Analiza porównawcza województw w kontekście realizacji celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 17.4% Zachodniopomorskie 12.2% Pomorskie 20% Warmińsko-Mazurskie 13.2% 16.6% Podlaskie Kujawsko-Pomorskie 15.6% Lubuskie 9.2% Wielkopolskie 9.4% Mazowieckie 13% Dolnośląskie 13.2% Opolskie 12.1% Łódzkie 13% Lubelskie 14.7% Świętokrzyskie 9.9% Śląskie 10.4% 15.8% Małopolskie Podkarpackie Warszawa, lipiec 2011 r.
Opracowanie: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Departament Zarządzania EFS Wydział Monitorowania Ul. Wspólna 2/4 00-926 Warszawa www.efs.gov.pl monitoringeefs@mrr.gov.pl 2
SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...4 1. REALIZACJA CELÓW STRATEGICZNYCH PO KL. SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA W WOJEWÓDZTWACH...5 1.1 RYNEK PRACY...6 Poziom zatrudnienia...6 Poziom bezrobocia...11 1.2 INTEGRACJA SPOŁECZNA...16 Zagrożenie ubóstwem...16 Bezrobocie długookresowe...23 Sytuacja osób niepełnosprawnych...25 1.3 ADAPTACYJNOŚĆ PRACOWNIKÓW I PRZEDSIĘBIORSTW...28 Kształcenie ustawiczne...28 Struktura wykształcenia osób pracujących...32 Struktura pracujących wg sektora gospodarki...34 Zasoby ludzkie w obszarze nauki i technologii...35 Struktura przedsiębiorstw i przedsiębiorczość...37 Innowacyjność i wykorzystanie ICT w przedsiębiorstwach...39 1.4 EDUKACJA I WYKSZTAŁCENIE...42 Upowszechnienie edukacji przedszkolnej...42 Wyniki badania PISA 2009...45 Wyniki egzaminu gimnazjalnego...47 Poziom wykształcenia ludności...49 2. ZIDENTYFIKOWANE OBSZARY PROBLEMOWE...51 SPIS MAP I ILUSTRACJI...57 3
Wprowadzenie W związku z faktem, iż ponad 60% środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) alokowanych w Polsce w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 (PO KL) przeznaczonych jest na wsparcie dla regionów, osiąganie celów strategicznych Programu w znaczącym stopniu zależy od efektywności działań prowadzonych w każdym z województw. Ocenie sytuacji w regionach w kontekście realizacji celu głównego oraz celów strategicznych PO KL w Polsce poświęcona została niniejsza Analiza. Celami szczegółowymi Analizy są: porównanie poziomu wskaźników monitorowania celów PO KL w poszczególnych województwach, analiza poziomu zróżnicowania wskaźników kontekstowych w głównych obszarach wsparcia Programu, zbadanie dynamiki zmian poszczególnych wskaźników PO KL oraz wskaźników kontekstowych. Informacje zawarte w opracowaniu pochodzą z następujących źródeł: publikacje periodyczne Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), Bank Danych Lokalnych GUS, dane i mapy statystyczne EUROSTAT, dane statystyczne Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Aby zrealizować cele szczegółowe Analizy zdefiniowane powyżej, opracowanie zostało podzielone na dwa komponenty: 1. Realizacja celów strategicznych PO KL. Sytuacja społeczno-gospodarcza w województwach. 2. Zidentyfikowane obszary problemowe. W pierwszej części niniejszej Analizy zdiagnozowano sytuację społeczno-gospodarczą polskich województw wg stanu na koniec 2010 r. (w przypadku braku danych za 2010 r. wykorzystano dane za rok 2009), określając przy tym poziom oraz zróżnicowanie wartości wskaźników monitorowania celów strategicznych PO KL z uwzględnieniem trendów w latach poprzednich. Zidentyfikowane obszary problemowe wg województw prezentowane są w drugiej części dokumentu, w której wskazano grupy docelowe oraz pożądane kierunki wsparcia ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Analizując regionalne rynki pracy, należy mieć na uwadze dysproporcje występujące wewnątrz poszczególnych województw, które przyczyniają się do zniekształcenia obrazu danego regionu oraz utrudniają porównywanie województw. Takie zróżnicowanie wewnątrzregionalne dotyczy przede wszystkim województwa mazowieckiego, w przypadku którego wyniki dla m. st. Warszawy znacząco zawyżają wartości wskaźników dla tego województwa. Mając na uwadze decentralizację struktury wdrażania Programu, przedstawione w Analizie wnioski mają charakter pomocniczy, a ostateczny wybór środków oraz typów wsparcia służących niwelowaniu zidentyfikowanych problemów pozostaje w gestii samorządów województw. 4
1. Realizacja celów strategicznych PO KL. Sytuacja społecznogospodarcza w województwach Program Operacyjny Kapitał Ludzki realizuje drugi cel horyzontalny Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej. Cel ten pokrywa się z głównym celem Programu, jakim jest wzrost poziomu zatrudnienia i spójności społecznej. Cel główny PO KL będzie osiągany poprzez realizację celów strategicznych, jakimi są: 1. Podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia osób bezrobotnych i biernych zawodowo. 2. Zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego. 3. Poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw do zmian zachodzących w gospodarce. 4. Upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia przy równoczesnym zwiększeniu jakości usług edukacyjnych i ich silniejszym powiązaniu z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy. 5. Zwiększenie potencjału administracji publicznej w zakresie opracowywania polityk i świadczenia usług wysokiej jakości oraz wzmocnienie mechanizmów partnerstwa. 6. Wzrost spójności terytorialnej. Do celu głównego oraz każdego z celów strategicznych dobrane zostały odpowiednie wskaźniki oddziaływania. Ze względu na fakt, iż żaden z czterech Priorytetów komponentu regionalnego nie przyczynia się bezpośrednio do osiągania celu piątego, nie został on uwzględniony w Analizie. W niniejszym rozdziale poddano ocenie sytuację społeczno-gospodarczą Polski na tle pozostałych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz na poziomie kraju w podziale na województwa. Informacje dotyczące poziomu wskaźników zostały podzielone wg czterech obszarów wsparcia: rynek pracy, integracja społeczna, edukacja i wykształcenie. W ramach każdego z wymienionych obszarów analizie poddano również osiąganie spójności terytorialnej. 5
