ekspedycje ekspedycje

ekspedycje ekspedycje ekspedycje kierunek: Iran ekspedycje Modernizacja bez rewolucji

Irańczycy Dokąd zaprowadzi ewolucja? autorzy: Małgorzata Bonikowska, PAWEŁ RABIEJ Mapę mentalną współczesnego świata zwykle kształtują wyobrażenia i stereotypy utrwalane przez media. Tak jest w przypadku Iranu. Społeczeństwa zachodnie, w tym Polska, postrzegają ten kraj przez pryzmat wyrywkowych informacji, pełnych stereotypów, uprzedzeń, niechęci i trwogi. Iran to terroryzm, więc źli ludzie. Iran to fundamentalizm islamski a więc zacofanie. To obowiązkowy hidżab (chusta) czyli podporządkowanie kobiet mężczyznom. Rzeczywistość jest jednak dużo bardziej złożona. Iran to nowoczesne islamskie społeczeństwo w trakcie transformacji.

W europejskich podręcznikach historii Iran to starożytna Persja Cyrusa Wielkiego, Dariusza i Kserksesa imperium znane z podbojów. Patrzymy na nie oczami Greków epoki Herodota i Peryklesa, ludzi broniących się przed Persami. Dwa stulecia później pojawia się na tych terenach Aleksander Wielki do dziś nienawidzony przez Irańczyków za złamanie potęgi ich wielkiego państwa. Gdy zaś Iran podbili Arabowie w VII w., Irańczycy znikli z mentalnej mapy Europejczyków na kilka stuleci. Znaleźli się wówczas w objęciach islamu, który w warstwie religijnej stał się ich punktem odniesienia, a w warstwie kulturowej był zjawiskiem zupełnie odmiennym. Na rzecz nowej religii wyrzekli się własnej, zoroastriańskiej.

75% Irańczyków mieszka w miastach to największy wynik wśród krajów Bliskiego Wschodu.

Przyjmując jednak szyicką wersję islamu, starali się odgrodzić od największych wrogów sunnickich Arabów i stawić czoło rozrastającemu się sunnickiemu światu rządzonemu przez Kalifów. Europejczycy ponownie odkryli Persję dopiero w XIII w., dzięki wyprawie Marca Pola jedwabnym szlakiem. Podupadłe po najazdach mongolskich w XIII i XIV w. państwo udało się odbudować ród Safawidów starał się utrzymać niezależność, zagrożoną przez Imperium Osmańskie. Wtedy też islam szyicki, religia państwowa w Persji od XVI w., stał się wyznacznikiem tożsamości narodowej i orężem walki niepodległościowej w celu powstrzymania zagrożenia ze strony Turcji Osmańskiej (podobnie jak w Polsce katolicyzm). Chęć rozmontowania Imperium Osmańskiego w XIX w. ponownie zbliżyła Europejczyków i Persów.

W XX w. głównym wspólnym celem stała się ropa. Największe wpływy w Iranie uzyskały Wielka Brytania (a potem USA), carska Rosja (a potem ZSRR), Niemcy i Francja, co przełożyło się na dominację tych krajów w gospodarce Iranu. Doprowadziło to do rozwarstwienia społeczeństwa na wąską, bardzo bogatą elitę oraz ubożejącą większość. Forsowanie zachodnich wzorców kulturowych przez obu szachów z dynastii Pahlawich zwiększało społeczne niezadowolenie. Rewolucja islamska 1979 r. położyła temu kres. Trwająca osiem lat wojna iracko-irańska, wypowiedziana przez Saddama Husajna w 1980 r., skonsolidowała wieloetniczny naród wokół nowej władzy. Dziś irańska republika islamska ma już 34 lata, a drugie pokolenie dorasta w czasach globalizacji i internetu, co nie pozostaje bez wpływu na sposób myślenia narodu.

1 Dziś to wczoraj, tyle że jutro Naród irański jest jak stare drzewo ma głębokie, rozgałęzione i mocne korzenie. Jego cywilizacja jest jedną z najstarszych na świecie, a perskie państwo było potęgą już w starożytności. Dla Irańczyków te czasy nie są odległą historią, lecz teraźniejszością, do której wciąż nawiązują. Na obchodach 2500-lecia imperium, zorganizowanych w 1971 r. w Persepolis, szach z dumą gościł przywódców 56 państw. Rocznice takie jak wydarzenia Aszury (śmierć wnuków Proroka islamu z ręki ówczesnego kalifa) pod Karbalą w 680 r. n.e. czy męczeństwa niektórych imamów (pierwszych szyickich liderów) to okazja do modlitwy, ale także do gorących dyskusji o sprawach współczesnych.

