JELEÑ W NADLEŒNICTWIE STRZA OWO

JELEÑ W NADLEŒNICTWIE STRZA OWO ZBIGNIEW CIEPLUCH

LEŒNY KOMPLEKS PROMOCYJNY LASY MAZURSKIE ZBIGNIEW CIEPLUCH JELEÑ W NADLEŒNICTWIE STRZA OWO PROGRAM HODOWLI JELENIA REJON HODOWLANY 3/1 PUSZCZA PISKA STRZA OWO 2005

22. lutego 2005 r. Naczelna Rada owiecka uchwali³a nowe Zasady selekcji osobniczej i populacyjnej zwierz¹t ³ownych w Polsce oraz zasady postêpowania przy ocenie prawid³owoœci odstrza³u. Lektura ich pokazuje, e s¹ one w bardzo du ym stopniu zbli one z programem hodowli jelenia prowadzonym od 1997 r. w naszym Rejonie Hodowlanym 3/1 Puszcza Piska w Nadleœnictwie Spychowo i Strza³owo. Bior¹c pod uwagê powy sze chcia³bym z Pañstwem podzieliæ siê naszymi doœwiadczeniami i uwagami na ten temat. Wszystkim pracownikom Nadleœnictwa Strza³owo, którzy swoj¹ pomoc¹ oraz cennymi uwagami przyczynili siê do powstania poni szego opracowania sk³adam serdeczne podziêkowania, a szczególnie Panu mgr. in. Mi³os³awowi Wróblewskiemu. Autor

SPIS TREŒCI 1. WSTÊP... 4 2. CHARAKTERYSTYKA REJONU HODOWLANEGO, NADLEŒNICTWA i OHZ... 6 2.1 Warunki przyrodnicze... 6 2.2 Zwierzyna... 8 3. GOSPODARKA POPULACJ JELENIA... 10 3.1 Dotychczas gospodarka, inwentaryzacja... 10 3.2 Gospodarka aktualna, propozycje rozwi¹zañ, struktura odstrza³u... 16 3.3 Kryteria odstrza³u jeleni byków... 20 3.4 Czas odstrza³u i sposoby polowañ... 37 4. PROGRAM HODOWLI JELENIA... 41 4.1 Cel programu... 41 4.2 Os³ona naukowa... 44 5. WNIOSKI... 45 6. LITERATURA... 47 3

1. WSTÊP Tereny Puszczy Piskiej od niepamiêtnych czasów wykorzystywane by³y przez panuj¹cych tu w³adców i ich goœci, najpierw Krzy aków, a potem Ksi¹ ¹t Pruskich jako ³owiska. Do czasu panowania Fryderyka II ³owiectwo zawsze by³o tu na pierwszym planie. Produkcja drewna b¹dÿ ywnoœci schodzi³a na dalszy plan. Posuwano siê nawet do wysiedleñ ca³ych wsi w celu zabezpieczenia spokoju bytuj¹cej tu zwierzynie. Wszystko podporz¹dkowane by³o ³owiectwu. Pierwsze historyczne zapisy dotycz¹ce jelenia szlachetnego bytuj¹cego w lasach warmiñsko-mazurskich pochodz¹ z roku 1500 i podaj¹, e z lasów spychowskich wys³ano do Królewca 46 beczek solonej dziczyzny z jelenia, skóry oraz wieñce jeleni. W roku 1540 ³owczy ksi¹ êcy w meldunku z rykowiska jeleni donosi³ ksiêciu, e w lasach Puszczy Piskiej, pomiêdzy jeziorami Majcz i Ogrodowe (tereny obecnego Nadleœnictwa Strza³owo) oraz w okolicach Spychowa, Rozóg, Kulku i Zyzdroju rycza³o przeciêtnie w ka dym miejscu rykowiskowym 3-4 jeleni byków. Inny ³owczy meldowa³ w 1589 roku ksiêciu Jerzemu Fryderykowi, e w puszczy pomiêdzy Miko- ³ajkami a Krutyni¹ oceni³ liczbê jeleni na 135 sztuk ³ownych. Od przytoczonego powy ej okresu czasu do chwili obecnej nast¹pi³ wyraÿny spadek wagi tusz jeleni bytuj¹cych na terenie lasów Warmii i Mazur. Pozostaj¹ce do koñca XVII stulecia wielkie kompleksy pierwotnych lasów puszczañskich obfitowa³y w naturaln¹ bazê erow¹ dla bogatych pod wzglêdem gatunkowym i iloœciowym zwierzostanów. Stosunkowo niewielka ingerencja cz³owieka w naturalne procesy zachodz¹ce w populacjach dziko yj¹cych zwierz¹t powodowa³a, e struktura wiekowa i p³ciowa uk³ada- ³a siê w sposób naturalny. Prawid³owo ukszta³towane struktury wiekowe i p³ciowe, bogata baza erowa, naturalna selekcja oraz bardzo du y area³ na którym bytowa³y populacje powodowa³o, e zwierzyna osi¹ga³a imponuj¹ce rozmiary tuszy i poro a. W 1583 roku upolowane w Romintach dwa jelenie byki przez ksiêcia Ferdynanda wa y³y 433,5 i 447,78 kg ( z g³ow¹ i nie patroszone ). Dane historyczne podaj¹, e w ci¹gu ostatnich 400 lat œredni ciê ar tuszy jeleni mazurskich jest mniejszy o oko³o 100 kg, a wieñce jeleni byków ze œredniej wagi 10-15 kg (rekordowy wieniec z 1617 roku wa y³ 18,72 kg) spad³y do 4-7 kg. Okres wzglêdnie spokojnego bytowania zwierzostanów w Puszczy Piskiej trwa³ do po³owy XIX wieku. W tym to okresie rozpocz¹³ siê proces 4

ci¹g³ego spadku pog³owia zwierzostanów, a jeleñ szlachetny praktycznie znikn¹³ jako zwierzyna sta³a z lasów Puszczy Piskiej. Przyczyny znikniêcia jelenia z terenów Puszczy by³y wielorakie; miêdzy innymi du y po ar lasów pomiêdzy Rucianem a Piszem w roku 1834, powa nym zagro eniem dla zwierzostanów Puszczy Piskiej byli rosyjscy imigranci Filiponi, którzy po osiedleniu siê w latach 1828-1830 w okolicach Ukty, k³usuj¹c, wyniszczali stopniowo populacjê dziko yj¹cych zwierz¹t. Ostatecznie zwierzostany by³ych Prus Wschodnich zosta³y wyniszczone w okresie Wiosny Ludów tak, e w roku 1850 doliczono siê tu oko³o 200 sztuk jeleni. Okres drugiej po³owy XIX wieku to powolny wzrost pog³owia zwierzyny na omawianym terenie. Dzia³ania podjête przez administracjê lasów pañstwowych i prywatnych w³aœcicieli na pocz¹tku XX wieku (przesiedlenia jeleni do Puszczy Boreckiej, Puszczy Piskiej do nadleœnictwa Karwica z Schorfheide, okolice Sorkwit) oraz intensywna ochrona spowodowa³y, e stan jeleni na terenie Puszczy Piskiej wynosi³ w tym czasie oko³o 100 sztuk, a w roku 1913 odstrzelono tu ju 6 kapitalnych byków. W roku 1912 jeleñ europejski zasiedli³ na sta³e nadleœnictwa Krutyñ i Guzianka, a w latach 1920-21 zadomowi³ siê na terenie nadleœnictw Miko³ajki i Strza³owo. W roku 1938 zinwentaryzowano na terenie Puszczy Piskiej 870 jeleni, z czego 580 sztuk tj. oko³o 70% populacji na terenie nadleœnictw Miko³ajki i Strza³owo. Analizuj¹c w chwili obecnej liczebnoœæ jeleni i porównuj¹c je z wczeœniejszymi danymi wydaje siê, e na w/w terenie jeleñ europejski znalaz³ optymalne warunki rozwoju. Mocne siedliska leœne z licznymi ³¹kami uprawianymi kiedyœ przez miejscow¹ ludnoœæ, a obecnie zagospodarowane staraniem administracji leœnej oraz du ¹ iloœci¹ wystêpuj¹cych tu wód ( liczne jeziora, rzeki, strumienie) powoduj¹, e na omawianym terenie wystêpuje on licznie przy zagêszczeniu dwu a nawet trzykrotnie wiêkszym ni na pozosta³ym terenie Puszczy. Inwentaryzacja zwierzyny przeprowadzona w roku 1998 wykaza³a, e na terenie Warmii i Mazur bytuje oko³o 12,5 tys. Jeleni (W. Fafiñski, Myœliwiec Warmiñsko-Mazurski Nr 2). Intensywnemu rozwojowi iloœciowemu populacji jelenia europejskiego w ostatnim stuleciu towarzyszy, niestety, negatywne zjawisko spadku masy tuszy i wagi poro a pozyskiwanych jeleni. Przytoczony powy ej spadek masy tuszy i poro a wydaje siê zbyt drastyczny i wymaga podjêcia natychmiastowych dzia³añ maj¹cych na celu zahamowanie i odwrócenie wspomnianych tendencji. 5