1.1 Rynek pracy Według danych na koniec 2010 r. w Polsce osoby pracujące stanowiły, podobnie jak w roku poprzednim, 50,4% mieszkańców w wieku 15 lat i więcej. Jeśli chodzi o osoby pozostające poza siłą roboczą, tj. bierne zawodowo, w 2010 r. stanowiły one 44,2% - o 0,9 pkt mniej w porównaniu do 2009 r. Jednocześnie wzrósł odsetek osób bezrobotnych w ogóle ludności w wieku 15 lat i więcej o 0,9 pkt (z 4,5% w 2009 r. do 5,4% w 2010 r.). Poniżej przedstawiono sytuację w województwach, w odniesieniu do głównych wskaźników obrazujących obszar zatrudnienia i rynku pracy w 2010 r. Poziom zatrudnienia Do jednego z podstawowych mierników rynku pracy zalicza się wskaźnik zatrudnienia, obrazujący odsetek osób pracujących w ogóle mieszkańców w danym wieku. Jak przedstawia poniższa mapa, Polska znajduje się w grupie państw o niskim poziomie zatrudnienia. W 2010 r. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata kształtował się na poziomie 59,3% i był o 4,9 pkt niższy od średniej dla krajów członkowskich UE-27 (64,2%). Podobnie jak w ubiegłym roku niższy poziom zatrudnienia zanotowano jeszcze w czterech państwach: na Węgrzech (55,4%), na Malcie (56%), we Włoszech (56,9%), na Litwie 57,8%, w Hiszpanii (58,6%) oraz w Rumunii (58,8%). W porównaniu do roku 2009 r. poziom zatrudnienia w Polsce pozostał bez zmian. Rys. 1. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata w Europie w 2009 r. (%) 59,3% Źródło: EUROSTAT Jednym z głównych celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki jest osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia na poziomie 60%. Biorąc pod uwagę obecny poziom miernika, założony cel 6
jest osiągalny. Poniższy wykres obrazuje poziom wskaźnika zatrudnienia w poszczególnych regionach w latach 2009 i 2010. Rys. 2. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata wg województw w latach 2009-2010 (%) 70 60 50 59,3 59,3 64,8 64,4 60,6 61,3 60,2 60,7 60,1 59,6 58,5 59,2 61,7 59,2 58,1 59,1 59,3 59,0 58,0 58,5 57,9 57,8 58,0 57,5 56,2 57,2 57,5 57,2 56,8 56,9 56,1 56,0 54,9 53,7 40 30 20 10 0 POLSKA Mazowieckie Łódzkie Wielkopolskie Małopolskie Lubelskie Podlaskie Pomorskie Świętokrzyskie Opolskie Dolnośląskie Podkarpackie Lubuskie Śląskie Kujawsko-pomorskie Warmińsko-mazurskie Zachodniopomorskie 2009 2010 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Najwyższy poziom zatrudnienia charakteryzował województwo mazowieckie zarówno w 2010 r. (64,4%), jak i w latach poprzednich. Niemniej w porównaniu do 2009 r. wartość wskaźnika obniżyła się o 0,4 pkt. Również w województwie łódzkim odnotowano wysoki poziom miernika (61,3%), który w porównaniu do roku 2009 wzrósł o 0,7 pkt. Natomiast najniższy poziom zatrudnienia w 2010 r. odnotowano w województwach: zachodniopomorskim (53,7%), warmińsko-mazurskim (56%) oraz kujawsko-pomorskim (56,9%). W stosunku do roku 2009 największy wzrost odsetka pracujących zanotowano w województwach: lubuskim i pomorskim o 1 pkt, zaś największy spadek na Podlasiu aż o 2,5 pkt. Analizując poziom zatrudnienia w podziale na płeć warto podkreślić, iż zatrudnienie kobiet kształtuje się na znacznie niższym poziomie niż zatrudnienie mężczyzn. W 2010 r. poziom zatrudnienia kobiet wyniósł 53% i był niższy w porównaniu do zatrudnienia mężczyzn (65,6%) aż o 12,6 pkt. Niemniej w porównaniu do roku poprzedniego zanotowano spadek dysproporcji o 0,7 pkt. W stosunku do roku 2009 wskaźnik zatrudnienia wzrósł o 0,2 pkt w przypadku kobiet przy jednoczesnym o 0,5 pkt wśród mężczyzn. Analizując poziom zatrudnienia kobiet i mężczyzn, należy podkreślić, iż największe dysproporcje zanotowano w województwie wielkopolskim, gdzie poziom zatrudnienia kobiet jest niższy aż o 17,4 pkt niż mężczyzn. Natomiast najniższe dysproporcje charakteryzują województwa: podlaskie (8,4 pkt) i lubelskie (10 pkt). Podobnie w innych krajach członkowskich UE-27 obserwuje się dużą dysproporcję pomiędzy poziomem zatrudnienia kobiet i mężczyzn. Niemniej różnica ta jest mniejsza niż w Polsce wg danych na koniec 2010 r. średnio zatrudnienie mężczyzn w krajach UE-27 było wyższe o 11,9 pkt niż kobiet (w Polsce o 12,6 pkt). Największe dysproporcje w poziomie zatrudnienia mężczyzn i kobiet zanotowano na Malcie, gdzie zatrudnienie mężczyzn jest o 33,1 pkt wyższe niż kobiet. Natomiast na Litwie i Łotwie wskaźnik zatrudnienia kobiet jest wyższy odpowiednio o 0,2 pkt i 1,9 pkt niż mężczyzn. 7
