Sumienie wobec prawa stanowionego Marek Piechowiak Uniwersytet SWPS Instytut Prawa w Poznaniu Klauzula sumienia w kontekście etyk zawodowych Lublin, 6 listopada 2015 r.
Cele prezentacji Prezentacja zmierza, w kontekście polskiego prawa, do (1) uporządkowania problematyki możliwych typów konfliktów między sumieniem a prawem stanowionym i płaszczyzn ich rozwiązywnia, (2) precyzacji niektórych spornych kwestii dotyczących klauzuli sumienia (3) i zaproponowania kierunków rozwiązani tych sporów.
Uwagi terminologiczne Sumienie sąd rozumu praktycznego Obowiązywanie normy postępowania (1) Przynależność normy do systemu prawa pozytywnego (sens prawny) (2) Norma jako racja działania (sens moralny)
Sumienie wobec prawa stanowionego Przegląd 1. Sumienie pod ochroną prawa instytucjonalizacja konfliktów a. Klauzula sumienia b. Sprzeciw sumienia wojskowa służba zastępcza c. Konstytucyjna wolność sumienia 2. Prawo pod ochroną sumienia od konfliktu do zmiany prawa a. Obywatelskie nieposłuszeństwo b. Formuła Radbrucha 3. Sumienie poza prawem (obok prawa) autonomia sumienia i cicha wierność przekonaniom 4. Sumienie wobec stosowania prawa urzędnicy i kibice
1. Sumienie pod ochroną prawa instytucjonalizacja konfliktów a. Klauzula sumienia ustawa o zawodzie lekarza i lekarza dentysty z 5 dnia grudnia 1996 (Dz.U. 2008 nr 136 poz. 857) art. 39: Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.
1. Sumienie pod ochroną prawa instytucjonalizacja konfliktów a. Klauzula sumienia Ustawa o zawodzie lekarza i lekarza dentysty z 5 dnia grudnia 1996, Dz.U. 2008 nr 136 poz. 857 Art. 30. Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach nie-cierpiących zwłoki.
1. Sumienie pod ochroną prawa a. Klauzula sumienia Kodeks etyki lekarskiej Art. 7. W szczególnie uzasadnionych wypadkach lekarz może nie podjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków nie cierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od leczenia lekarz winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej.
1. Sumienie pod ochroną prawa b. Sprzeciw sumienia wojskowa służb a zastępcza Konstytucja RP Art. 85. 1. Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny. 2. Zakres obowiązku służby wojskowej określa ustawa. 3. Obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, może być obowiązany do służby zastępczej na zasadach określonych w ustawie.
1. Sumienie pod ochroną prawa b. Sprzeciw sumienia wojskowa służb a zastępcza ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. 1989 Nr 25 poz. 155 ze zm.), art. 3 ust. 3 Ze względu na przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne obywatele mogą występować o przeznaczenie do służby zastępczej na zasadach i w trybie określonych w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej (Dz.U. Nr 223, poz. 2217).
1. Sumienie pod ochroną prawa c. Konstytucyjna wolność sumienia Konstytucja RP Preambuła w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem wolność sumienia jedną z wartości legitymizujących porządek konstytucyjny
1. Sumienie pod ochroną prawa c. Konstytucyjna wolność sumienia Konstytucja RP Art. 53. 1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. 5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
1. Sumienie pod ochroną prawa c. Konstytucyjna wolność sumienia Konstytucja RP, art. 31 ust. 3 Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
1. Sumienie pod ochroną prawa c. Konstytucyjna wolność sumienia Trybunał Konstytucyjny, orzeczenie z 15 stycznia 1991 r. (U 8/90) W obowiązującym stanie prawnym można natomiast wskazać normy, zezwalające lekarzowi na uchylenie się od wydania orzeczenia o dopuszczalności przerwania ciąży lub od przeprowadzenia takiego zabiegu. Prawo lekarza do takiego uchylenia się należy wyprowadzić z art. 82 ust. 1 Konstytucji dekretującego wolność sumienia. Wolność sumienia nie oznacza jedynie prawa do reprezentowania określonego światopoglądu, ale przede wszystkim prawo do postępowania zgodnie z własnym sumieniem, do wolności od przymusu postępowania wbrew własnemu sumieniu. Tak rozumiana wolność sumienia znajduje potwierdzenie w ratyfikowanych przez Polskę w dniu 3 marca 1977 r. (Dz.U. Nr 38, poz. 167 i 168) Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalonych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 16 grudnia 1966 r. Artykuł 18 ust. 2 tych Paktów stanowi: Nikt nie może podlegać przymusowi, który stanowiłby zamach na jego wolność posiadania lub przyjmowania wyznania albo przekonań według własnego wyboru.