Maj¹c na uwadze powy sze w roku 1997 pojêto dzia³ania maj¹ce na celu poprawê efektywnoœci gospodarowania populacjami zwierz¹t dziko yj¹cych i utworzono rejony hodowlane skupiaj¹ce obwody ³owieckie o zbli- onych warunkach przyrodniczych, umo liwiaj¹c prowadzenie w stosunku do bytuj¹cych tam gatunków jednolitej polityki hodowlanej oraz ochronê ich œrodowiska naturalnego. Na terenie Puszczy Piskiej utworzono dwa rejony hodowlane: jeden obejmuj¹cy swym zasiêgiem czêœæ administrowan¹ przez RDLP w Bia³ymstoku, drugi RDLP w Olsztynie Puszcza Piska 3/1 obejmuj¹cy swym zasiêgiem tereny nadleœnictw Strza³owo i Spychowo. Jak wynika z przeprowadzonej w 2001 r. metod¹ karpack¹ inwentaryzacji w rejonie hodowlanym, w zachodniej czêœci Puszczy Piskiej bytuje oko³o 1200-1500 sztuk jelenia europejskiego. Z tego w Nadleœnictwie Strza³owo 1000-1100, zaœ w Nadleœnictwie Szychowo 300-400 szt. jeleni. Zdaniem autora liczba bytuj¹cych zwierz¹t na opisanym obszarze jest wystarczaj¹ca, a administracja leœna oraz myœliwi poluj¹cy tu w swoich dzia³aniach powinni d¹ yæ do utrzymania aktualnego stanu zagêszczenia (30-35 sztuk na 1000 ha powierzchni leœnej rejonu hodowlanego), poprawiaj¹c jakoœæ bytuj¹cej tu populacji. Przeprowadzone w 1998 roku obserwacje jeleni wykaza³y bardzo ma³y udzia³ byków 7-8 letnich i powy ej w ca³ej populacji byków (oko³o 30%). Powa nym wyzwaniem dla przysz³ej gospodarki ³owieckiej w rejonie hodowlanym (jako cel hodowli uznano jelenia europejskiego) jest taka modyfikacja odstrza³u, aby w jej efekcie poprawiæ strukturê wiekow¹ i p³ciow¹ yj¹cej tu populacji jeleni, a przez co zwiêkszyæ iloœæ i jakoœæ pozyskiwanych zwierz¹t. W Nadleœnictwie Strza³owo w roku 1997 podjêto pierwsze próby odwrócenia niekorzystnych zjawisk (systematyczny spadek œredniej masy wieñców pozyskiwanych jeleni byków) zachodz¹cych w populacji jelenia europejskiego. W poni szym opracowaniu chcia³bym Pañstwa zapoznaæ z tymi dzia³aniami i ich efektami. 6

2. CHARAKTERYSTYKA REJONU HODOWLANEGO, NADLEŒNICTWA i OHZ 2.1 Warunki przyrodnicze Rejon Hodowlany PUSZCZA PISKA 3/1 obejmuje swoim zasiêgiem dwa Nadleœnictwa: Spychowo i Strza³owo, które administruj¹ nastêpuj¹cymi obwodami ³owieckimi: 1, 2, 3, 4, 71, 85, 98, 99, 100, 111, 122 i 123 o ³¹cznej powierzchni 82 392 ha. TABELA 1 POWIERZCHNIE OBWODÓW OWIECKICH WCHODZ CYCH W SK AD REJONU HODOWLANEGO PUSZCZA PISKA 3/1 STRZA OWO S P YC H O W O Numer obwodu Powierzchnia ogólna Powierzchnia leœna 71 11 829 ha 6 352 ha 85 7 195 ha 1 535 ha 98 9 092 ha 5 217 ha 99 4 617 ha 2 844 ha 100 5 780 ha 3 741 ha 1 5 548 ha 2 717 ha 2 7 352 ha 3 611 ha 3 6 833 ha 1 826 ha 4 5 915 ha 2 657 ha 111 6 596 ha 5 057 ha 122 6 157 ha 5 007 ha 123 5 478 ha 2 772 ha Razem 82 392 ha 43 336 ha 7

RzeŸba terenu objêtego przez Rejon Hodowlany jest raczej jednolita, gdy przewa aj¹ tereny s³abo pofalowane. W czêœci pó³nocnej oraz pobli u licznych cieków i zbiorników wodnych spotyka siê tereny pagórkowate, czêsto o doœæ stromych zboczach. Klimat jest znacznie surowszy ni na obszarach po³o onych w œrodkowej czy zachodniej czêœci kraju. Region ten wystawiony jest na czêste dzia³ania mas powietrza arktycznego i dlatego wystêpuj¹ tu ostrzejsze zimy. Wp³yw du ej iloœci jezior zaznacza siê wiêksz¹ ni gdzie indziej wilgotnoœci¹ powietrza. yznoœæ gleby w obydwu obwodach jest bardzo zró nicowana. Silne siedliska lasowe wystêpuj¹ g³ównie w pó³nocno-wschodniej czêœci Rejonu Hodowlanego. Brak nas³onecznionego eru na zagrodzonych uprawach leœnych rekompensuje du a iloœæ traw, zió³ i krzewów leœnych wystêpuj¹ca na bogatych siedliskach, liniach podzia³u powierzchniowego, drogach i w drzewostanach o rozluÿnionym zwarciu, które ucierpia³y w wyniku huraganów w latach 1981-1983. Na terenie OHZ znajduje siê oko³o 270 ha ³¹k, z czego oko³o 80 ha Nadleœnictwo co roku wykasza celem udostêpnienia jeleniowatym œwie ej trawy w ci¹gu ca³ego roku. Staraniem Nadleœnictwa na terenie OHZ uprawiane jest corocznie 46 ha poletek zaporowych z atrakcyjn¹ karm¹ dla licznie wystêpuj¹cej tu zwierzyny p³owej i czarnej. Dodatkowo na potrzeby bytuj¹cej tu populacji jelenia wy³¹czono z normalnej produkcji leœnej powierzchniê 28 ha upraw leœnych intensywnie zgryzanych przez jeleniowate jako poletka ogryzowe. 2.2 Zwierzyna Bogate i urozmaicone siedliska zamieszkuj¹ liczne gatunki ssaków i ptaków oraz innych przedstawicieli fauny nie spotykanych gdzie indziej w lasach Polski. Lasy Puszczy Piskiej zamieszkuj¹ takie zwierzêta jak ryœ, wilk, lis, borsuk, kuna i inne ³asicowate, bóbr, wydra, norka. Bytuje tu du a populacja jelenia szlachetnego, sarny i dzika. Spotykany jest tu ³oœ. W tutejszych lasach y³a niezbyt liczna populacja daniela, który wydosta³ siê na wolnoœæ z hodowli fermowej prowadzonej na naszym terenie. Niestety, silna presja ze strony wilka i rysia spowodowa³a prawie ca³kowite jej wyginiêcie. W lasach Puszczy spotkaæ mo na stosunkowo czêsto: or³a bielika, rybo³owa, orlika krzykliwego, kaniê i inne pospolite ptaki drapie ne. Miejsce swojego rozrodu znalaz³ te tu puszczyk. 8

Szacuje siê e na terenie Puszczy yje oko³o 3 500 do 4 000 sztuk jeleni, z czego oko³o 1100 sztuk bytuje na terenie Nadleœnictwa Strza³owo. Inwentaryzacja zwierzyny przeprowadzona w Nadleœnictwie w miesi¹cu lutym 2003 i 2004 roku wykaza³a, e w Nadleœnictwie yje oko³o 1150 jeleni, 1300 saren i 400 dzików. Granice Rejonu Hodowlanego Granice zasiêgu nadleœnictw Siedliska z przewag¹ siedlisk lasowych Siedliska z przewag¹ BMœw Siedliska z przewag¹ Bœw Zagêszczenie na 1000 ha pow. leœnej Rys. 1. Rejon Hodowlany Puszcza Piska 3/1 wg siedlisk i zagêszczenia jeleni. 9