Rys. 3. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-24 UE-27 w 2010 r. (%) 70 60 53,6 58,1 63,0 50 46,2 44,8 47,6 40 30 20 34,1 25,2 22,2 33,8 25,2 25,7 38,8 30,8 20,4 18,3 30,5 20,5 26,4 19,2 21,2 26,3 28,5 24,3 20,6 34,1 24,9 38,7 10 0 UE 27 Austria Belgia Bułgaria Cypr Republika Czeska Dania Estonia Finlandia Francja Niemcy Grecja Węgry Irlandia Włochy Łotwa Litwa Luksemburg Malta Holandia Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Hiszpania Szwecja Wielka Brytania Źródło: Opracowanie własne na podstawie EUROSTAT Jak obrazuje powyższy wykres, Polska znajduje się w grupie państw o niskim poziomie zatrudnienia osób młodych w wieku 15-24 lata. Wg danych EUROSTAT na koniec 2010 r. poziom zatrudnienia osób w tej grupie wiekowej wyniósł 26,3% i był niższy o 7,8 pkt od średniej dla grupy krajów UE-27 (34,1%). Jednocześnie należy zauważyć, iż w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego zaobserwowano spadek miernika dla Polski o 0,5 p. p., natomiast średnio dla krajów członkowskich UE o 1 pkt. Niższy niż w Polsce poziom zatrudnienia osób młodych zanotowano w dwunastu państwach członkowskich, przy czym najniższy poziom wskaźnika charakteryzuje, podobnie jak w ubiegłym roku, Węgry (18,3%). Poniższy wykres obrazuje poziom wskaźnika zatrudnienia w poszczególnych regionach Polski w grupie wiekowej 15-24 lata wg stanu na 2010 r. 45 Rys. 4. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-24 lata wg województw w 2010 r. (%) 40 35 40,3 30 25 20 15 10 26,3 30,3 22,1 32,1 24,6 29,3 34,4 23,7 28,7 32,8 24,1 28,7 31,4 25,6 28,7 31,3 26,1 28,4 30,3 25,9 26,7 30,9 23,4 26,7 31,9 22,6 26,1 30,8 21,0 25,6 28,9 21,7 24,1 28,6 19,0 23,4 27,5 20,2 23,1 28,0 17,9 21,9 25,8 18,0 19,9 23,1 16,6 19,5 23,5 15,3 5 0 POLSKA WIELKOPOLSKIE OPOLSKIE ŁÓDZKIE MAZOWIECKIE POMORSKIE DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBUSKIE MAŁOPOLSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE PODLASKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE LUBELSKIE PODKARPACKIE ZACHODNIOPOMORSKIE Ogółem Mężczyźni Kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Analizując wskaźnik zatrudnienia osób młodych w wieku 15-24 lata należy zauważyć bardzo duże zróżnicowanie międzyregionalne w poziomie zatrudnienia tej grupy. Najwyższy poziom zatrudnienia osób młodych charakteryzował Wielkopolskę i Opolszczyznę (odpowiednio 8
32,1% i 29,3%), zaś najniższy województwo zachodniopomorskie (19,5%) oraz Podkarpacie (19,9%). Zatrudnienie mężczyzn w wieku 15-24 lata kształtowało się na wyższym poziomie w porównaniu do zatrudnienia kobiet. Wg stanu na koniec 2010 r. stopa zatrudnienia mężczyzn w wieku 15-24 lata wyniosła 30,3% i była wyższa od poziomu zatrudnienia kobiet (22,1%) o 8,2 pkt. W porównaniu do roku poprzedniego dysproporcja wzrosła o 1 pkt. Największą różnicę pomiędzy poziomem zatrudnienia młodych mężczyzn i kobiet zanotowano w Wielkopolsce (15,7 pkt), na Opolszczyźnie (10,7 pkt) oraz na Warmii i Mazurach (10,1 pkt). Natomiast najniższe dysproporcje zaobserwowano w województwach: dolnośląskim (4,4 pkt) oraz pomorskim (5,2 pkt). Jak obrazuje poniższy wykres, Polska należy do krajów o najniższym poziomie zatrudnienia osób starszych. Według stanu na koniec 2010 r. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata kształtował się na poziomie 34% i jedynie w przypadku Malty (30,2%) zanotowano niższą, niż w Polsce, wartość tego miernika. W porównaniu do roku poprzedniego zaobserwowano wzrost poziomu zatrudnienia w tej grupie wiekowej o 1,7 pkt. Jednocześnie wskaźnik zatrudnienia osób starszych w Polsce był aż o 12,3 pkt niższy od średniej dla krajów UE-27 (46,3%). 80 Rys. 5. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata w Europie w 2010 r. (%) 70 70,5 60 50 46,3 42,4 40 30 20 10 0 37,3 43,5 56,8 46,5 UE 27 Austria Belgia Bułgaria Cypr Republika Czeska 57,6 53,8 56,2 Dania Estonia 39,7 57,7 42,3 34,4 50,0 36,6 48,2 48,6 39,6 30,2 53,7 Finlandia Francja Niemcy Grecja Węgry Irlandia Włochy Łotwa Litwa Luksemburg Malta Holandia Źródło: Opracowanie własne na podstawie EUROSTAT 34,0 49,2 41,1 40,5 35,0 43,6 57,1 Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Hiszpania Szwecja Wielka Brytania Analizując sytuację zatrudnienia osób starszych w wieku 55-64 lata, należy wskazać, iż odsetek pracujących w tej grupie wiekowej kształtował się na wyższym poziomie, niż w przypadku osób młodych (26,3%). Najwyższy poziom zatrudnienia osób starszych zanotowano na Podkarpaciu (39,9%), które jednocześnie charakteryzuje najniższe zatrudnienie osób młodych. Również na Mazowszu i Pomorzu poziom wskaźnika był wyższy od średniej krajowej odpowiednio 39,3% i 38,2%. Natomiast najniższy poziom zatrudnienia osób po 55. roku życia zaobserwowano, podobnie jak w 2009 r., w województwach śląskim (28%) i kujawsko-pomorskim (29,6%). 9
60 Rys. 6. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata wg województw w 2010 r. (%) 50 40 30 20 34,0 45,3 24,2 39,9 46,9 32,8 39,3 50,8 29,6 38,2 50,4 27,1 37,3 47,7 28,2 36,6 45,3 29,2 36,1 47,8 27,1 33,9 46,1 22,7 33,6 44,3 24,3 33,0 43,1 24,0 32,9 47,3 21,1 31,7 48,2 18,2 31,0 41,6 21,1 30,6 40,7 21,5 30,4 40,5 19,8 29,6 40,5 20,1 28,0 39,2 18,4 10 0 POLSKA PODKARPACKIE MAZOWIECKIE POMORSKIE LUBELSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE MAŁOPOLSKIE WIELKOPOLSKIE PODLASKIE DOLNOŚLĄSKIE Ogółem Mężczyźni Kobiety ŁÓDZKIE OPOLSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE LUBUSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE ŚLĄSKIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS Dysproporcja pomiędzy poziomem zatrudnienia mężczyzn i kobiet w wieku 55-64 lata na poziomie kraju sięga aż 21,1 pkt i w porównaniu do 2009 r. obniżyła się o 1,3 pkt. W 2010 r. zatrudnienie mężczyzn w tej grupie wiekowej kształtowało się na poziomie 45,3% i w porównaniu do roku poprzedniego wzrosło o 1 pkt. Najwyższe w kraju dysproporcje między poziomem zatrudnienia mężczyzn i kobiet odnotowano na Opolszczyźnie, gdzie różnica wyniosła 30 pkt. Równie wysokie dysproporcje charakteryzują województwo łódzkie (26,2 pkt), Wielkopolskę (23,4 pkt) oraz Pomorze (23,3 pkt). Najmniejsze zróżnicowanie zaobserwowano na Podkarpaciu (14,1 pkt) i w województwie świętokrzyskim (16,1 pkt). Dla porównania, w krajach UE-27, dysproporcja między poziomem zatrudnienia mężczyzn (54,6%) i kobiet (38,6%) w wieku 55-64 lata sięga średnio 16 pkt. Analizując poziom zatrudnienia w Polsce, warto również spojrzeć na jeden z mierników Strategii Europa 2020, tj. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lata, który w 2010 r. kształtował się na poziomie 64,6% i był o 4 pkt niższy od średniej dla krajów członkowskich UE-27 (68,6%). Niższy niż w Polsce poziom zatrudnienia w tym przedziale wieku zanotowano w sześciu państwach: w Hiszpanii (62,5%), we Włoszech (61,1%), na Litwie (64,4%), Węgrzech (60,4%), Malcie (59,9%) oraz w Rumunii (63,3%). W porównaniu do roku 2009 r. poziom zatrudnienia w tej grupie wiekowej w Polsce obniżył się o 0,3 pkt. 10
80 Rys. 7. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 20-64 lata wg województw w 2010 r. (%) 70 60 50 64,6 71,6 57,7 69,5 75,9 63,5 66,2 73,1 59,4 65,9 75,0 57,0 65,5 70,2 60,6 65,3 73,1 58,1 65,0 71,0 59,3 64,8 70,3 59,1 64,4 72,4 56,7 64,3 70,1 58,4 63,4 72,6 54,7 62,6 69,0 56,5 62,0 68,8 55,6 61,9 69,8 54,4 61,9 70,3 54,0 61,5 68,6 54,3 59,2 65,6 53,1 40 30 20 10 0 POLSKA MAZOWIECKIE ŁÓDZKIE WIELKOPOLSKIE PODLASKIE MAŁOPOLSKIE LUBELSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE POMORSKIE PODKARPACKIE Ogółem Mężczyźni Kobiety OPOLSKIE DOLNOŚLĄSKIE LUBUSKIE ŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS Zdecydowanie najwyższy poziom zatrudnienia osób w wieku 20-64 lata zaobserwowano na Mazowszu (69,5%) oraz w województwie łódzkim (66,2%) i wielkopolskim (65,9%), zaś najniższy w województwie zachodniopomorskim (59,2%) oraz warmińsko-mazurskim (61,5%). W 2010 r. poziom zatrudnienia osób w tej grupie wiekowej na poziomie całego kraju był wyższy dla mężczyzn (71,6%) niż dla kobiet (57,7%) o 13,9 pkt. Największą różnicę pomiędzy poziomem zatrudnienia mężczyzn i kobiet zanotowano w Wielkopolsce (18 pkt), na Opolszczyźnie (17,9 pkt) oraz w województwie kujawsko-pomorskim (16,3 pkt). Natomiast najmniejsze dysproporcje zaobserwowano na Podlasiu (9,6 pkt). Poziom bezrobocia W 2010 r. zharmonizowana stopa bezrobocia 1 w Polsce kształtowała się na takim samym poziomie, jak średnia dla krajów członkowskich UE 9,6%. 1 Zharmonizowana stopa bezrobocia wyrównywana sezonowo obliczana jest jako procentowy udział bezrobotnych w liczbie ludności aktywnej zawodowo w wieku 15-74 lata. Wskaźnik ten jest liczony przez EUROSTAT na podstawie kwartalnego badania siły roboczej (w Polsce - Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności) oraz miesięcznych danych z bezrobocia rejestrowanego. 11
25 Rys. 8. Zharmonizowana stopa bezrobocia w Europie w 2009 r. (%) 20 15 10 5 0 9,6 20,1 UE 27 Hiszpania 18,7 17,8 16,9 14,4 13,5 12,6 11,2 11,0 Łotwa Litwa Estonia Słowacja Irlandia Grecja Węgry Portugalia 10,2 9,6 9,3 8,4 8,4 8,4 8,3 7,8 7,4 Bułgaria Polska Francja Finlandia Włochy Szwecja Belgia Wielka Brytania Dania Republika Czeska Źródło: Opracowanie własne na podstawie EUROSTAT 7,3 7,3 7,3 7,1 6,9 6,2 4,5 Rumunia Słowenia Niemcy Malta Cypr Holandia 4,4 4,4 Austria Luksemburg Najniższy poziom zharmonizowanej stopy bezrobocia odnotowano w Luksemburgu, Austrii (po 4,4%) oraz Holandii (4,5%). Natomiast najwyższa spośród wszystkich państw członkowskich stopa bezrobocia charakteryzuje Hiszpanię (20,1%), Łotwę (18,7%) i Litwę (17,8%). W 2010 r. stopa bezrobocia wg BAEL (Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności) kształtowała się w Polsce na poziomie 9,6% i była wyższa w porównaniu do roku 2009 r. o 1,4 pkt Należy zauważyć, iż na wzrost poziomu bezrobocia w kraju miał wpływ światowy kryzys gospodarczo-finansowy, który rozpoczął się pod koniec 2008 r. Obserwowane w Polsce spowolnienie gospodarcze przyczyniło się m.in. do zwolnień grupowych oraz likwidacji miejsc pracy. Najwyższą stopą bezrobocia wg BAEL charakteryzowały się województwa: zachodniopomorskie (12,3%), świętokrzyskie (12%) oraz podkarpackie (11,6%). Natomiast do grupy województw o najniższej stopie bezrobocia należały województwa: mazowieckie (7,4%) i wielkopolskie (8,8%). W porównaniu do 2009 r. wzrost stopy bezrobocia zanotowano we wszystkich regionach, za wyjątkiem Opolszczyzny, gdzie wystąpił spadek o 0,1 pkt. Należy podkreślić, iż największy wzrost miernika miał miejsce w województwie podlaskim (o 3,2 pkt), pomorskim (o 2,9 pkt) oraz śląskim (o 2,4 pkt). Poniższa mapa obrazuje poziom bezrobocia wg BAEL w 2010 r. w poszczególnych regionach Polski. 12
14 Rys. 9. Stopa bezrobocia wg BAEL w 2010 r. (%) 12 10 8 9,6 9,3 10,0 7,4 7,7 7,2 11,3 11,2 11,4 10,6 9,7 11,9 9,9 10,2 7,9 9,5 10,5 10,3 10,8 9,2 9,0 9,5 9,1 8,5 9,8 9,7 9,1 7,7 10,6 11,6 11,2 12,3 10,3 10,7 9,3 9,3 9,3 9,5 9,1 10,4 12,0 12,2 12,1 9,7 8,9 10,8 8,8 10,1 12,3 13,0 11,6 6 4 2 0 POLSKA DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE Ogółem Mężczyźni Kobiety Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS Stopa bezrobocia wśród kobiet w 2010 r. kształtowała się na poziomie 10% (wobec 8,2% w 2009 r.). Najwyższy poziom bezrobocia wśród kobiet zanotowano na Podkarpaciu (12,3%) i w województwie świętokrzyskim (12,1%), zaś najniższy na Mazowszu (7,2%). Należy podkreślić, iż w stosunku do roku 2009, wzrost bezrobocia wśród kobiet odnotowano we wszystkich regionach Polski (za wyjątkiem Opolszczyzny, gdzie wskaźnik nie