1. Sumienie pod ochroną prawa c. Konstytucyjna wolność sumienia Trybunał Konstytucyjny, wyrok z 7 października 2015 r. (K 12/14) Niekonstytucyjność obowiązku lekarza odmawiającego świadczenia zdrowotnego wskazania realnych możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym.
1. Sumienie pod ochroną prawa c. Konstytucyjna wolność sumienia Trybunał Konstytucyjny, wyrok z 7 października 2015 r. (K 12/14) Trybunał stwierdził, że sformułowanie inne przypadki niecierpiące zwłoki jest zbyt ogólne. Nie pozwala bowiem na identyfikację wartości czy praw konstytucyjnych, wskazanych w art. 31 ust. 3 konstytucji, których realizacja może uzasadniać ograniczenie wolności sumienia. W świetle hierarchii wartości konstytucyjnych trudno jest uznać, że inne prawa pacjenta, niezwiązane z jego życiem i zdrowiem, mogłyby mieć pierwszeństwo przed wartością, jaką jest w demokratycznym państwie prawnym, wywodzona wprost z godności człowieka, wolność sumienia. Zastosowanie art. 31 ust. 3 konstytucji jest nierozerwalnie związane z wewnętrzną hierarchią wartości konstytucyjnych. Im cenniejsze jest więc dobro ograniczane i wyższy jest stopień tego ograniczenia, tym cenniejsza musi być wartość uzasadniająca ograniczenia. (komunikat prasowy, pkt I)
2. Prawo pod ochroną sumienia od konfliktu do zmiany prawa a. Obywatelskie nieposłuszeństwo Działanie (1) świadome i dobrowolne, (2) jawne (publiczne), (3) bez użycia przemocy (4) łamiące obowiązujące normy prawne lub sprzeczne z decyzją władzy, (5) mające na celu zmianę prawa, (6) zakładające gotowość poniesienia konsekwencji (sankcji przewidzianej prawem).
2. Prawo pod ochroną sumienia b. Formuła Radbrucha (1) Unerträglichkeitsthese teza nieznośności Konflikt między sprawiedliwością i bezpieczeństwem prawnym [pewnością prawa] należałoby rozwiązać w ten sposób, ażeby prawo pozytywne zagwarantowane przez ustawodawstwo i władzę państwową miało pierwszeństwo również i wtedy, gdy treściowo jest niesprawiedliwe i niecelowe, chyba że sprzeczność ustawy pozytywnej ze sprawiedliwością osiąga taki stopień [staje się nie do zniesienia], że ustawa jako prawo niesprawiedliwe powinna ustąpić sprawiedliwości. Przeprowadzenie ostrzejszej linii między przypadkami bezprawia ustawowego a ustawami obowiązującymi pomimo swej niesprawiedliwej treści nie jest możliwe.
2. Prawo pod ochroną sumienia b. Formuła Radbrucha (2) Verleugnungsthese teza odmowy Można jednak z całą ostrością wytyczyć inną linię graniczną: tam, gdzie nigdy [gdzie w ogóle] nie dąży się do sprawiedliwości, gdzie równość będąca rdzeniem sprawiedliwości odrzucana jest świadomie przy stanowieniu prawa pozytywnego, tam trudno mówić, że ustawa jest jedynie prawem niesprawiedliwym, gdyż traci ona w ogóle naturę prawa.
