiono w sytuacji hipotetycznej Gdyby mógł Pan zmienić pracę na lepiej płatną, ale związana byłoby to z koniecznością przejścia kursów i szkoleń to...? Wykres 26. Gdyby mógł Pan zmienić pracę na lepiej płatną, ale związane byłoby to z koniecznością przejścia kursów i szkoleń to? Zdecydowanie nie zgodziłbym się 9% Trudno powiedzieć 5% Raczej nie zgodziłbym się 16% Zdecydowanie zgodziłbym się 46% Raczej zgodziłbym się 24% Zdecydowana większość pytanych przez nas osób byłaby zainteresowana zmianą pracy gdyby wiązało się to z koniecznością przejścia odpowiednich kursów i szkoleń. Prawie połowa (46%) zdecydowanie zgodziłaby się na taki krok. Zdecydowanie nie zgodziłoby się zaledwie 9% osób badanych. 49

Respondenci mogli także wybrać rodzaj szkolenia, które chcieliby przejść. Najczęściej wskazywanymi odpowiedziami były Pracownik handlu/obsługa kasy fiskalnej, Rękodzieło artystyczne oraz Przedstawiciel handlowy z kursem prawa jazdy Wykres 19a. Deklaracja rezygnacji w pracy w rolnictwie Pyt. Czy chciałby Pan/Pani zrezygnować z pracy w rolnictwie? Deklaracja rezygnacji a chęć przejścia szkolenia zawodowego. 100 90 80 70 60 50 40 30 69 75 81 82 100 Rezygnacja nie w chodzi Chciałbym zrezygnow ać 20 10 0 31 Zdecydow anie zgodziłbym się 25 Raczej zgodziłbym się 19 18 Raczej nie Zdecydow anie zgodziłbym się nie zgodziłbym się 0 Trudno pow iedzieć Wyniki pokazują, że osoby deklarujące chęć rezygnacji z pracy w rolnictwie chciałby także przejść szkolenia w większym stopniu niż osoby, które z rolnictwa rezygnować nie chciałby. 50

Respondentów zapytaliśmy także o to jakiego typu szkolenia chcieliby odbyć. Wykres 27. Pyt. Gdyby miał Pan możliwość wyboru kursu przeszkolenia zawodowego to jaki byłby to kurs? Pracownik handlu/obsluga kasy fiskalnej 12 Pracownik ochrony 7 Rękodzieło artystyczne 10 Spawacz Zakładanie i prowadzenie działalności artystycznej Obsługa wózków dźwigowych 1 6 7 Kierowca ciągników siodłowych 7 Przedstawiciel handlowy z kursem prawa jazdy kat. B/C Usługi kosmetyczne Inne - jakie? Nie wiem/trudno powiedzieć 7 8 17 18 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 51

Wykres 27a. Wybór kursu przez osoby deklarujące chęć rezygnacji (w %). Chciałbym zrezygnować Dochód z pracy na roli 4 18 Zarobki współmałżonka/partnera 5 8 Renta jednego z członków rodziny 3 6 Dotacje z Unii Europejskiej (dotacje b 3 14 Zasiłek z Urzędu Pracy jednego z człon 7 7 Dochód z dzierżawy ziemi Alimenty 6 10 10 0 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 52

Tabela 1. Wiek a wybór kursu (w %). 18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65 i więcej Pracownik handlu/obsluga kasy fiskalne 6 16 34 38 6 0 Pracownik ochrony 11 6 22 44 17 0 Rękodzieło artystyczne 0 7 33 48 11 0 Spawacz 24 29 24 18 6 0 Zakładanie i prowadzenie działalności 25 50 0 0 25 0 Obsługa wózków dźwigowych 5 20 35 25 15 0 Kierowca ciągników siodłowych 0 21 42 21 11 5 Przedstawiciel handlowy z kursem prawa 9 14 27 32 18 0 Usługi kosmetyczne 6 22 28 33 11 0 Inne - jakie? 4 16 35 29 16 0 Nie wiem/trudno powiedzieć 0 7 26 39 22 7 53