uległ zmianie) od 0,2 pkt na Lubelszczyźnie do 2,9 pkt na Pomorzu. Dokonując analizy bezrobocia wg płci warto również zwrócić uwagę na zharmonizowaną stopę bezrobocia, która wg stanu na 2010 r. w Polsce kształtowała się na poziomie 10% wśród kobiet (o 0,4 pkt wyższa w porównaniu do średniej dla krajów UE-27), zaś wśród mężczyzn 9,3% (tj. mniej o 0,3 pkt w porównaniu do średniej dla krajów UE-27). Najwyższą stopę bezrobocia wśród kobiet zanotowano w Hiszpanii (20,5%), Grecji (16,2%) i Łotwie (15,7%), zaś najniższą w Austrii (4,2%), Holandii (4,5%) oraz Luksemburgu (5,1%) Natomiast najwyższy poziom bezrobocia wśród mężczyzn odnotowano na Łotwie (21,7%), Litwie (21,2%) oraz w Hiszpanii (19,7%). Najniższy odsetek bezrobotnych mężczyzn wystąpił z kolei w Luksemburgu (3,8%), Holandii (4,4%) oraz Austrii (4,6%). W 2010 r. stopa bezrobocia wg BAEL w miastach kształtowała się na poziomie 9,8% i była o 0,5 pkt wyższa niż na wsi. W porównaniu do roku poprzedniego poziom bezrobocia wzrósł zarówno w miastach, jak i na wsi odpowiednio o 1,5 pkt i 1,3 pkt Jeśli chodzi o zróżnicowanie regionalne, największe bezrobocie wśród mieszkańców miast zanotowano w województwach: świętokrzyskim (14,4%), podkarpackim (13,7%) i lubelskim (12%), zaś najniższe wśród mieszkańców Mazowsza (7%), Wielkopolski (8,8%) oraz Warmii i Mazur (8,9%). Natomiast wśród bezrobotnych zamieszkałych na wsi najwyższą stopę bezrobocia zaobserwowano w województwie zachodniopomorskim (15%) oraz dolnośląskim (12%), a najniższą w województwie łódzkim (7,6%), na Podlasiu (7,7%) i Lubelszczyźnie (7,8%). Analizując strukturę bezrobocia warto zwrócić uwagę na poziom wykształcenia osób rejestrujących się w powiatowych urzędach pracy. Poniższy wykres obrazuje strukturę osób bezrobotnych według poziomu wykształcenia w poszczególnych regionach Polski. 13
Rys. 10. Struktura osób bezrobotnych wg wykształcenia w województwach w Polsce w 2010 r. (%) 100% 90% 80% 28,2% 31,4% 33,0% 23,9% 30,4% 32,0% 20,7% 28,2% 31,6% 21,8% 27,9% 29,2% 27,9% 21,8% 34,1% 25,2% 35,2% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% POLSKA 28,5% 28,5% 31,0% 10,9% 9,7% 10,1% 22,0% 20,8% 18,9% 10,5% 9,5% 7,0% DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE 24,6% 12,6% 24,9% 21,3% 9,7% 30,3% 13,9% 8,3% LUBUSKIE ŁÓDZKIE 25,7% 29,3% 26,5% 29,4% 30,9% 24,4% 30,3% 11,9% 12,7% 11,3% 10,1% 10,4% 12,4% 11,6% 20,6% 25,2% 22,1% 19,9% 25,3% 23,0% 20,1% 9,8% 12,1% 11,9% 9,0% 11,7% 12,3% 8,8% MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE 28,1% 28,8% 9,5% 11,2% 23,1% 24,9% 28,6% 31,3% 28,2% 10,7% 10,2% 10,6% 19,2% 22,8% 17,9% 11,5% 13,3% 7,4% 10,5% 8,1% ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE wyższe policealne, średnie zawodowe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS Według stanu rok 2010 w ogóle bezrobotnych największy odsetek osób posiadało wykształcenie zasadnicze zawodowe (28,5%) oraz gimnazjalne lub niższe (28,2%), zaś najmniej bezrobotnych było z wykształceniem wyższym (10,5%) i średnim ogólnokształcącym (10,9%). Największy udział osób bezrobotnych z wykształceniem zasadniczym zawodowym wystąpił w województwie wielkopolskim (31,3%), kujawsko-pomorskim (31%) i podkarpackim (30,9%), zaś najniższy na Podlasiu (24,4%) i Lubelszczyźnie (24,9%). Natomiast największy udział osób zarejestrowanych jako bezrobotne z wykształceniem gimnazjalnym i niższym zanotowano w województwie zachodniopomorskim (35,2%) i warmińsko-mazurskim (34,1%), a najmniejszy w Małopolsce (20,7%), w województwie świętokrzyskim i podkarpackim (po 21,8%). W celu analizy sytuacji na polskim rynku pracy warto również przyjrzeć się stopie bezrobocia rejestrowanego, mierzonej jako stosunek liczby osób zarejestrowanych jako bezrobotne w powiatowych urzędach pracy do ogólnej liczby ludności aktywnej zawodowo, którą obrazuje poniższy wykres. 14
25 Rys. 11. Stopa bezrobocia rejestrowanego wg województw w 2010 r. (%) 20 20,0 15 10 12,3 17,4 16,6 15,8 15,6 14,7 13,2 13,2 13,0 13,0 12,2 12,1 10,4 9,9 9,4 9,2 5 0 POLSKA WARMIŃSKO-MAZURSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE PODKARPACKIE LUBUSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE PODLASKIE OPOLSKIE LUBELSKIE DOLNOŚLĄSKIE POMORSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE ŚLĄSKIE MAZOWIECKIE WIELKOPOLSKIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL, GUS Wg danych GUS za 2010 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w kraju kształtowała się na poziomie 12,3%, co stanowi wzrost o 0,2 pkt w porównaniu do roku poprzedniego. Wzrost miernika odnotowano w jedenastu regionach Polski, w tym najwyższy na Warmii i Mazurach i w Wielkopolsce o 0,7 pkt. Natomiast spadek poziomu bezrobocia rejestrowanego zanotowano na Podkarpaciu (o 0,1 pkt) oraz w województwach: świętokrzyskim (o 0,4 pkt) i lubuskim (o 0,6 pkt). Wielkopolska była jedynym regionem, w którym wskaźnik utrzymał się na poziomie z roku poprzedniego (tj. 9,2%). W województwie warmińskomazurskim stopa bezrobocia była blisko dwukrotnie wyższa od średniej krajowej i kształtowała się na poziomie 20%. Do województw o najniższym wskaźniku bezrobocia należy zaliczyć Wielkopolskę (9,2%), Mazowsze (9,4%) i Śląsk (9,9%). Analizując sytuację na lokalnych rynkach pracy w 2010 r. należy podkreślić, iż najwyższy poziom bezrobocia zanotowano, podobnie jak w ubiegłym roku, w powiecie szydłowieckim województwa mazowieckiego (35,1%). Równie wysoki poziom bezrobocia odnotowano jeszcze w aż trzech powiatach Warmii i