Persepolis, ruiny starożytnej stolicy Persji

Persepolis, irańska rodzina na tle płaskorzeźb z V w. p.n.e.

Yazd, wieża milczenia wzgórze, na którym zoroastrianie jeszcze kilkadziesiąt lat temu pozostawiali zmarłych

Teheran, fasada gmachu ministerstwa spraw zagranicznych Iranu starożytne imperiów Persów wciąż inspiruje

Shiraz, Mauzoleum Hafeza, jednego z najwybitniejszych poetów Persji

Isfahan, meczet Sheikh Lotfollah z XVII w., zbudowany dla kobiet z haremu szacha jeden z piękniejszych w Iranie

Rey pod Teheranem. Procesja w rocznicę śmierci jednego z szyickich imamów

Yazd, muzeum wody. Irański system zaopatrywania miast w wodę kanałami imponował już w starożytności

2 Niezależność ponad wszystko Niechęć do podporządkowania się obcym Irańczycy wyrabiali w sobie przez ponad dwa tysiące lat. Starożytna Persja była potęgą, ale miała też wielu wrogów. Byli nimi m.in. Aleksander Macedoński, arabscy kalifowie, Czyngis-chan i Timur Wielki, a od XIX w. ich rolę przejęli Europejczycy, a potem Amerykanie. Tradycyjna w Iranie uprzejmość i gościnność (taroof) zachwyca cudzoziemców i wprawia ich niekiedy w miłe w zakłopotanie, jednak ma swoje granice Irańczycy, lud pochodzący od wielkich Arian (stąd nazwa Iran używana od 1934 r.), chcą się rządzić sami.

Teheran, graffiti na murze dawnej ambasady amerykańskiej

Shiraz, bohaterowie wojny iracko-irańskiej na murze okalającym miejski parking

Teheran, kafelkowa dekoracja nad wejściem do kompleksu budynków rządowych

Teheran, graffiti na murze dawnej ambasady amerykańskiej

Isfahan, portrety szachów z XIX stulecia

Teheran, Pałac Golestan, rezydencja szachów z dynastii Kadżarów (XIX w.)

Teheran, ściana jednego z domów mieszkalnych niedaleko bazaru

3 Narodowa duma Irańska duma z przeszłości przybiera różne formy. Każdy Irańczyk wie, że jego kraj jest najpiękniejszy na świecie i zasobny we wszystko od ropy i innych bogactw naturalnych po wyrafinowaną kulturę, której kwintesencję wyraża poezja. Niejeden sądzi, że to Persowie wynaleźli prawa człowieka (spisane na słynnym cylindrze króla Cyrusa), pizzę, która piekła się na tarczach perskich żołnierzy, a nawet alkohol, którego spożycie jest zakazane w kraju muzułmańskim, choć został po raz pierwszy wytworzony przez Raziego, irańskiego uczonego i chemika. Przekonanie o wyższości cywilizacyjnej jest niekiedy demonstrowane wobec Afgańczyków i Arabów przez niższe warstwy społeczeństwa, a podziw dla dokonań Europejczyków i Amerykanów miesza się z ubolewaniem nad niedocenianiem wielkości i ważności Iranu w świecie. Irańczycy lubią narzekać, że nikt ich nie rozumie. I w zasadzie mają rację.

Isfahan, plac Naqsh-e Jahan

Teheran, narodowe flagi przy jednej z głównych obwodnic miasta

Rey pod Teheranem, procesja w rocznicę śmierci jednego z szyickich imamów

Isfahan, plac Naqsh-e Jahan, centrum miasta zaplanowane z wizją przez szacha Abbasa na początku XVII w.

Chak Chak, najważniejsze miejsce pielgrzymek zoroastrian, w którym ogień płonie od VII w.

Isfahan, kamienny most Si-o-Seh z początku XVII w.

Yazd, irańska siłownia ćwiczenia sportowe w klubie Zaman Zurkhneh

Yazd, fasada budynku miejskiego sądu

4 Modernizacja bez westernizacji? Tożsamość Irańczyków to dziś mieszanka starożytnego imperium Persów, szyickiego islamu i nowoczesności obciążonej wpływami Zachodu. Iran modernizuje się konsekwentnie od ponad stu lat, co odróżnia go od większości krajów arabskich. Widać to w infrastrukturze (drogi, lotniska, urbanistyka), gospodarce (wolny rynek, inwestycje zagraniczne, handel), ustroju (trójpodział władzy), prawie bazującym na połączniu muzułmańskiego szariatu i francuskich kodeksów, edukacji (90 proc. dzieci objęte jest obowiązkiem szkolnym), kulturze masowej (kino, irański pop) i zachowaniach społecznych (większa liczba kobiet niż mężczyzn na uniwersytetach). Wyzwaniem jest znalezienie złotego środka między fascynacją osiągnięciami świata zachodniego i ich przyspieszoną absorpcją a zachowaniem własnej wielosetletniej tożsamości.