Zagêszczenie bytuj¹cej tu populacji uk³ada siê nierównomiernie i jest wprost proporcjonalne do zasobnoœci siedlisk wystêpuj¹cych tu oraz wielkoœci kompleksów leœnych. I tak Bœw wystêpuj¹ce w kompleksie to zagêszczenie od 15 do 25 szt. na 1000 ha pow. leœnej, BMœw w kompleksie zagêszczenie od 25 do 35 szt. jeleni na 1000 ha pow., natomiast bogate siedliska z przewag¹ siedlisk lasowych to zagêszczenie rzêdu 35-50 jeleni na 1000 ha pow. leœnej. Taki rozk³ad przestrzenny populacji jelenia w puszczy jest bardzo zbli ony do inwentaryzacji z roku 1936. W tym rejonie puszczy zinwentaryzowano równie 70% populacji. Rozcz³onkowanie kompleksów, mimo ich zasobnoœci, powoduje s³absze zasiedlania przez jelenie. Po³udniowa czêœæ Rejonu Hodowlanego mimo przewagi BMœw wykazuje zagêszczenie oko³o 10 szt. na1000 ha powierzchni leœnej. Bior¹c pod uwagê mo liwoœæ prowadzenia obserwacji i pomiarów oraz fakt, e oko³o 80% populacji bytuje w Nadleœnictwie Strza³owo, do celów poni - szego opracowania poddano badaniom populacjê wystêpuj¹c¹ na terenie tego nadleœnictwa. Charakterystyczn¹ cech¹ wystêpuj¹cych tu populacji jest nierównomiernoœæ jej zagêszczenia w terenie. Powoduj¹ je dwa niezale ne ca³kowicie od gospodarzy tych terenów, wzajemnie uzupe³niaj¹ce siê czynniki: - presja ruchu turystycznego skupiona wokó³ wielkich jezior i szlaków wodnych, - zró nicowana zasobnoœæ siedlisk leœnych: bardo bogatych po³o onych w pó³nocno-zachodniej czêœci Puszczy oraz siedlisk ubo szych na pozosta³ej czêœci. 10

3. GOSPODARKA POPULACJ JELENIA 3.1 Gospodarka dotychczas, inwentaryzacja Dotychczasow¹ gospodarkê populacj¹ jelenia w Nadleœnictwie Strza³owo mo na odtworzyæ na podstawie dokumentów gromadzonych i przechowywanych w biurze Nadleœnictwa. Z odnalezionych danych mo na wysnuæ generalnie wniosek, e eksploatacja populacji jelenia w latach 70-tych i do po³owy lat 80 by³a prowadzona w sposób oszczêdny i sprzyjaj¹cy rozwojowi tej populacji. Odstrzelano wówczas zgodnie z planem stosunkowo niewielk¹ iloœæ jeleni. Odstrza³ roczny jeleni w latach 1970-1980 zamyka³ siê na poziomie 150-180 sztuk ³¹cznie. Z tego to te okresu pochodz¹ najciekawsze trofea pozyskane po II wojnie œwiatowej na terenie Nadleœnictwa. Po³owa lat 80-tych to diametralna zmiana w podejœciu do polityki gospodarowania jeleniowatymi. Coraz to wiêksze uszkodzenia czynione przez jeleniowate w uprawach leœnych i rolniczych zmusza do rewizji dotychczasowej gospodarki. Stosuj¹c ró ne metody inwentaryzacji podjêto pierwsze próby urealnienia faktycznych stanów zwierzyny bytuj¹cej w Nadleœnictwie. Zestawienie inwentaryzacji i pozyskania jeleni od roku 1989 do chwili obecnej przedstawia tabela nr 2. Analizuj¹c tylko pobie nie dane zawarte w tym zestawieniu, uwa ny czytelnik wysnuje wniosek, e pozyskanie jeleni nie mia³o nic wspólnego z faktycznym stanem iloœciowym populacji. Stosowana wtedy powszechnie metoda inwentaryzacji tropienie w czasie zalegania œniegu by³a stosunkowo niedok³adna. Sporz¹dzane, w ramach obwodu ³owieckiego po pracach terenowych protoko³y uwzglêdniaj¹ce ca- ³oroczne obserwacje nie dawa³y mo liwoœci dok³adnego ustalenia wyników przeprowadzonej inwentaryzacji. Zale a³y one w du ej mierze od czynników subiektywnych, takich jak: doœwiadczenie osób bior¹cych udzia³ w inwentaryzacji, znajomoœæ terenu, czas tropienia, warunki pogodowe, okresowe migracje zwierzyny itp. Maj¹c na uwadze powy sze postanowiono, celem urealnienia stanów jelenia w Nadleœnictwie, przeprowadziæ inwentaryzacjê metod¹ próbnych pêdzeñ. Po raz pierwszy przeprowadzono inwentaryzacjê wspomnian¹ metod¹ w roku 1992 na terenie jednego obrêbu (Krutyñ), a otrzymane wyniki zaskoczy³y organizatorów. Stwierdzono, e w obwodzie nr 98 bytuje oko³o 620 szt. jeleni, zamiast jak do tej pory s¹dzono oko³o 150. Wskutek tego zwiêkszono plan odstrza³u w roku 1992 o oko³o 25%. W latach nastêpnych powrócono do poprzedniej metody inwentaryzacji, jednak w przeprowadzanej co roku inwentaryzacji uwzglêdniano wczeœniej uzyskane wyniki. 11

TABELA 2 INWENTARYZACJA I POZYSKANIE JELENIA W NADLEŒNICTWIE STRZA OWO W KOLEJNYCH LATACH. REJON HODOWLANY 3/1 PUSZCZA PISKA LEŒNY KOMPLEKS PROMOCYJNY LASY MAZURSKIE WYSZCZEGÓLNINIE ROK 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 *00 *01 *02 *03 *04 *05 Inw. T T T T/P T T T P P P K K K K K K K INWENTARYZACJA SZT. 552 524 857 1236 1011 762 708 1485 1632 1463 1179 1158 1039 863 1140 1130 1101 POZYSKANIE SZT. 209 259 308 397 364 263 278 325 268 248 181 153 156 167 228 205 186 % pozyskania populacji % 38 49 32 32 36 35 39 22 16 17 15 13 15 19 20 18 17 BYKI %pozyskania pl. odst. ANIE %pozyskania pl. odst. CIELAKI %pozyskania pl. odst. SZT. 88 95 91 121 102 92 100 74 59 66 51 56 52 64 80 71 66 % 42 37 29 30 28 35 36 23 22 27 28 36 33 38 35 34 35 SZT. 80 105 131 175 179 145 138 193 160 126 91 72 86 85 113 102 93 % 38 40 42 44 49 55 36 59 60 51 50 46 55 51 50 50 50 SZT. 41 59 86 101 83 26 40 48 49 59 39 25 18 18 35 33 27 % 20 23 28 25 23 10 14 18 18 24 22 16 12 11 15 16 15 T - inwentaryzacja metod¹ tropieñ T/P - inwentaryzacja metod¹ tropieñ i próbnych pêdzeñ K - inwentaryzacja metod¹ karpack¹ Rok 2005 podano iloœci planowane do pozyskania 12

W roku 1996 na terenie Nadleœnictwa Maskuliñskie odby³o siê spotkanie przedstawicieli Nadleœnictw z terenu Puszczy Piskiej, na którym uczestnicy spotkania postanowili wprowadziæ jednakow¹ politykê hodowli jelenia na terenie Puszczy. Na pocz¹tku postanowiono okreœliæ, jaki jest faktyczny stan iloœciowy populacji w ca³ej Puszczy. W zwi¹zku z tym uzgodniono, e zostanie ujednolicona metoda inwentaryzacji zwierzyny na terenie ca³ej Puszczy. Ustalono, e w dwóch kolejnych latach bêdzie to metoda próbnych pêdzeñ, a w trzech nastêpnych stany zwierzyny przyjmuje siê na podstawie uœrednionych danych z poprzednich lat. Uczestnicy spotkania wyszli z za³o enia, e je eli ustali siê rzeczywiste stany zwierzyny metod¹ próbnych pêdzeñ, to w okresie trzech kolejnych lat pozyskanie jeleni ustalone na okreœlonym poziomie nie powinno przynosiæ niekorzystnych zmian w populacji. Niemniej jednak celem kontrolowania procesów zachodz¹cych w populacji postanowiono dodatkowo co trzy lata przeprowadzaæ inwentaryzacjê dotychczas stosowan¹ metod¹. Za takim podejœciem przemawia³ przede wszystkim du y koszt przeprowadzania inwentaryzacji metod¹ próbnych pêdzeñ, anga uj¹c¹ oko³o 50-60 pracowników przez kilka dni. Analizuj¹c dane zestawione w tabeli nr 2 mo na zauwa yæ nastêpuj¹ce prawid³owoœci: - iloœci zinwentaryzowanych jeleni w kolejnych latach znacznie odbiega³y od siebie, wzrost liczebnoœci jeleni w latach 90-92 i 95/94 oraz spadek w roku 99 mia³ zwi¹zek tylko ze zmian¹ zastosowanych metod inwentaryzacji, - iloœæ pozyskiwanych jeleni wyra ona w % stanu populacji pozyskiwana w latach 1989-95 powinna doprowadziæ do za³amania siê struktury wiekowej i p³ciowej populacji, je eli wyniki inwentaryzacji odpowiada- ³yby stanowi faktycznemu, - œrednia arytmetyczna inwentaryzacji z ostatnich 17 lat wynosi 1049 jelenie, - œrednie pozyskanie jeleni na trenie nadleœnictwa z tego okresu wynosi 246 sztuk, co stanowi oko³o 23,4% zinwentaryzowanych stanów jeleni, - œrednie pozyskanie jeleni w Nadleœnictwie na poziomie oko³o 200 szt. rocznie (± 10% jest wielkoœci¹ optymaln¹ do stabilizacji liczebnoœci populacji na poziomie oko³o 1000 do 1200 sztuk). Z obserwacji, jakie w ostatnim czasie przeprowadza siê w OHZ Strza³owo wynika, e populacja jelenia rozwija siê prawid³owo, a stan iloœciowy, szkody wyrz¹dzane w gospodarce rolnej i leœnej, bior¹c pod uwagê okresow¹ migracjê, utrzymuje siê mniej wiêcej na sta³ym poziomie. Z doœwiad- 13