3. Sumienie poza prawem - autonomia sumienia i cicha wierność przekonaniom ustawa z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (Dz. U. 2014 poz. 24). Jeden z warunków uznania za osobę stwarzająca zagrożenie : stwierdzone u nich zaburzenia psychiczne maja taki charakter lub takie nasilenie, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 10 lat. protest biegłych z uwagi na brak narzędzi określenia wysokiego prawdopodobieństwa
3. Sumienie poza prawem Prof. J. K. Gierowski: chciałbym zaapelować do moich Koleżanek I Kolegów, biegłych psychiatrów, psychologów i seksuologów, aby rozważyli, czy w sytuacji, gdy wymiar sprawiedliwości będzie usiłował powołać ich w charakterze biegłych, nie będzie miał miejsca konflikt sumienia pomiędzy obowiązującymi ich zasadami etycznymi i deontologicznymi a uczestnictwem w opisanych procedurach powoływania biegłych i realizowaniem przez nich opiniodawczych zadań i czynności. Osobiście uporałem się już z tym konfliktem, uważam bowiem, iż zasady deontologiczne odnoszące się do wykonywania przezemnie zawodu zaufania publicznego uniemożliwiają mi realizowanie takich opiniodawczych zadań, jakie formułuje krytykowana ustawa ( Psychiatria Polska 2013, nr 47 (6), s 972). za: Klauzula sumienia w państwie i prawie, red. O. Nawrot, Sopot 2015, s. 67
4. Sumienie wobec stosowania prawa urzędnicy i kibice nawet jeśli mnie teraz puścicie i nie dacie wiary Anytosowi, który mówił, że albom się tu w ogóle nie powinienem był znaleźć, albo skorom się już tu znalazł, niepodobna mnie na śmierć nie skazać, bo jeśli, powiada, ujdę kary, to już wasi synowie, postępując wedle nauk Sokratesa, zepsują się do reszty i ze szczętem więc gdybyście mi na to powiedzieli: Sokratesie, my teraz nie posłuchamy Anytosa, tylko cię uwolnimy, pod tym jednakże warunkiem, abyś się nigdy więcej takimi poszukiwaniami nie bawił ani nie filozofował dalej, a jeśliby cię znowu na tej robocie schwytano, to zginiesz - jeślibyście mnie, jak mówię, pod tymi a warunkami puścić mieli, tobym wam powiedział, że ja was, obywatele, kocham całym sercem, ale posłucham boga raczej aniżeli was i póki mi tchu starczy, póki sił, bezwarunkowo nie przestanę filozofować i was pobudzać, i pokazywać drogę każdemu, kogo tylko spotkam, Platon, Obrona Sokratesa, 29c-d, przeł. W. Witwicki.
4. Sumienie wobec stosowania prawa Prawa do Sokratesa: Teraz odchodzisz pokrzywdzony, jeśli odejdziesz, ale krzywda cię nie od nas, nie od praw spotyka, tylko od ludzi; a jeżeli wyjdziesz stąd, tak haniebnie krzywdą za krzywdę zapłaciwszy i złe za złe oddawszy, jeśli umowy swoje i zobowiązania wobec nas złamiesz i źle zrobisz tym, którym najmniej należało, bo sobie samemu i przyjaciołom, i ojczyźnie, i nam, to my się będziemy na ciebie gniewały za życia, a tam nasi bracia, tamte prawa w Hadesie, nie podejmą cię łaskawie; Platon, Kriton, 54 (b-c), przeł. W. Witwicki.
4. Sumienie wobec stosowania prawa Prawa do Sokratesa: A ty sam, jeśli pójdziesz do któregoś z najbliższych miast, do Teb czy do Megary, tu i tam są dobre prawa i porządek, to naprzód przyjdziesz tam jako wróg ich ustroju społecznego i kto tylko się tam troszczy o swoje państwo, będzie na ciebie patrzał spode łba jako na tego, co prawa wniwecz obraca, i utwierdzisz tylko opinię swoich sędziów; będą ludzie myśleć, że oni słuszny wyrok wydali. Przecież kto prawa wywraca, musi mocno wyglądać na gorszyciela ludzi młodych i niewiele myślących. Platon, Kriton, 53b-c, przeł. W. Witwicki
4. Sumienie wobec stosowania prawa Przepowiadam wam więc, obywatele, którzyście mnie zabili, że przyjdzie na was kara zaraz po mojej śmierci, znacznie cięższa, na Zeusa, niż ta, którą mnie zabijacie. Bo wyście to dziś popełnili myśląc, że się pozbędziecie ciągłego rachunku sumienia w życiu; tymczasem wypadnie wam coś całkiem przeciwnego. Powiadam wam. Więcej się znajdzie takich, którzy was oskarżać będą; ci których ja teraz byłem natchnieniem, a wyście tego nie widzieli. Będą tym przykrzejsi, im są młodsi: toteż was będą znacznie więcej oburzali. Platon, Obrona Sokratesa, 39 c-d.