Teheran, sklep na modnym bulwarze Afryki

Teheran, Milad Tower, szósta pod względem wielkości najwyższa wieża na świecie (ukończona w 2008 r.)

Isfahan, dorożki na placu Naqsh-e Jahan

Shiraz wybór najnowszych hitów kinowych na miejscowym bazarze

Teheran, ruchliwe skrzyżowanie ulic w północnej części miasta

Rey zachodni wygląd, wschodnia kuchnia

Rey, okolice meczetu

Teheran, portret Andrzeja Wajdy w albumie prezentującym najwybitniejszych reżyserów świata

5 Między meczetem a bazarem Co myśmy dali światu? Myśmy dali poezję, miniaturę i dywan ( ) z wytwórczego punktu widzenia same bezużyteczne rzeczy podsumował pewien Irańczyk Ryszardowi Kapuścińskiemu (Szachinszach). W Iranie siła duchowa góruje nad materialną, literatura nad techniką. Wiersze często pisali i piszą duchowni, m.in. ajatollah Chomeini, który ma w swoim dorobku zbiór poezji. Meczet bowiem to nie tylko miejsce modlitwy, lecz także twórczości, nauki, spotkań i dyskusji. To tu w dzień kosmonauty można wystrzelić makietę rakiety czy obejrzeć przez teleskop słońce i księżyc. Tu także właściciele sklepów szukają klientów. Bo Irańczycy to naród religijny, ale też mający zmysł do handlu. Bazar, czyli kupcy stanowiący serce klasy średniej, odgrywają w społeczeństwie kluczową rolę, podobną do inteligencji w Europie. A w wyrobionej poetycko Persji ich dywany czasem potrafią latać

Isfahan, bazar Bozorg

Isfahan, sklep z dywanami najbardziej znanymi produktami Persji na świecie

Isfahan, Bastani jedna z najbardziej klimatycznych restauracji w mieście

Shiraz, sklep z tkaninami

Shiraz, sklep z chustami

Teheran, zatłoczona uliczka bazaru

Isfahan, dzień astronomii przed Meczetem Imama

Isfahan, Meczet Imama oglądanie księżyca w dniu astronoma

6 Młodość ma swoje prawa W Iranie bezrobocie jest niższe niż w krajach Afryki Północnej, gdzie wybuchła arabska wiosna, ale znalezienie zatrudnienia ma (podobnie jak w pozostałych krajach islamskich) większe znaczenie niż w Europie. Młody mężczyzna bez pracy nie liczy się bowiem na rynku matrymonialnym. Z tego powodu średni wiek zawarcia małżeństwa przesuwa się na ok. 30. rok życia. To z kolei zaburza reguły społeczne i stawia w trudnej sytuacji mężczyzn, ale także młode kobiety, które długo nie mogą wyjść za mąż ani cieszyć się własną kobiecością (według norm społecznych obowiązuje wymóg dziewictwa). To węzeł gordyjski, który kiedyś trzeba będzie rozplątać lub przeciąć.

Isfahan, młode Iranki pod głównym meczetem miasta

Rey pod Teheranem, przystanek autobusowy

Shiraz, tłumnie odwiedzane przez wszystkie pokolenia Irańczyków Mauzoleum Hafeza

Yazd, popołudniowe wytchnienie w ogrodach Bagh-e Dolat Abad

Isfahan, studentki miejscowego uniwersytetu

Yazd, uczennice szkoły średniej na wycieczce

Shiraz, Mauzolem Hafeza dokąd zmierza najmłodsze pokolenie?

7 Kraj pięknych ludzi Irańskie społeczeństwo ceni wartość urody i przywiązuje do niej ogromne znaczenie. Otaczanie się pięknymi przedmiotami, dbanie o siebie (wielu młodych mężczyzn nosi kosmetyczki), powszechna czystość, częste wizyty u fryzjera i manikiurzystki, modne ubrania, makijaż to ważne atrybuty nowoczesnego Irańczyka i Iranki. W ojczyźnie Dariusza Wielkiego można dziś zaobserwować nie tylko nienagannie utrzymane brody imamów, ale także wielką popularność operacji plastycznych i zabiegów poprawiających urodę, zwłaszcza operacji nosa. Ostry makijaż, wysokie obcasy i niedbale zarzucony hidżab to symbole tolerancji irańskiego społeczeństwa.