czeñ naszych wynika, e w naszych warunkach najbardziej odpowiedni¹ metod¹ do okreœlania iloœci bytuj¹cych jeleni jest metoda karpacka. Uchwa³a Naczelnej Rady owieckiej z dnia 14 lipca 1995 r. w sprawie zasad gospodarowania populacjami jelenia w Polsce wprowadzi³a procentowy uk³ad pozyskania jeleni-byków w klasach wieku jako obowi¹zuj¹cy do stosowania. G³ównym celem wprowadzenia w/w uchwa³y by³a odbudowa starszych klas wieku jeleni i poprawa jakoœci osobniczej tego gatunku. W uzasadnieniu podano, e: w ostatnim czasie obserwuje siê w wielu regionach kraju obni enie jakoœci osobniczej jeleni, a tak e zak³ócenie w³aœciwej struktury wiekowej populacji. Jedn¹ z g³ównych przyczyn tego zjawiska by³a redukcja liczebnoœci populacji tego gatunku. Jednoczeœnie obserwuje siê szereg innych negatywnych zjawisk takich jak: pozyskiwanie starszych byków przed rykowiskiem, zbyt intensywny odstrza³ byków w œrednich klasach wieku, przedwczesne odstrzeliwanie prowadz¹cych ³añ. Przy planowaniu odstrza³u powinno siê kierowaæ nastêpuj¹cymi kryteriami: - w populacjach ustabilizowanych (stosunek p³ci powinien wynosiæ 1:1 do 1:1,5 na korzyœæ ³añ) pozyskanie jeleni powinno podlegaæ nastêpuj¹cemu podzia³owi: - byki 30 40% - ³anie 40 50% - cielêta 10 20% - plan pozyskania winien zak³adaæ nastêpuj¹cy sk³ad wiekowy byków przeznaczonych do odstrza³u: I kl. - 70%, II kl. - 10%, III kl. - 20%. TABELA 3 POZYSKANIE JELENI BYKÓW wg KLAS WIEKU NADLEŒNICTWO STRZA OWO ROK 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 RAZEM Klasy SZTUK / % wieku I % II % III % RAZEM % 37 42 34 39 17 19 88 100 43 46 38 40 14 14 95 100 50 55 29 32 12 13 72 60 32 26 17 14 56 55 35 34 11 11 91 121 102 100 100 100 57 62 31 34 4 4 60 60 30 30 10 10 92 100 100 100 37 50 21 28 16 22 74 100 26 44 27 46 6 10 59 100 14 20 30 38 58 8 12 66 100 17 33 30 59 4 8 51 100 15 27 34 61 7 12 56 100 17 33 32 61 3 6 52 100 10 16 40 65 12 19 62 100 11 23 33 69 4 8 48 100 6 10 46 78 7 12 60 100 534 44 530 44 152 12 1217 100

Do 1995 r. w Nadleœnictwie, jak podaje powy sza tabela starano siê przy sporz¹dzaniu ³owieckich planów hodowlanych przestrzegaæ w/w zasad, jednak po przeanalizowaniu wag pozyskanych trofeów zauwa ono, e nie daje to po ¹danego efektu. Zauwa ono, e mimo przestrzegania wytycznych i zasad sporz¹dzania ³owieckich planów hodowlanych, sprzeda coraz wiêkszej iloœci jeleni-byków dla zagranicznych biur polowañ daje coraz mniejsze przychody z gospodarki ³owieckiej. Rokiem prze³omowym by³ rok 1995, kiedy to œrednia masa wieñca pozyskanego na terenie OHZ Strza³owo spad³a do poziomu 3,46 kg przy pozyskaniu 33 byków. TABELA 4 ŒREDNIE MASY WIEÑCÓW JELENI wg Kl WIEKU w kg NADLEŒNICTWO STRZA OWO ROK 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 I kl w. 2,93 2,54 2,57 2,45 2,14 2,58 2,25 2,60 1,94 2,15 2,75 2,53 2,37 2,31 1,84 1,53 II kl w. 5,96 5,30 5,02 5,27 4,33 4,94 4,54 4,61 4,79 4,68 4,52 4,81 5,04 4,32 4,50 4,71 III kl w. 6,44 6,48 6,26 6,24 7,00 9,27 5,88 5,78 5,85 6,19 6,99 6,18 5,26 6,67 5,62 6,00 ŒREDNIA 5,50 4,60 4,25 3,80 4,17 4,40 3,46 3,80 4,25 4,54 4,24 4,49 4,35 4,67 4,30 4,29 Rys 2. Œrednie wagi pozyskanych wieñców w kolejnych latach wg. klas wieku 15

Bardzo szybko skojarzono, e powi¹zane to jest z bardzo wysokim pozyskaniem jeleni byków w I klasie wieku. W tym e roku pozyskano 60% byków w I kl. wieku, 30 % w II i 10 % w III kl. Po wnikliwej analizie dotychczasowego sposobu gospodarowania i efektów, jakie uzyskiwano oraz przeprowadzeniu teoretycznych wyliczeñ, osoby odpowiedzialne za gospodarkê ³owieck¹ w nadleœnictwie dosz³y do przekonania, e obecnie obowi¹zuj¹ce ramowe zasady hodowli zwierzyny w stosunku do jelenia s¹ b³êdne i nie przynios¹ spodziewanych efektów. Postanowiono zmieniæ ten stan rzeczy. 3.2. Aktualna gospodarka, propozycje rozwi¹zañ, struktura odstrza³u Po wnikliwym przeanalizowaniu przyczyn istniej¹cego stanu rzeczy pracownicy nadleœnictwa bior¹cy udzia³ w organizacji polowañ zwrócili uwagê, e w populacji prawie nie widuje siê byków starszych klas wieku. Z przeprowadzonej dyskusji wynika³o, e aby postarzeæ populacjê jelenia, nale a³oby zacz¹æ oszczêdzaæ byki I klasie wieku, aby po pewnym okresie dochowaæ siê byków starszych. Teoretyczne rozwa ania uzupe³niono teoretycznymi wyliczeniami, z których jasno wynika³o, e wnioski do jakich doszliœmy s¹ s³uszne. Przy sporz¹dzaniu owieckich Planów Hodowlanych rozpoczêto stopniowo zmniejszaæ iloœæ byków I klasie wieku planowan¹ do ostrza³u, przesuwaj¹c stopniowo odstrza³ byków na starsze klasy wieku. Proces ten musia³ siê odbywaæ stopniowo z powodu braku starszych byków do ostrza³u. W roku 1998 Nadleœnictwo nawi¹za³o kontakt z Zak³adem Badañ owieckich Instytutu Nauk o Œrodowisku Uniwersytetu Jagielloñskiego. Dzia- ³ania Nadleœnictwa w tym zakresie zosta³y zaaprobowane przez Zak³ad, a okaza³o siê nawet, e niezale nie od nas w Zak³adzie zaawansowane s¹ prace nad stworzeniem komputerowego programu do modelowania populacji jelenia w zale noœci od struktury pozyskania. Po wprowadzeniu do programu danych zebranych w Nadleœnictwie i wykonaniu obliczeñ okaza³o siê, e przyjêta wczeœniej linia postêpowania jest s³uszna i nale y rozpoczête dzia³ania kontynuowaæ dalej. Ró ne warianty obliczeñ wyraÿnie wskazywa³y, e: - intensywny odstrza³ byków w I klasie wieku powoduje odm³odzenie populacji oraz wzrost iloœciowy ³añ przypadaj¹cych na jednego byka, - chc¹c postarzeæ populacjê nale y zmniejszyæ pozyskanie byków w I klasie, a presjê odstrza³u przesun¹æ na II i III klasie wieku, - intensywny odstrza³ byków w I klasie wieku powoduje wzrost ogólnej iloœci jeleni do odstrza³u. 16