4. Sumienie wobec stosowania prawa Bo ja, Ateńczycy, nigdy żadnego nie spełniałem urzędu w państwie, tylkom raz należał do Wielkiej Rady. Właśnie wtedy prytania wypadała na naszą grupę, Antiochidę, kiedyście wy uchwalili sądzić sumarycznie dziesięciu wodzów za to, że trupów po bitwie morskiej nie pogrzebali. Bezprawie, jakeście później wszyscy przyznali. Wtedy ja jeden spomiędzy prytanów postawiłem się wam, że niczego nie będę robił wbrew prawu, i głosowałem przeciw uchwale, chociaż retory gotowe były mnie na miejscu denuncjować i kazać zaraz odprowadzić, a wyście to żądali i wrzeszczeli; uważałem jednak, że powinienem raczej przy prawie i słuszności stać, bez względu na niebezpieczeństwo, aniżeli się was trzymać, kiedy bezprawia uchwalacie, ze strachu przed więzieniem lub śmiercią. Ale to było jeszcze za czasów demokracji w mieście. Platon, Obrona Sokratesa, 32b-32e, przeł. W. Witwicki.
4. Sumienie wobec stosowania prawa A kiedy przyszła oligarchia, to znowu tych Trzydziestu posłało po mnie, żebym razem z czterema innymi przyszedł do nich, do okrągłego domu, i kazali mi dostawić z Salaminy Leona Salamińczyka. Mieli go stracić. Oni przecież mnóstwo takich poleceń wydawali różnym ludziom, żeby mieć jak najwięcej współwinnych. Wtedy ja nie słowem, ale czynem dowiodłem, że mi na śmierci zależy, przepraszam, ale... ani tyle! a żeby niczego nieuczciwego, ani bezbożnego nie zrobić, na tym mi tylko zależy i koniec. Mnie też tamten rząd nie przestraszył, chociaż taki był silny, żebym miał aż coś nieuczciwego popełnić; toteż kiedyśmy z okrągłego domu wyszli, tamci czterej puścili się zaraz do Salaminy i dostawili Leona, a ja poszedłem prosto do domu. I pewnie bym był za to śmierć poniósł, gdyby się ów rząd w krótki czas potem nie był rozwiązał. Platon, Obrona Sokratesa, 32b-32e, przeł. W. Witwicki.
5. Konkluzje a. Klauzula sumienia jako instytucja prawna Normy prawne składające się na klauzulę sumienia, ich obowiązywanie w sensie prawnym mogą być kształtowane (1) innymi elementami należącymi (wprost) do systemu prawnego (normami konstytucyjnymi) (2) narzędziami korekty prawa stanowionego (a) uznanymi w systemie prawnym (formuła Radbrucha) lub (b) uznanymi w społeczeństwie obywatelskim.
5. Konkluzje b. Klauzula sumienia wobec sumienia Sumienie jest bezkonkurencyjne wobec prawa stanowionego, jednak obowiązywanie norm prawnych i bezpieczeństwo prawne są elementami współokreślającymi sumienie (osąd) i mogą być sytuacje, w których działania zgodne z niesprawiedliwymi regulacjami prawnymi będą słuszne moralnie. Pod uwagę brać przy tym trzeba różne źródła niesprawiedliwości norm prawnych niektóre z nich dyskwalifikować będą możliwość zgodnego z nimi działania słusznego moralnie.