Wykres 27b. Wybór kursu a płeć (w %). Pracownik handlu/obsluga kasy fiskalne Pracownik ochrony Rękodzieło artystyczne Spawacz Zakładanie i prowadzenie działalności Obsługa wózków dźwigowych Kierowca ciągników siodłowych Przedstawiciel handlowy z kursem prawa Usługi kosmetyczne Inne - jakie? Nie wiem/trudno powiedzieć 97 3 61 39 96 4 6 94 100 0 15 85 21 79 55 45 94 6 78 22 70 30 0 20 40 60 80 100 Kobiety Mężczyźni 54

Tabela 2. Wybór kursu a wielkość gospodarstwa (w%). do 1 od 5 do hektara od 1 do 5 20 od 20 do 50 powyzej 50 Pracownik handlu/obsluga kasy fiskalne 9 44 28 9 9 Pracownik ochrony 6 56 33 6 0 Rękodzieło artystyczne 7 41 37 7 7 Spawacz 0 41 47 12 0 Zakładanie i prowadzenie działalności 0 0 75 0 25 Obsługa wózków dźwigowych 0 45 40 15 0 Kierowca ciągników siodłowych 0 26 63 5 5 Przedstawiciel handlowy z kursem prawa 5 23 45 18 9 Usługi kosmetyczne 11 39 28 17 6 Inne - jakie? 4 35 45 8 8 Nie wiem/trudno powiedzieć 2 33 37 20 9 55

Wykres 28. Pyt. Czy docierają do Pana informacje o organizowanych przez instytucje i organizacje, szkoleniach i kursach dla rolników decydujących się na odejście z pracy w rolnictwie? Nigdy nie słyszałem o takich szkoleniach 36% Nie wiem/trudno powiedzieć 2% Tak, ale bardzo rzadko 20% Tak, systematycznie 17% Tak, od czasu do czasu 25% Respondentów zapytano także, czy planują otworzyć własną działalność gospodarczą. Planuje to zrobić zaledwie 15% badanych, natomiast aż 47% zdecydowanie nie zamierza tego robić. Przy czym wśród osób dopuszczających myśl założenia własnej działalności znajdują się kobiety. 56

Wykres 29. Deklaracja uczestnictwa w szkoleniach a ocena sytuacji materialnej. 120 100 80 3 12 3 7 8 14 3 12 16 9 9 60 40 20 35 47 22 48 25 45 36 9 36 Trudno powiedzieć Zdecydowanie nie zgodziłbym się Raczej nie zgodziłbym się Raczej zgodziłbym się Zdecydowanie zgodziłbym się 0 Nie wystarcza nawet na najtańsze Pieniędzy starcza tylko Żyjemy oszczędnie i wystarcza Wystarcza nam na wszystko... 57

OZKOLEOIA - WOIOOKI Wyniki przeprowadzonego badania ujawniły, że świadomość istnienia szkoleń pomagających przekwalifikowanie się jest relatywnie niska. Nigdy bowiem nie słyszało o takich szkoleniach aż 36% badanych rolników. Natomiast w sposób systematyczny informacje docierają do zaledwie 17% osób. Wyniki tego pomiaru pokazują, że należy dobrać efektywne narzędzia i kanały dotarcia z ofertą do rolników. Ogłoszenia w prasie i Urzędach Pracy mogą okazać się niewystarczające. Z ofertą należy dotrzeć do sklepów, tablic informacyjnych w konkretnych miejscowościach itd. Przekwalifikowanie się nie jest dla rolników wartością samą w sobie. Musi się łączyć z wartością dodaną, którą może nieść. Wynika badania pokazały bowiem, że praca, która wzbudziłaby zainteresowanie wcale nie musi się wiązać z możliwością awansu lub rozwojem osobistym. Szkolenia powinny więc prezentować konkretne korzyści z kursu zawodowego : - pewność zatrudnienia po odbyciu szkolenia - aktualną ilość ofert pracy w ramach określonego zawodu - przeciętną wysokość zarobków - miejsce pracy (odległość) Zdecydowanie bardziej zainteresowane byłby osoby niezadowolone ze swojej sytuacji materialnej. Aż 82% rolników, twierdzących, że nie nie wystarcza im nawet na zaspokojenie podstawowych potrzeb byłoby zainteresowanych przejściem takich szkoleń. Oferta szkoleń powinna być kierowana do osób młodszych, gdyż ona wykazują największe zainteresowanie tego typu ofertą. Wynik badania 58