Mazur, gdzie stopa bezrobocia przekracza 30% (powiaty: piski 31,5%, bartoszycki 31% oraz braniewski 30,9%). Najniższy poziom bezrobocia rejestrowanego zanotowano w Warszawie (3,4%), Poznaniu (3,5%), powiecie poznańskim (3,6%) oraz Katowicach i Sopocie (po 3,8%). Należy również zauważyć, iż na obszarze województw: zachodniopomorskiego i warmińsko-mazurskiego zaobserwowano największą liczbę powiatów o wysokiej stopie bezrobocia rejestrowanego. Należy również wskazać na bardzo duże zróżnicowanie wewnątrzeregionalne w poszczególnych województwach. Największe zróżnicowanie charakteryzuje województwo mazowieckie, które jednocześnie jest największym zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby ludności regionem Polski. Najniższy poziom bezrobocia zanotowano w Warszawie i przyległych powiatach, zaś im dalej od miasta stołecznego, tym poziom bezrobocia wzrasta. Tym samym w województwie mazowieckim wystąpiła największa, wynosząca aż 31,7 pkt, różnica pomiędzy najwyższym a najniższym poziomem stopy bezrobocia. 15
1.2 Integracja społeczna Działania na rzecz zmniejszenia zjawiska wykluczenia społecznego oraz poprawy dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wykluczeniem i znajdujących się w trudnej sytuacji na rynku pracy realizowane są w PO KL na poziomie krajowym w Priorytecie I Zatrudnienie i integracja społeczna oraz na poziomie regionalnym w Priorytecie VII Promocja integracji społecznej, jak również w Priorytecie VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich. Zagrożenie ubóstwem Na poziomie celu głównego PO KL dotyczącego wzrostu poziomu zatrudnienia i spójności społecznej w obszarze integracji społecznej określono wskaźnik dotyczący zagrożenia ubóstwem relatywnym (po transferach socjalnych) 2. W 2009 r. w stosunku do roku poprzedniego wystąpił niewielki wzrost zagrożenia ubóstwem relatywnym (o 0,2 pkt.) kształtując wskaźnik na poziomie 17,1%. Podkreślenia wymaga różnica w zagrożeniu biedą ze względu na płeć, która wyniosła 0,5 pkt. proc. na niekorzyść kobiet ubóstwem relatywnym (po transferach socjalnych) zagrożonych było 17,4% kobiet oraz 16,9% mężczyzn. W stosunku do sytuacji wyjściowej (21%) zagrożenie ubóstwem w kraju zmniejszyło się o 3,9 pkt., niemniej Polska nadal należy do krajów o wysokim stopniu zagrożenia ubóstwem relatywnym. Średnia wartość tego wskaźnika dla krajów UE 27 w 2009 r. wyniosła 16,3%, co oznacza minimalny spadek w stosunku do 2008 r. (o 0,1 pkt.). Również w przypadku mężczyzn w krajach UE 27 nieznacznie zmniejszył się (o 0,1 pkt.) wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym i wyniósł 15,4%. Bardziej widoczna pozytywna zmiana nastąpiła w zakresie zmniejszenia zagrożenia ubóstwem kobiet z 17,4% do 17,1% w 2009 r. 2 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym po transferach socjalnych - mierzony jako udział osób, których dochód ekwiwalentny do dyspozycji jest niższy od granicy ubóstwa ustalonej na poziomie 60% mediany ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji w danym kraju. 16
Mapa 1 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym po transferach socjalnych w 2009 r. (%) 17,1% Źródło: EUROSTAT Patrząc na rozkład wartości wskaźnika w poszczególnych województwach w Polsce w 2009 r., warto podkreślić znaczne zróżnicowanie regionalne. Podobnie jak w roku poprzednim, najwyższy poziom zagrożenia ubóstwem relatywnym (po transferach socjalnych) charakteryzuje województwo lubelskie (27,9%). Natomiast w najmniejszym stopniu ubóstwem relatywnym zagrożeni są mieszkańcy województwa opolskiego (11%), mazowieckiego (12,5%) i śląskiego (12,9%). Warto zaznaczyć, iż dystans między Opolszczyzną i Lubelszczyzną wynosi aż 16,9 pkt. Ze względu na brak danych za 2010 r. na mapie poniżej zaprezentowano poziom zagrożenia ubóstwem w poszczególnych województwach w 2009 r. Bez względu na fakt, która z granic ubóstwa przyjęta zostanie jako punkt odniesienia, bez trudu można wskazać regiony, których mieszkańcy w największym stopniu dotknięci są ubóstwem. Tym samym, niekorzystna sytuacja w porównaniu do średniego poziomu dla kraju w zakresie zagrożenia ubóstwem dotyczy województwa świętokrzyskiego, lubelskiego, podlaskiego oraz warmińskomazurskiego. Największe zróżnicowanie międzyregionalne dotyczy relatywnej granicy ubóstwa. Na poziomie kraju poniżej relatywnej granicy ubóstwa funkcjonowało 17,3% społeczeństwa (spadek o 0,3 pkt.). Najbardziej niekorzystna sytuacja dotyczyła województwa lubelskiego, gdzie 26% osób żyło poniżej relatywnej granicy ubóstwa. Na przeciwnym biegunie znajduje się region mazowiecki ze wskaźnikiem na poziomie 12,4%. W przypadku zagrożenia ubóstwem relatywnym warto wskazać, iż w połowie regionów wskaźnik wzrósł, a w połowie zmniejszył się (na poziomie kraju spadek o 0,3 pkt.). W największym stopniu zwiększył się odsetek osób zagrożonych ubóstwem relatywnym na Lubelszczyźnie, zaś województwo kujawsko-pomorskie wyróżnia największy spadek wskaźnika. Wyraźnie mniejsze regionalne zróżnicowanie występuje w zakresie zagrożenia ubóstwem według ustawowej granicy, które w 2009 r. wyniosło 8,3%. Ze względu na brak zmiany kwot uprawniających do korzystania ze świadczeń pomocy społecznej w latach 2006-2010 wydaje się, iż analizowanie zmiany 17