W uzgodnieniu z Zak³adem Badañ owieckich w celu okreœlenia faktycznych stanów zwierzyny postanowiono w nadleœnictwie przeprowadziæ inwentaryzacjê zwierzyny metod¹ karpack¹ (metoda uwzglêdniaj¹ca zale noœæ pomiêdzy czêstotliwoœci¹ tropów na trnsektach, a zagêszczeniem zwierzyny bytuj¹cej w danym ³owisku) oraz w sposób ci¹g³y monitorowaæ populacjê poprzez przeprowadzanie corocznych obserwacji populacji w okresie rykowiska. Inwentaryzacjê zwierzyny ³ownej robiæ w tym samym czasie na terenie ca³ego Rejonu Hodowlanego przy wspó³udziale kó³ ³owieckich. Nastêpnie obliczany jest przyrost zrealizowany i na wspólnym spotkaniu przedstawicieli Kó³ owieckich i administracji Lasów Pañstwowych nierzadko wspólnie z przedstawicielami OZ PZ przyjmowany jest poziom odstrza³u dla ca³ego Rejonu Hodowlanego. Tak ustalony plan odstrza³u wspólnie dzielony jest pomiêdzy nadleœnictwa, a potem obwody ³owieckie. W za³¹czeniu przedstawiamy protokó³ z takiego zebrania które odby³o siê w dniu 11.03.2005 r. w Nadleœnictwie Spychowo. Zn.spr. NN 7522/1/05 Pan Alfred Szlaski Dyrektor RDLP w Olsztynie Strza³owo 10.03.2005 r. Koordynator Rejonu Hodowlanego Puszcza Piska 3/1 w za³¹czeniu przesy- ³a protokó³ ze spotkania Kó³ owieckich i przedstawicieli Nadleœnictw z terenu Rejonu. Na spotkaniu uzgodniono, e w dalszym ci¹gu gospodarkê populacj¹ jelenia europejskiego nale y prowadziæ w ramach Rejonu Hodowlanego, a gospodarkê populacjami sarny i dzika w ramach Nadleœnictw wchodz¹cych w sk³ad Rejonu. W trakcie spotkania przedstawiono materia³y z monitoringu jelenia w Rejonie Hodowlanym: - struktura p³ciowa wynikaj¹ca z przeprowadzonych we IX 2004 roku obserwacji uk³ada siê jak 1:1,54 na korzyœæ ³añ, - przyrost przed okresem polowañ wynosi 0,44 cielaka na 1 ³aniê, - struktura wiekowa populacji byków przedstawia siê nastêpuj¹co: I kl. wieku 51%, II kl. 41 %, III kl. 8 %. Celem zachowania pozytywnych tendencji zachodz¹cych w populacji oraz bior¹c pod uwagê wystêpuj¹ce drapie niki (wilk, ryœ) postanowiono zmniejszyæ planowany odstrza³ w stosunku do mo liwoœci wynikaj¹cych z przyrostu przed okresem polowañ (0,44) o 5% co stanowi 12 szt. i plan odstrza³u w Rejonie Hodowlanym Puszcza Piska 3/1 przyj¹æ na poziomie 272 szt. 17

Wy ej ustalony plan uznano jako obowi¹zuj¹cy w Rejonie. Proponuje siê prowadzenie bie ¹cego monitoringu realizacji uzgodnionych planów i przypadku braku mo liwoœci wykonania w oparciu Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 23.04.2003 mog¹ nast¹piæ korekty planów odstrza³u w ramach Rejonu Hodowlanego. Powy sze nie bêdzie dotyczy³o planu odstrza³u byków w ramach klas wieku. Ustalono: - plan odstrza³u jeleni ustalono na poziomie 19 % wiosennego stanu populacji, - struktura odstrza³u jeleni w Rejonie: byki 39%, ³anie 49 %, cielêta 12 %, - struktura odstrza³u byków w Rejonie: I kl. 21 %, II kl. 52 %, III kl. 27 % co stanowi I kl. 22 szt., II kl. 55 szt., III kl. 28 szt. Uzgodniono wielkoœæ planu odstrza³u przypadaj¹ce na poszczególne nadleœnictwa: Nadl. Spychowo 86 szt. jeleni w tym 39 szt. byki, 40 szt. ³anie, 7 szt. cielaki. Nadl. Strza³owo 186 szt. jeleni w tym 66 szt. byki, 93 szt. ³anie, 27 szt. cielaki. Poziom planu odstrza³u w poszczególnych obwodach w Nadleœnictwach uzgodni¹ dzier awcy z Nadleœniczymi w ramach przydzielonej puli odstrza³u. Gospodarka populacjami sarny i dzika bêdzie prowadzona w ramach Nadleœnictw i tak: sarna w zwi¹zku z wystêpuj¹cymi w Rejonie drapie nikami (wilk, ryœ), problemem wa³êsaj¹cych siê psów oraz stwierdzonymi faktami k³usownictwa ustalono, e z dopuszczalnego do odstrza³u 30% wiosennego stanu populacji zaplanowaæ do odstrza³u maksymalnie 20% stanu wiosennego, strukturê pozyskania rogaczy zaplanowaæ zgodnie z wytycznymi zawartymi w Zasadach Selekcji Osobniczej; dzik bior¹c pod uwagê jak wy ej odstrza³ dzików zaplanowaæ maksymalnie na poziomie 60% stanu wiosennego populacji, strukturê pozyskania zaplanowaæ zgodnie z wytycznymi jak wy ej. Przyjête powy ej za³o enia do Rocznych owieckich Planów Hodowlanych uwzglêdniaj¹ wytyczne zawarte w Zasadach Selekcji Osobniczej Zwierz¹t ownych w Polsce oraz Zasadach Postêpowania przy Prawid³owoœci Odstrza³u dla populacji ustabilizowanych, stanowi¹ce za³¹cznik do uchwa³y NR nr 1/2005 z dnia 22 lutego 2005 r oraz Program doskonalenia kryteriów selekcji osobniczej w hodowli jelenia szlachetnego rejonie hodowlanym Puszcza Piska RDLP Olsztyn stanowi¹cym aneks do Wieloletniego Planu Hodowlanego. W za³¹czeniu; - protokó³ ze spotkania - lista obecnoœci - zestawienie obserwacji jeleni rok 2004 - struktura populacji w latach 1998-2004 do wiadomoœci: - Okrêgowy Zarz¹d PZ w Olsztynie - Nadleœnictwo Spychowo - Ko³a ³owieckie Rejon Hodowlany Puszcz Piska 3/1 18

Osoby bior¹ce udzia³ w organizacji polowañ na bie ¹co odnotowuj¹ na kartach obserwacji spotkane w ³owisku jelenie. Poni ej przedstawiamy wzór karty obserwatora, na której przy ka dorazowym spotkaniu obserwator odnotowuje iloœæ oraz p³eæ spotkanej zwierzyny, formê i wiek byka stadnego oraz formê i wiek wszystkich spotkanych byków. Dane uzyskane z sumowania wszystkich kart przedstawiaj¹ nam w miarê wiernie strukturê wiekow¹ i p³ciow¹ populacji przed okresem polowañ wyra on¹ w procentach. Lp. Data Gat. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 TABELA 5. KARTA OBSERWATORA STRONA A Iloœæ I kl.w. do 50 BYKI --- DZIKI II kl.w. 50-100 III kl.w. pow. 100 STRONA B anie Lochy Cielêta Warch. FORMA I WIEK BYKA ST. LEŒNICTWO OBSERWATOR:... ROK/M-C... ROK YC. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 i w. SZPICAK WID AK SZÓSTAK ÓSMAK 10-TAK 12-TAK 14-TAK + R NR R NR R NR R NR 19

Wiedz¹c, jaka jest liczebnoœæ populacji oraz znaj¹c jej aktualn¹ strukturê, mo emy dopiero podejmowaæ decyzje co do polityki, jak¹ nale y w stosunku do niej prowadziæ. Propozycja rozwi¹zañ Ka dy gatunek zwierzyny do prawid³owego funkcjonowania i rozwoju potrzebuje: - dostêpu do pokarmu (im wiêcej i lepszy tym lepiej) - mo liwoœæ prawid³owego rozrodu (odpowiednia struktura wiekowa i p³ciowa) - spokój w swoim œrodowisku (presja ze strony œrodowiska, w którym bytuje dany gatunek powoduje takie, a nie inne zachowanie populacji, kszta³towanie siê jej struktury socjalnej, wielkoœci grup rodzinnych im wiêksze zgromadzenie osobników, tym wiêksza presja populacji na jej œrodowisko) Rol¹ gospodarza ³owiska jest pogodzenie interesów cz³owieka prowadz¹cego racjonaln¹ gospodarkê w przyrodzie z potrzebami gatunków dziko yj¹cych zwierz¹t, aby zadowoliæ obydwie strony. Nale y przede wszystkim tak zagospodarowaæ œrodowisko, w którym yje zwierzyna, aby znalaz³a ona dosyæ pokarmu, oraz wystarczaj¹c¹ iloœæ miejsc, bêd¹cych dla niej schronieniem. Wymaga to, niestety, du ych nak³adów finansowych. Celem zabezpieczenia i urozmaicenia potrzeb pokarmowych zwierz¹t dziko yj¹cych w Nadleœnictwie rokrocznie uprawia siê oko³o 46 ha poletek ³owieckich z atrakcyjn¹ karm¹ dla zwierzyny (dziki, jelenie, sarny) z przeznaczeniem na zgryzanie w okresie wegetacyjnym. W 1994 r. na terenie nadleœnictwa przeznaczono oko³o 28ha powierzchni silnie penetrowanej przez zwierzynê jako poletka ogryzowe s³u ¹ce na wybiegi i pastwiska jeleniowatych. Rokrocznie na terenie OHZ (obrêb Strza³owo i Krutyñ) wycinana jest du a iloœæ drzew (oko³o 10 % przewidywanych do wyciêcia) do spa³owania z pozycji planu pozyskania przyjêtych do u ytkowania w bie ¹cym roku. Co roku na terenie OHZ Strza³owo wykaszanych jest oko³o 270 ha ³¹k (z czego oko³o 80 ha kosztem i staraniem nadleœnictwa) jako miejsca, gdzie jeleniowate znajduj¹ atrakcyjn¹ karmê w okresie jesieni i ca³ej zimy. W czasie ka dego okresu zimowego od listopada do koñca marca w kilkunastu miejscach dokarmiania wyk³adana jest karma w postaci kiszonki z kukurydzy, ziarna kukurydzy, ziemniaków, buraków oraz sianokiszonki w iloœci oko³o 150 ton. Tereny OHZ Strza³owo obfituj¹ w bardzo bogat¹ naturaln¹ bazê erow¹. Dzia³ania Nadleœnictwa sprowadzaj¹ siê praktycznie do jej uzupe³nienia i wzbogacenia. Bogactwo natu- 20