pokazały także, że bariera wieku jest jedną z najważniejszych przeszkód nie pozwalających na przekwalifikowanie się. OAJWAŻOIEJOZE WOIOOKI: 1. Należy docierać bezpośrednio do miejsca zamieszkania potencjalnych kursantów. 2. Należy organizować kursu w niedalekiej odległości od miejsca zamieszkania lub oferować możliwość dojazdu. 3. Należy wyeksponować konkretne korzyści płynące z odbycia szkolenia np. pewność zatrudnienia, wysokość zarobków, ilość ofert pracy. 4. Oferty szkoleń powinny być skierowane do młodszych grup rolników. 59

PODOUMOWAOIE ZEOTAWIEOIE WOIOOKÓW 1. DIAGOOZA DOMIOUJĄCEGO ŹRÓDŁA UTRZYMAOIA Wyniki badania potwierdzają, że osoby utrzymujące się z rolnictwa są grupą społeczną, która posiada niski status materialny. Z pośród tej grupy osób ponad 40 proc. badanych stwierdza, że pieniędzy starcza tylko na zaspokojenie najważniejszych potrzeb, natomiast 17 proc. przyznaje, że nie wystarcza nawet na najtańsze jedzenie i ubranie. Opisane powyżej osoby traktują rolnictwo jako główne źródło utrzymania, jest jednak ono nie wystarczające do uzyskania środków potrzebnych do funkcjonowania na zadawalającym poziomie. Z tego powodu ważną częścią ich dochodów jest pomoc uzyskana od rodziny lub z instytucji społecznych (wszelkiego rodzaju renty oraz zasiłki społeczne). Duża część rolników żyje na granicy ubóstwa, osiągając dochody wystarczające jedynie na zaspokojenie najważniejszych potrzeb. Wyniki pokazują, że osoby zatrudnione w rolnictwie osiągają niższy poziom dochodów od większości osób mieszkających na wsi (patrz metryczka, wykres dochodów). Wśród wszystkich mieszkańców wsi średnia dochodów jest zdecydowanie wyższa niż zdeklarowanych rolników. Osoby zatrudnione w rolnictwie są więc osobami zarabiającymi relatywnie mniej od reszty mieszkańców badanych wsi. Nie istnieją większe różnice w ocenie sytuacji materialnej między kobietami a mężczyznami, najlepiej oceniają swoją sytuację materialną osoby w wieku 24 34 lata. Reasumując można przypuszczać, iż osoby utrzymujące się z rolnictwa 60

w większości prowadząc gospodarstwa rolne nie kierują się względami ekonomicznymi. 2. OTOPIEŃ ZAAOGAŻOWAOIA W PRACĘ OA ROLI Wyniki pokazują, że wśród respondentów, stopień zaangażowania w pracę na roli jest bardzo duży. Aż trzy na cztery osoby pracujące na roli odpowiedziały, iż rezygnacja z rolnictwa w ich przypadku nie wchodzi w grę. Wśród osób deklarujących chęć rezygnacji z rolnictwa, aż 39 procent odpowiedziało, że chciałoby to zrobić jedynie częściowo. Jedynie 8 procent oceniało swoje kwalifikacje w pracy w rolnictwie jako złe lub bardzo złe. Mężczyźni dwukrotnie częściej niż kobiety oceniają swoje kwalifikacje jako wysokie lub bardzo wysokie. Najwyżej oceniają swoje kwalifikacje osoby pomiędzy 25-34 rokiem życia. Wśród osób pracujących na roli prawie połowa (47 proc.) w ogóle nie jest zainteresowana pracą na etat. Wśród właścicieli gospodarstw rolnych najwięcej osób chcących zrezygnować z pracy na roli jest wśród gospodarzy posiadających od 5 do 20 h ziemi. Można przypuszczać, iż wśród tych gospodarstw stosunek nakładu pracy i środków jest proporcjonalnie duży do zdobywanych dochodów. Skorelowanie deklaracji o ewentualnej rezygnacji z pracy w rolnictwie z oceną sytuacji materialnej pokazuje, że osoby o gorszej sytuacji chętniej przekwalifikowałyby się na pracę w innym sektorze. Natomiast osoby, dla których dochody z pracy w rolnictwie są wystarczające, raczej nie chciałby odchodzić z pracy na roli. 61