przedmiotowego miernika nie przedstawi w wystarczającym stopniu sytuacji w zakresie zagrożenia ubóstwem. Najwyższa wartość wskaźnika dotyczy województwa świętokrzyskiego (13,7%), natomiast najniższa opolskiego (5%). Należy również wspomnieć o najniższej granicy ubóstwa, a mianowicie minimum egzystencji (lub tez minimum biologicznym). W 2009 r. w Polsce 5,7% osób funkcjonowało w gospodarstwach domowych o dochodach nie pozwalających na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. W najtrudniejszej sytuacji są mieszkańcy województwa świętokrzyskiego, gdzie aż 10,6% osób w gospodarstwach domowych żyje poniżej minimum egzystencji. Stosunkowo wysokie zagrożenie skrajnym ubóstwem dotyczy również regionu podlaskiego (9,2%) i lubelskiego (8,4%). W stosunku do 2008 r. w większości województw zwiększył się odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji. Tylko w czterech regionach wartość miernika zmniejszyła się (łódzkie, warmińskomazurskie, świętokrzyskie, kujawsko-pomorskie). Mapa 2 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem według województw w 2009 r. (%) Zachodniopomorskie 15.6% Pomorskie 17.6% Warmińsko-Mazurskie 20.5% Podlaskie Kujawsko-Pomorskie 23.3% Lubuskie 18.4% Wielkopolskie Mazowieckie 13.8% 19.1% Łódzkie 12.4% Wskaźnik zagroŝenia ubóstw em relatywnym 23,1 do 27,1 (9) 18,4 do 23,1 (12) 17 do 18,4 (11) 15,9 do 17 (0) 11,1 do 15,9 (18) Dolnośląskie 17% Opolskie 11.9% 13.4% Lubelskie Świętokrzyskie 26% Śląskie 25.7% Małopolskie Podkarpackie 14.2% 17.5% 21.4% Odsetek osób Ŝyjących poniŝej: 18 minimum egzystencji ustaw ow a granica ubóstw a Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS W kontekście walki z wykluczeniem społecznym ważne również jest zmniejszenie obciążenia instytucji pomocy społecznej, rozumianego jako liczba klientów pomocy społecznej przypadających na jednego pracownika socjalnego. Jednym z celów Programu jest zmniejszenie obciążenia instytucji pomocy społecznej z 295 osób do poziomu 180 osób. W 2010 r. na jednego pracownika socjalnego przypadało 181 klientów pomocy społecznej, tym samym praktycznie osiągnięto zakładany poziom obciążenia instytucji pomocy społecznej. W porównaniu do 2009 r., w 2010 r. obciążenie instytucji pomocy społecznej zmniejszyło się o 6%. Poziom obciążenia pracą ośrodków pomocy społecznej jest zróżnicowany w poszczególnych województwach. Najkorzystniej sytuacja przedstawia się w na Śląsku, gdzie na jednego pracownika socjalnego przypadało 120 klientów pomocy społecznej. Województwo śląskie jest niezaprzeczalnym liderem, gdyż następny w kolejności region małopolski charakteryzuje ob- 18
ciążenie instytucji pomocy społecznej na poziomie 150 osób. W stosunku do roku poprzedniego, we wszystkich województwach zmniejszyła się wartość miernika. Poprawę sytuacji w największym stopniu zaobserwować można w województwie lubelskim (zmniejszenie obciążenia o 13%) i świętokrzyskim (12%). Jednocześnie w siedmiu regionach (śląskie, małopolskie, dolnośląskie, opolskie, łódzkie, lubelskie, wielkopolskie) osiągnięto obciążenie instytucji pomocy społecznej poniżej docelowego poziomu 180 osób na pracownika socjalnego. Niemniej, pozostałe regiony charakteryzuje mniej korzystna sytuacja. Największa liczba klientów pomocy społecznej, którymi zajmuje się pracownik socjalny dotyczy województwa warmińsko-mazurskiego (241), jednak również w tym przypadku nastąpiła poprawa w zakresie obciążenia pracą instytucji pomocy społecznej (zmniejszenie o 6%). Jednocześnie, dystans między regionem śląskim a warmińsko-mazurskim wynosi 121. Stosunkowo wysoką wartość miernika odnotowano również na Podkarpaciu (231) oraz w regionie kujawskopomorskim (226). Rys. 12 Wskaźnik obciążenia instytucji pomocy społecznej liczba klientów przypadających na jednego pracownika socjalnego w 2010 r. 300 250 200 150 100 50 193 181 124 162 163 175 176 203 192 192 202 209 226 245 241 233 247 258 120 150 152 166 173 177 177 185 193 201 210 216 216 226 231 241 0 śląskie małopolskie dolnośląskie opolskie łódzkie lubelskie wielkopolskie mazowieckie 2009 2010 Polska 2009 Polska 2010 pomorskie zachodniopomorskie podlaskie świętokrzyskie lubuskie kujawsko-pomorskie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z DPS MPiPS podkarpackie warmińsko- mazurskie Warto również przyjrzeć się obszarowi pomocy społecznej w kontekście osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Na wykresie poniżej zaprezentowano liczbę osób korzystających z pomocy społecznej przypadającą na 1 tys. mieszkańców. W 2010 r. na poziomie kraju ze świadczeń pomocy społecznej skorzystało przeciętnie 55 osób na 1 tys. mieszkańców, co oznacza zmniejszenie wskaźnika o 1 osobę w stosunku do 2009 r. (należy pamiętać o braku zmiany kwot progowych w latach 2006-2010 uprawniających do świadczeń). Niekorzystna sytuacja w porównaniu do poziomu kraju występuje aż w 9 województwach. Najwyższa wartość miernika, podobnie jak w roku poprzednim, charakteryzuje woj. warmińskomazurskie (92). Również podobnie jak w 2009 r., najmniej osób skorzystało ze świadczeń pomocy społecznej na Śląsku (40). Stosunkowo niski poziom wskaźnika charakteryzuje również województwo opolskie (44), małopolskie (44) oraz mazowieckie (46). Warto podkreślić, iż w większości województw (13) odnotowano spadek wartości wskaźnika. Najwyższy spadek dotyczy województwa lubuskiego (o 9 osób) oraz warmińsko-mazurskiego (o 7 osób). Brak zmiany poziomu miernika charakteryzuje województwo opolskie, śląskie, wielkopolskie. 19