ralnych siedlisk oraz dzia³ania Nadleœnictwa spe³nia jeden z warunków, dziêki którym zwierzyna chce tutaj mieszkaæ. Ka da populacja zwierz¹t roœlino ernych, maj¹ca do dyspozycji optymalny teren do rozwoju osi¹ga optymalny pu³ap iloœciowy, którego granic¹ jest mo liwoœci bazy pokarmowej. W warunkach tak silnej ingerencji cz³owieka w jego naturalne œrodowisko oraz konfliktu interesów z populacjami zwierz¹t dziko yj¹cych, zaistnia³a koniecznoœæ redukowania roœlino erców w sytuacji braku ich naturalnych wrogów. Cz³owiek, redukuj¹c pog³owie ywio³owo rozwijaj¹cych siê populacji roœlino erców, pope³ni³ wiele b³êdów, czego przyk³adem s¹ zasady hodowli (redukcji) jelenia na terenie Polski. Podejmuj¹c decyzje o strukturze i profilu odstrza³u jeleniowatych odnoszê wra enie, e nie kierowano siê rzetelnymi badaniami i obserwacjami okreœlonych populacji. Kierowano siê raczej wyczuciem i dobrymi chêciami. Struktura odstrza³u W naszym Nadleœnictwie po zauwa eniu, e stosowanie dalej obowi¹zuj¹cych zasad hodowli jelenia prowadz¹ w z³ym kierunku, podjêto próbê odpowiedzi na pytanie: gdzie tkwi b³¹d? Jak wczeœniej wspomnia³em, doszliœmy do wniosku, e diabe³ tkwi w szczegó³ach i zaczêliœmy siê im przygl¹daæ. - Stwierdzono, e odstrzeliwuje siê za du o byków I klasie wieku, co powoduje e, populacja byków staje siê coraz m³odsza, a myœliwi pozyskuj¹ coraz to s³absze trofea. Postanowiono stopniowo ograniczaæ odstrza³ jeleni byków w I kl. wieku i poprzez analizê wyników corocznych obserwacji przygl¹daæ siê procesom, jakie zachodz¹ w populacji. Po przeanalizowaniu wag wieñców zauwa ono, e œrednie wagi wieñców w poszczególnych klasach wieku utrzymuj¹ siê na mniej wiêcej jednakowym poziomie. Doszliœmy do wniosku, e jakoœæ populacji nie pogorszy³a siê, a przyczyn¹ spadku œredniej masy pozyskiwanych trofeów jest za du y odstrza³ byków w I klasie wieku. W wyniku du ego odstrza³u byków m³odych nast¹pi³o znaczne odm³odzenie populacji. Nasze przypuszczenia potwierdzi³y przeprowadzone obserwacje. Decyzja o ograniczeniu odstrza³u m³odych byków okaza³a siê ze wszech miar s³uszna i pokaza³a nam e, populacja jeleni zaczyna siê zmieniaæ w kierunku przez nas po ¹danym. W wyniku ograniczenia odstrza³u I kl. wieku po piêciu latach iloœæ byków I kl. spad³a z 70% do oko³o 50%, a III kl. wzros³a z 2% do oko³o 10%, co uwa amy za du y sukces. Zauwa yliœmy jednoczeœnie, e ograniczenie odstrza³u ciel¹t do 10-12% powoduje wzrost 21

populacji byków I kl. wieku. Jest to zgodne z teoretycznym modelem wyników symulacji pozyskania WIENIEC 2000. 3.3 Kryteria odstrza³u jeleni byków W Nadleœnictwie Strza³owo inwentaryzacja jelenia wskazuje, e mamy oko³o 1000 do 1200 szt. jeleni. Przeprowadzone obserwacje wskazuj¹, e populacja jelenia jest w miarê ustabilizowana i procentowy udzia³ byków, ³añ i ciel¹t uk³ada siê nastêpuj¹co: oko³o 35% byków, 45% ³añ i 20% ciel¹t. STRUKTURA POPULACJI JELENIA W LATACH 1998-2004, STRZA OWO Rys. 3. Struktura populacji jelenia STRUKTURA POPULACJI BYKÓW W LATACH 1998-2004, STRZA OWO Rys. 4. Struktura populacji jeleni byków 22

Udzia³ poszczególnych klas byków w chwili obecnej jest taki e, byki I kl. wieku stanowi¹ oko³o 50% populacji, II kl. to oko³o 40%, a III kl. wieku oko³o 10%. Nale y przypuszczaæ, e w rzeczywistoœci III kl. wieku jest bardziej liczna ni na to wskazuj¹ uzyskane wyniki. Z powodu trybu ycia, jaki prowadz¹ osobniki najstarsze, wychodz¹ na er póÿno przez co nie daj¹ siê ³atwo zobaczyæ. Na uwagê zas³uguj¹ wyniki obserwacji przeprowadzone po raz pierwszy w roku 1998, gdzie byki I kl. wieku stanowi³y a 70% populacji, a byki III kl. wieku tylko 2%. Stopniowe zmniejszanie odstrza³u byków I kl. wieku pocz¹wszy od roku 1996 zaowocowa³o wzrostem iloœciowym byków w II i III kl. wieku. W roku 1999 III kl. wieku to oko³o 6%, a obecnie oko³o 10% osobników. W zwi¹zku z dalszym zmniejszaniem odstrza³u byków I kl wieku (w roku 2002 odstrzelono w nadleœnictwie 10 byków I kl., co stanowi 16% wykonanego odstrza³u i 12 byków III kl. tj. 19% odstrza³u) nale y siê spodziewaæ dalszego wzrostu iloœciowego starszych byków. Udzia³ ciel¹t w populacji jest mniej wiêcej ca³y czas stabilny i wynosi obecnie oko³o 20%. Od roku 2001 w czasie przeprowadzania obserwacji obserwatorzy zaczêli odnotowywaæ u spotkanych byków formy wieñca w zale noœci od wieku byka. Zestawienie powy szych materia³ów pokazuje nam, e oko³o 80% populacji byków ma formê poro a po ¹dan¹ przez nas w hodowli, nie mniej jednak w I kl. wieku do odstrza³u powinno siê przeznaczaæ tylko bardzo s³abe szpicaki my³kusy, szóstaki i ósmaki nieregularne. TABELA 6. % UDZIA FORM WIEÑCÓW wg KLAS WIEKU (OBSERWACJE 2001 i 2002 r. STRZA OWO) KLASA WIEKU SZPICAK SZÓSTAK ÓSMAK 10-TAK 12-TAK 14-TAK RAZEM I kl. w % 28,2 10,7 35,7 18,3 6,2 0,9 100 II kl. w % 0,6 4,2 39,9 37,3 18 100 III kl. w % 6,9 26,8 66,3 100 Procentowy udzia³ ósmaków regularnych i wy ej w I kl. w odpowiada procentowemu udzia³owi byków z po ¹danym poro em w starszych klasach wieku. Prowadz¹c obserwacje odnotowaliœmy te wiek, formê oraz iloœæ i wielkoœæ chmar jeleni w okresie rykowiska. Zestawiaj¹c otrzymane dane uzyskaliœmy informacje charakteryzuj¹c¹ nasz¹ populacjê i musimy przyznaæ, e niektóre dane zaskoczy³y nas samych. Najbardziej zdziwieni byliœmy faktem, e tylko 11% populacji byków, prowadz¹c chmary ma najwiêksze 23

szanse wzi¹æ aktywny udzia³ w rozrodzie. Naszym zdaniem wyniki z obserwacji 2002 r. nie odzwierciedlaj¹ rzeczywistego obrazu populacji poniewa obserwuj¹cy ze wzglêdu na panuj¹ce warunki pogodowe (jeleni na erowiska wychodzi³y stosunkowo póÿno) nie potrafili dok³adnie oceniæ wszystkich byków prowadz¹cych chmary. TABELA 7 CHARAKTERYSTYKA POPULACJI JELENIA NA PODSTAWIE OBSERWACJI W LATACH 2001 i 2002, OHZ STRZA OWO 2001 2002 ŒREDNIO ILOŒÆ OGÓ EM 1518 1617 1568 BYKI 542 603 573 ANIE 670 703 687 CIELAKI 298 311 305 STADNE / ILOŒÆ CHMAR 60 64 62 STADNE. POW. 7 LAT w % 93 98 96 STADNE. POW. 12 R w % 82 83 83 % BYKÓW.STADNYCH 11 11 11 w II KL 26 84 55 w III KL 43 16 30 STOSUNEK P CI 1,24 1,17 1,2 PRZYROST ZREALIZOWANY 0,44 0,44 0,44 Rys. 5. Dwunastak regularny II kl. w. Nadleœnictwo Strza³owo, IX 2004 r. 24