3. BARIERY PRZEKWALIFIKOWAOIA OIĘ OA DZIAŁALOOŚĆ POZAROLOICZĄ - WOIOOKI Diagnoza mobilności zawodowej badanych nie przyniosła jednoznacznych odpowiedzi. Z jednej strony wśród respondentów dominuje dobra ocena rynku lokalnego (trzech na czterech respondentów stwierdziło, iż jeśli się poszuka to można znaleźć pracę w okolicy zamieszkania). Z drugiej strony ponad połowa badanych nie jest zainteresowana podjęciem pracy etatowej (w pełny wymiarze lub częściowo), a także uważa iż w najbliższej okolicy nie ma przedsiębiorstwa w którym chciałoby pracować. Wśród osób, które nie są zainteresowane podjęciem pracy etatowej najczęściej przytaczanymi powodami był brak czasu wynikający z pracy na roli oraz opieka nad dziećmi i rodziną, a także zły tan zdrowia. Ponadto ważną kwestię hamującą proces przekwalifikowania jest przywiązanie do pracy w rolnictwie. Wyniki pokazują, że praca w rolnictwie to nie tylko przyzwyczajenie ale w niektórych, wybranych przypadkach sposób na życie. Jednak zdecydowana większość rolników, traktuje pracę w tym sektorze nie jako wybór określonej drogi życiowej ale rzecz zastaną. Bezwzględnie najważniejszą barierą w przekwalifikowaniu się jest brak mobilności geograficznej respondentów. Trzech na czterech badanych jednoznacznie stwierdziło, iż gdyby zdobycie lepiej płatnej pracy wiązałoby się z koniecznością przeprowadzki to nie zdecydowałyby się na wyjazd. Zaskakującym jest fakt, iż stosunkowo najwyższa mobilność geograficzna jest u badanych, którzy stwierdzają, iż wystarcza im na wszystko. Większą mobilność geograficzną wykazują mężczyźni, w tym ponad dwukrotnie częściej dopuszczali możliwość wyjazdu za granicę w celach zarobkowych. 62

Istnieje zależność między wiekiem a mobilnością geograficzną. Potwierdza się teza, iż osoby młodsze są bardziej mobilne. Co druga osoba w ramach kategorii 18 24 lata dopuszcza możliwość dłuższego wyjazdu w celach zarobkowych. Badania pokazały, iż wyjątkowa duża liczba badanych wykazuje optymizm w sytuacjach potencjalnie trudnych. Aż 92 proc. osób stwierdziło iż poradzi sobie w każdej sytuacji. Tak duży odsetek osób zaradnych można wiązać z faktem, iż wiele osób pomimo niskiej dochodowości prowadzonego gospodarstwa rolnego potrafi różnymi sposobami wiązać koniec z końcem, co nie sprzyja próbom przekwalifikowania na działalność pozarolniczą. Wyniki pokazują, że większymi optymistami jeśli chodzi o możliwość znalezienia pracy są mężczyźni. Dwa razy częściej niż kobiety uznawali, że łatwo jest znaleźć pracę w najbliższej okolicy. Wyniki korelacji potwierdzają tezę, iż większy optymizm wykazują osoby młodsze. (Wśród osób w wieku 18-24 aż 90% uważa, że można znaleźć pracę w najbliższej okolicy), a z wiekiem optymizm generalnie spada. 4. OZKOLEOIA Wyniki przeprowadzonego badania ujawniły, że świadomość istnienia szkoleń pomagających przekwalifikowanie się jest relatywnie niska. Nigdy bowiem nie słyszało o takich szkoleniach aż 36% badanych rolników. Natomiast w sposób systematyczny informacje docierają do zaledwie 17% osób. Wyniki tego pomiaru pokazują, że należy dobrać efektywne narzędzia i kanały dotarcia z ofertą do rolników. Ogłoszenia w prasie i Urzędach Pracy 63