Shiraz, ulica w pobliżu bazaru

Shiraz, miejski bazar

Teheran, w północnej części miasta

Shiraz, miejski bazar

Teheran, w północnej części miasta

Rey, przed fortecą w centrum miasta

Yazd wielu Irańczyków decyduje się na operację nosa

8 Życie W 2D Irańczycy mają wielowiekową tradycję intelektualnej refleksji, podważania obowiązujących reguł i bycia w opozycji. Jednocześnie mają do tego naturalnych liderów, bo szyicka odmiana islamu sprzyjała uniezależnieniu się duchownych od władzy państwowej oraz inspirowała ich do aktywności pozareligijnej, co doprowadziło do koncentrowania się sił niepodległościowych i rewolucyjnych wokół meczetów. Irańczycy, podobnie jak Polacy, potrafią więc żyć w dwóch wymiarach jednocześnie: publicznie robią jedno, a prywatnie drugie. Funkcjonują w swoistej rzeczywistości 2D. Telewizja satelitarna, prywatne kantory oferujące dwa razy lepszy kurs wymiany niż oficjalne banki, swobodne zachowania młodzieży to wszystko jest nielegalne, ale tolerowane przez władze.

Shiraz, Mauzoleum Hafeza

Teheran, telewizja satelitarna, masowo oglądana przez Irańczyków

Isfahan, plac Naqsh-e Jahan, tradycyjna para

Shiraz, sklep z dywanami na miejscowym bazarze z haftowanym dolarem w ramie

Shiraz, bazar obok wersetów z Koranu kultura masowa

Yazd, meczet Jameh w sąsiedztwie bazaru

Rey, skrzynka na jałmużnę jeden z obowiązków pobożnego muzułmanina

Isfahan, kawiarnia Azadegan koło placu Naqsh-e Jahan najlepsze miejsce na fajkę wodną (qalyan)

ekspedycje ekspedycje kierunek: Iran Szukanie równowagi Jeśli spojrzymy na Iran od drugiej strony lustra, poza utrwalone stereotypy, odświeżone niedawno m.in. poprzez obsypany nagrodami amerykański film Operacja Argo, dostrzeżemy dość nowoczesne i dobrze zorganizowane państwo. Pomimo trudnego położenia geograficznego między światem arabskim (postrzeganym jako rywal) a niestabilnymi krajami na Wschodzie Persja potrafiła obronić własną kulturową odrębność i polityczną niezależność. Pomimo dotkliwych sankcji gospodarczych od kilkunastu lat państwo jest wciąż gospodarczo silne i zasobne (przede wszystkim dzięki ropie naftowej).

66% Taki odsetek studentów w Iranie to kobiety.

Najważniejsze wyzwanie współczesnego Iranu to znalezienie balansu między orientalną, zakorzenioną w islamskiej i perskiej tradycji tożsamością a płynącymi z Zachodu impulsami modernizacyjnymi. Iran szachów Pahlawich i islamskiej republiki to mocne wychylenia wahadła, które trzy dekady po rewolucji dąży do równowagi. Od tego, jak powiedzie się ów proces, zależy przyszłość Irańczyków, z których większość to ludzie młodzi ok. 70 proc. ma mniej niż 35 lat.

dr Małgorzata Bonikowska politolog, partner w ośrodku THINKTANK, prezes Centrum Stosunków Międzynarodowych Specjalizuje się w problematyce stosunków międzynarodowych i komunikacji społecznej. Absolwentka m.in. Uniwersytetu Warszawskiego, paryskiej Sorbony i Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku (stypendium Fulbrighta). Przed wejściem Polski do UE kierowała Centrum Informacji Europejskiej w Urzędzie Komitetu Informacji Europejskiej. Była ekspertem i szefem Programu Informacji i Komunikacji Komisji Europejskiej w Polsce i Bułgarii. Uczestniczyła w projektach unijnych m.in. w Indiach. Paweł Rabiej Partner w ośrodku THINKTANK, redaktor naczelny magazynu THINKTANK Specjalizuje się w problematyce innowacyjności i strategii, a także w procesach globalizacji polskich firm. Kierował konsorcjum opracowującym i realizującym na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP strategię komunikacji Polski przed jej wejściem do Unii Europejskiej; współtworzył strategie promocji polskich miast i regionów. ZDJĘCIA: Małgorzata Bonikowska, Paweł Rabiej koordynator wydawnictwa: Anna Chyckowska DYREKTOR ARTYSTYCZNY: Katarzyna Zbytniewska; GRAFIK: Monika Chylińska

www.mttp.pl