Z wczeœniej przytoczonych materia³ów wynika, e w naszym nadleœnictwie bytuje w obecnej chwili oko³o 1140 jeleni. Prowadz¹c systematycznie obserwacje populacji znamy doœæ dok³adnie jej strukturê wiekow¹, jak i sk³ad socjalny. Maj¹c te dane, mo emy siê pokusiæ o teoretyczne wyliczenie, z jak¹ populacj¹ byków mamy do czynienia, bior¹c pod uwagê ich wiek i formê poro a. Jak wynika z danych zawartych w poni szej tabeli, 35% byków yj¹cych w nadleœnictwie to byki z wieñcami o formie dwunastaka i wy ej. Ze 180 byków II i III kl. wieku tylko 29% tj. 52 byki bêd¹ bykami stadnymi, z czego 37 sztuk II kl. wieku i 17 sztuk III kl. TABELA 8. FORMY WIEÑCÓW wg KLAS WIEKU, STAN LUTY 2003 SZPICAK SZÓSTAK ÓSMAK 10-TAK 12-TAK 14-TAK RAZEM I kl w. 62 23 78 40 14 2 219 II kl w. 1 6 56 52 25 140 III kl w. 3 11 26 40 R - M 62 24 84 99 77 53 399 Musimy zdawaæ sobie sprawê, e w sytuacji, gdy w aktywnym rozrodzie bierze udzia³, jak wynika to z przeprowadzonych obserwacji, tylko10 do 15% populacji byków, nasze dzia³ania dotycz¹ce kszta³towania po ¹danych form i wag wieñców musi byæ skierowana na ca³¹ populacjê, a nie poszczególne osobniki. Rys. 6. Osiemnastak nieregularny z chmar¹. Nadleœnictwo Strza³owo, IX 2004 r. 25

Najtrudniejszym i budz¹cym najwiêcej emocji jest moment podjêcia decyzji o odstrzale danego osobnika. Wi¹ e siê to z prawid³owym oszacowaniem trzech elementów: wieku byka, masy jego poro a oraz formy wieñca. Pamiêtaæ nale y, e okreœlanie tych parametrów odbywa siê w ³owisku o nie zawsze idealnych warunkach œwietlnych, otwartej przestrzeni i u osobników bêd¹cych w ci¹g³ym ruchu z odleg³oœci oko³o 100 do 200 m. Wymaga to od myœliwego naprawdê du ego doœwiadczenia. TABELA 9. SZACOWANIE MAS WIEÑCÓW MASA (kg) Rozbie noœæ Maksymalny Wg. wyceny Wg. szacunku szacowania b³¹d 6,45 5,5 6,0 5,9 5,65 0,50 0,95 4,65 4,5 4,5 4,5 4,8 0,30 0,15 3,69 3,7 4,0 3,9 3,95 0,30 0,31 5,34 4,8 5,0 5,1 4,8 0,30 0,54 2,93 3,0 3,5 2,2 3,2 0,50 0,73 3,93 3,0 3,3 3,5 3,0 0,50 0,93 4,50 4,5 4,2 4,1 4,85 0,75 0,40 3,38 4,0 4,3 3,9 4,45 0,55 1,07 5,06 5,15 5,2 5,2 4,9 0,30 0,16 4,47 5,2 5,5 5,5 5,35 0,30 1,03 2,93 4,55 2,8 4,2 4,6 1,80 1,67 6,22 5,5 5,8 6,0 5,5 6,0 6,5 6,0 1,00 0,72 6,42 5,5 6,5 6,5 6,0 6,0 6,1 6,5 1,00 0,92 7,18 7,2 6,9 7,5 7,2 7,3 7,5 6,5 1,00 0,68 7,14 6,0 7,0 6,6 6,5 6,5 6,7 6,8 1,00 1,14 4,57 4,1 5,0 4,5 4,5 4,2 4,5 4,0 1,00 0,57 4,30 4,0 4,7 4,8 5,0 5,0 4,5 5,0 1,00 0,70 3,89 4,8 4,7 5,0 4,5 4,6 3,7 4,0 1,30 1,11 2,41 2,7 2,6 2,5 3,0 2,7 2,5 2,7 0,50 0,59 7,17 6,3 6,2 6,0 6,5 6,8 6,5 6,8 0,80 1,17 26

W nadleœnictwie chc¹c okreœliæ stopieñ trudnoœci i zakres ewentualnych pomy³ek, postanowiono przeprowadziæ eksperyment polegaj¹cy na okreœleniu masy i form wieñców uprzednio strzelonych we IX 2004 r., tu przed wycen¹ tych wieñców przez komisjê wyceny. W eksperymencie udzia³ wziêli pracownicy nadleœnictwa podprowadzaj¹cy myœliwych poluj¹cych na terenie OHZ z minimum dziesiêcio letnim sta em i bior¹cy udzia³ w pracach zwi¹zanych z wycen¹ poro a. Ka dy z nich musia³ braæ udzia³ w ci¹gu tego okresu przy ocenie oko³o 500 szt. poro y jelenia. Warunki pogodowe by³y idealne, oceniaj¹cy mieli do dyspozycji lornetki, a oceniali spreparowane wieñce okazywane przez oko³o 1 minutê z odleg³oœci oko³o 40 m. Wyniki tego doœwiadczenia przedstawiono w tabelach 9 i 10. TABELA 10. SZACOWANIE FORM PORO A JELENI F O R M A Wg. wyceny Wg. szacunku 12 NR 14 NR 14 NR 14 NR 14 NR 12 R 12 NR 12 R 12 R 12 NR 12 R 12 R 12 R 12 R 10 R 12 NR 12 R 12 R 12 NR 12 R 10 R 10 R 10 R 10 NR 10 NR 10 NR 10 R 10 R 10 R 10 NR 12 NR 10 R 12 NR 12 NR 12 NR 10 NR 10 NR 10 NR 10 NR 10 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 10 R 10 R 12 NR 14 R 14 R 14 R 14 R 14 R 14 R 14 R 14 R 12 NR 12 R 12 R 12 R 12 NR 12 R 12 R 12 NR 16 NR 16 NR 16 NR 16 NR 14 NR 16 NR 16 NR 16 NR 14 R 14 NR 14 R 14 R 14 NR 14 NR 14 R 14 R 10 R 10 R 10 R 10 R 10 R 10 R 10 R 10 R 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 10 NR 12 NR 12 NR 12 R 10 R 12 NR 12 NR 12 NR 10 R 10 R 10 NR 10 NR 10 R 10 R 10 NR 10 R 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12 NR 12NR 12 NR 12 NR 27

W tabeli nr 9 czerwonym kolorem zaznaczono najwiêksze b³êdy pope³nione przy okreœlaniu masy poro a, a w tabeli nr 10 nieprawid³owo okreœlone formy wieñców. B³êdy pope³nione przy okreœlaniu masy poro y z merytorycznego punktu widzenia s¹ wyt³umaczalne, a eksperyment tylko potwierdzi³, e okreœlenie w miarê dok³adnie masy poro a przed strza³em jest bardzo trudne nawet dla doœwiadczonego myœliwego. Zaskoczenie natomiast budzi fakt b³êdnego okreœlenia formy wieñca w tak wielu przypadkach bior¹c pod uwagê warunki, w jakich by³o to dokonywane. Na 115 prób a w 37 przypadkach b³êdnie oceniono formê wieñca, co stanowi 32% ocen. Trudnoœci z ocen¹ widzianych byków znalaz³y odzwierciedlenie przy opisywaniu form wieñców, gdzie podprowadzaj¹cy w swoich kartach obserwacji odnotowali tylko klasê wieku widzianych byków, nie odnotowuj¹c formy wieñca. Dane te nie mog¹ s³u yæ do okreœlania struktury wiekowej populacji byków, poniewa nie odnotowuje siê tu byków, których poro e nie zosta³o okreœlone ze wzglêdu na warunki widocznoœci, a podprowadzaj¹cy okreœlili tylko klasê wieku byka. Po przeanalizowaniu mas wieñców jeleni pozyskanych w Nadleœnictwie Strza³owo na terenie OHZ w latach 1989-2001, uwzglêdnieniu pe³nych obserwacji oraz przeprowadzeniu prób z okreœlaniem masy i formy wieñca, celem uproszczenia i u³atwienia wykonywania odstrza³u samców, Nadleœnictwo proponuje zmianê zasad odstrza³u jeleni byków. TABELA 11 ŒREDNIE MASY WIEÑCÓW POZYSKANYCH W LATACH 1989-2001 Wg WIEKU BYKÓW STRZA OWO OHZ 6 -TAK 8 - MAK 10-TAK 12 -TAKN 12-TAK 14-TAK 16-TAK 18-TAK do 3 LAT 1,53 1,99 2,10 4 5 LAT 2,15 2,67 2,89 3,18 3,35 3,35 6 7 LAT 4,03 3,85 4,03 3,92 4,25 4,86 4,71 8 10 LAT 4,84 4,94 4,94 5,00 5,36 5,48 5,95 6,97 11 i wy ej 6,47 5,64 6,13 6,37 7,78 7,53 28

TABELA 12 WYSTÊPUJ CE FORMY PORO A W % OBSERWACJE 2001 i 2002, STRZA OWO ROZPOZNANE ÓSMAK 10-TAK 12-TAK 14-TAK + ROK YCIA SZP. SZÓSTAK NR R NR R NR R R NR R-M do 3 lat 16,3 5,0 1,1 9,8 0,8 1,0 0,1 0,6 34,8 4-5 lat 1,1 0,6 11,2 2,6 6,2 1,0 1,8 24,6 6-7 lat 0,2 0,1 1,2 1,0 4,2 1,1 4,4 1,8 1,1 15,3 8-10 lat 0,1 0,5 1,1 2,1 5,4 7,3 3,0 19,5 11+ lat 0,1 0,3 0,5 1,0 1,8 2,0 5,6 RAZEM 16,3 6,3 1,8 22,3 5,0 12,8 4,8 13,2 10,9 6,1 100 W tabelach powy ej kolorem ciemniejszym zaznaczono wagi poro a i % populacji byków przeznaczonych do odstrza³u. Proponuje siê nastêpuj¹ce zasady odstrza³u: - podzia³ jeleni byków wg wieku tylko na trzy klasy wiekowe - w I kl. wieku dopuœciæ do odstrza³u wszystkie byki do ósmaka nieregularnego w³¹cznie z tym, e w klasie szpicaków zezwoliæ na odstrza³ tylko form my³kusów, - w II kl. wieku zezwoliæ na odstrza³ jeleni byków do dwunastaka nieregularnego w³¹cznie, - w III kl. wieku nie stosowaæ adnych ograniczeñ w odstrzale. Kryteria odstrza³u, zasady selekcji to nic innego, jak okreœlenie granicznych parametrów, które decyduj¹ o przeznaczeniu do odstrza³u eliminacji sztuk, które zdaniem opracowuj¹cych zasady wyeliminuj¹ z populacji sztuki niepo ¹dane, a populacja w wyniku takich dzia³añ bêdzie siê rozwijaæ, polepszaj¹c sw¹ jakoœæ. Kryteria te nie powsta³y w wyniku procesów ewolucyjnych, tworzy³ je cz³owiek na podstawie dotychczasowych doœwiadczeñ, wiedzy i umiejêtnoœci, chc¹c zast¹piæ naturalne procesy zachodz¹ce w przyrodzie. Winne one byæ jasne, czytelne, zrozumia³e i mo liwe do stosowania przez szerok¹ rzeszê myœliwych o okreœlonym doœwiadczeniu i wiedzy myœliwskiej, a populacji stwarzaæ warunki do jak najlepszego rozwoju. 29

Rys. 7. Dwunastak nieregularny, II kl. w. IX.2004, Strza³owo Ob. 71 Naszym zdaniem, proponowane nowe zasady odstrza³u (w stosunku do dotychczas obowi¹zuj¹cych) s¹ ³atwiejsze do stosowania przez myœliwych, zawê aj¹ pulê byków do odstrza³u, stwarzaj¹c warunki uniemo liwiaj¹ce odstrza³ osobników, które w wyniku naturalnych procesów zachodz¹cych w populacji jako najsilniejsze osobniki wysforowa³y siê na czo³o piramidy i pozostan¹ w populacji do czasu osi¹gniêcia III kl. wieku, a zostan¹ odstrzelone jako byki ³owne. Pamiêtaæ nale y, e tylko 11% byków jest w warunkach naszego rejonu bykami stadnymi, a 83% byków stadnych to dwunastki regularne i powy ej tej formy. ¹cznie przeznaczano by do odstrza³u oko³o 25-30% byków, co stanowi³oby oko³o 35% planu odstrza³u jeleni. Szczegó³owe porównanie dotychczas obowi¹zuj¹cych zasad z nowo proponowanymi pokazuje nam, e obie wersje nie wykluczaj¹ siê nawzajem, a w zasadzie s¹ tylko znacznym uproszczeniem. Dodaæ w tym miejscu nale y, e od 2004 r. wy ej zaproponowane stosowane s¹ jako obowi¹zuj¹ce na terenie Rejonu hodowlanego Puszcza Piska 3/1 i zosta³y zatwierdzone jako aneks do Wieloletniego ³owieckiego Planu Hodowlanego. Zosta³ on bardzo przychylnie przyjêty przez myœliwych poluj¹cych w naszym Rejonie Hodowlanym, a wszystkie dzia³ania podlegaj¹ sta³emu monitoringowi. 30

W tabeli nr 13 przedstawiano aktualnie obowi¹zuj¹ce kryteria odstrza³u slekcyjnego jeleni byków na terenie Rejonu hodowlanego Puszcza Piska 3/1. Jak nietrudno zauwa yæ, w zasadach tych ca³kowicie pominiêto kryterium masy (która wed³ug autorów jest i tak pochodn¹ iloœci odnóg) bardzo trudnej do okreœlenia przy szacowaniu wieñca przed odstrza³em. Przy opracowaniu poni szych kryteriów wziêto pod uwagê wszelkie parametry dotycz¹ce populacji, jakie tylko uda³o siê zebraæ. Uwzglêdniono: strukturê populacji wiekow¹ i p³ciow¹, strukturê populacji jeleni byków pod k¹tem wystêpowania okreœlonych form poro a w zale noœci od wieku byków, œrednie masy pozyskanych poro y w zale noœci od wieku i formy poro a, charakterystykê i iloœæ byków prowadz¹cych chmary oraz doœwiadczenia z okreœlaniem wagi i formy pora a przez myœliwych. Dane te zbierano w Nadleœnictwie niema³ym nak³adem pracy w okresie od 1998 roku, a analizie poddano materia³y dostêpne w archiwum nadleœnictwa od 1989 r. TABELA 13. KRYTERIA ODSTRZA U SELEKCYJNEGO JELENI BYKÓW REJON HODOWLANY PUSZCZA Piska 3/1 FORMA PORO A I WIEK Klasa Ia (osobniki w drugim roku ycia) Klasa Ib (3,4,5 rok ycia) wid³aki, szóstki i ósmaki nieregularne odnoga to odrostek pow. 3 cm. Klasa II (6, 7, 8, 9, 10 rok ycia) dwunastki nieregularne i wszystkie formy poni ej odnoga to odrostek pow. 5 cm. Klasa III (11 rok ycia i wiêcej) wszystkie formy poro a ODSTRZA Niedopuszczalny Dopuszczalny Dopuszczalny Dopuszczalny Po odstrzeleniu byków przeznaczonych do odstrza³u w roku 2005, w OHZ postanowiono podj¹æ próbê okreœlenia populacji byków która bytuje w ³owisku. Nadleœnictwu uda³o siê dotrzeæ do mieszkañców, którzy znaleÿli zrzuty jeleni byków wiosn¹ 2005 roku. Zrobiono ich dokumentacjê fotograficzn¹ i wagow¹. Dotarliœmy tylko do 15 tyk. Znalezione tyki pochodz¹ od oko³o 4 % populacji byków yj¹cych na terenie naszego rejonu hodowlanego, daj¹ jednak wyobra enie o kondycji bytuj¹cych tu jeleni po odstrzeleniu sztuk uznanych przez nas za selekcyjne. Na przedstawionych fotografiach widaæ wyraÿnie, e s¹ to zrzuty byków II lub III klasy wieku, w bardzo dobrej kondycji o formie poro a po ¹danej przez nas w hodowli. 31

TABELA 14. ZESTAWIENIE ZNALEZIONYCH TYK Lp. Nr Obwodu Forma Masa tyki Teoretyczna kg masa wieñca 1 71 16 - tak 2,37 6,24 2 71 16 - tak 2,12 5,74 3 71 14 - tak 1,99 5,48 4 71 16 - tak 2,10 5,70 5 98 18 - tak 2,98 7,46 6 98 14 - tak 2,57 6,64 7 98 12 - tak 2,46 6,42 8 98 14 - tak 2,78 7,06 9 71 20 - tak 3,47 8,44 10 98 12 - tak 2,57 6,44 11 98 14 - tak 3,73 8,96 12 98 14 - tak 4,47 10,44 13 98 12 - tak 3,60 8,70 14 98 20 - tak 2,97 7,44 15 98 18 - tak 2,56 6,62 ŒREDNIO 2,85 7,20 Rys. 8. Zrzuty nr 14 i 15 tabela nr 14 32