Rys. 13 Liczba osób, którym przyznano decyzją świadczenie (w ramach zadań zleconych i własnych bez względu na rodzaj formę, liczbę i źródło finansowania) na 1 tys. ludności wg województw w 2010 r. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 DOLNOŚLĄSKIE 47 KUJAWSKO-POMORSKIE 76 LUBELSKIE 58 LUBUSKIE 71 ŁÓDZKIE 55 MAŁOPOLSKIE 55 44 46 42 MAZOWIECKIE regiony OPOLSKIE PODKARPACKIE Polska 68 65 PODLASKIE POMORSKIE 58 40 ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE 68 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 92 WIELKOPOLSKIE 48 ZACHODNIOPOMORSKIE Źródło: Opracowanie i obliczenia własne na podstawie Sprawozdania rocznego z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach za styczeń-grudzień 2010 r., DPS MPiPS oraz BDL GUS Ze względu na zakres wsparcia realizowanego na rzecz osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym w ramach Programu oraz cele Priorytetu VII, interesująca jest informacja na temat prowadzenia pracy socjalnej w oparciu o stosowanie kontraktów socjalnych 3 w poszczególnych regionach kraju. W 2010 r. podpisano 76,2 tys. kontraktów socjalnych, którymi objęto łącznie 112,5 tys. osób. Liczba podpisanych kontraktów związana jest z liczbą ludności zamieszkującej dany obszar oraz z sytuacją społeczno-gospodarczą regionu. Najwięcej kontraktów socjalnych podpisano w województwie śląskim (11,5 tys.), natomiast najmniej w województwie opolskim (1,5 tys.). Średnio na poziomie kraju, jednym kontraktem socjalnym objęto 1,5 osoby. Największy stosunek liczby osób objętych kontraktem socjalnym do liczby podpisanych kontraktów dotyczy województwa zachodniopomorskiego (2,0), a najniższy (1,2) wystąpił w regionie dolnośląskim, lubelskim, małopolskim i opolskim. Warto pamiętać, iż liczba kontraktów oraz osób objętych kontraktem socjalnym związana jest ze strategią regionu dotyczącą realizacji pracy socjalnej w oparciu o stosowanie kontraktów socjalnych. 67 3 Kontrakt socjalny jest pisemną umową pomiędzy osobą lub rodziną korzystającą ze świadczeń pomocy społecznej a pracownikiem socjalnym, mającą na celu określenie sposobu współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej, umożliwienia aktywizacji społeczno-zawodowej oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. 20
Rys. 14 Liczba kontraktów socjalnych oraz osób objętych kontraktami socjalnymi w 2010 r. (w tys.) 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 DOLNOŚLĄSKIE 10,3 8,0 6,1 6,2 6,4 6,7 5,9 6,0 5,1 5,3 4,7 5,2 5,1 3,7 4,2 3,5 4,1 2,5 1,5 1,8 2,0 2,6 KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE Liczba kontraktów socjalnych Liczba osób objetych kontraktami POMORSKIE 11,5 ŚLĄSKIE 18,2 3,3 ŚWIĘTOKRZYSKIE 5,4 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 7,7 6,6 4,8 5,1 WIELKOPOLSKIE 6,4 ZACHODNIOPOMORSKIE Źródło: Opracowanie i obliczenia własne na podstawie Sprawozdania rocznego z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach za styczeń-grudzień 2010 r., DPS MPiPS W 2 celu strategicznym PO KL dotyczącym zmniejszenia obszarów wykluczenia społecznego monitorowany jest wskaźnik mierzący odsetek osób w wieku 18-59 lat, które żyją w gospodarstwach domowych bez osób pracujących. W 2009 r. wartość miernika w Polsce wynosiła 10,2% (cel na koniec realizacji Programu to 9,8%) i była wyższa od średniej dla UE o 0,1 pkt. proc. Warto zwrócić uwagę, iż w stosunku do 2008 r. odsetek osób w wieku 18-59 lat żyjących w gospodarstwach domowych, w których żadna osoba dorosła nie pracuje w Polsce wzrósł zaledwie o 0,1 pkt., natomiast średnia dla UE wzrosła o 0,9 pkt. Wskaźnik zmniejszył sie tylko w Luksemburgu (o 0,6 pkt. proc.). Zarówno w Polsce, jak i w pozostałych krajach członkowskich, wartość miernika jest wyższa w przypadku kobiet niż mężczyzn. W Polsce w 2009 r. w gospodarstwach bez osób pracujących żyło 11,6% kobiet (cel - 10,8%), natomiast w UE 27 było to 10,9%. W stosunku do 2008 r. wskaźnik dla kobiet w Polsce zwiększył się o 0,1 pkt., natomiast w UE 27 o 0,8 pkt. Jak wspomniano powyżej, sytuacja mężczyzn jest korzystniejsza wartość miernika w Polsce wyniosła 8,8% (wzrost o 0,1 pkt. w stosunku do 2008 r.), natomiast średnia dla UE 27 to 9,2% (wzrost o 1 pkt.). Warto podkreślić, iż na poziomie kraju w odniesieniu do mężczyzn osiągnięto już cel określony dla PO KL (8,8%). 12,8 21
Mapa 3 Odsetek osób w wieku 18-59 lat, które żyją w gospodarstwach domowych, w których żadna osoba dorosła nie pracuje w 2009 r. 10,2% Źródło: EUROSTAT Jeśli chodzi o sytuację gospodarstw domowych w poszczególnych województwach, odsetek osób w gospodarstwach bez osób pracujących w 2010 r. był dość zróżnicowany w regionach i mieścił się w przedziale od 7,5% do 13,6% (Polska 10,3%). Najmniej korzystna sytuacja występuje w województwie zachodniopomorskim oraz warmińsko-mazurskim. Wysoka wartość miernika charakteryzuje również Śląsk. Natomiast najniższy odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych bez osób pracujących występuje w Wielkopolsce oraz na Mazowszu. Warto podkreślić, iż w 7 województwach odsetek ten w stosunku do roku poprzedniego zmniejszył się (łódzkie, świętokrzyskie, zachodniopomorskie, dolnośląskie, wielkopolskie, opolskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie). Jednocześnie należy wskazać, iż w regionach: wielkopolskim, mazowieckim, małopolskim, łódzkim, podkarpackim i świętokrzyskim osiągnięto zakładany poziom docelowy (9,8%). 22
Mapa 4 Odsetek osób w gospodarstwach domowych bez osób pracujących w 2010 r. Bezrobocie długookresowe Pomorskie 10.2% Zachodniopomorskie 13.6% Lubuskie Wielkopolskie 11.9% 7.5% Dolnośląskie 11.7% Odsetek osób w gospod. domowych bez osób pracujacych 12,3 do 13,9 (9) 11,7 do 12,3 (6) 10,7 do 11,7 (9) 9,2 do 10,7 (15) 7,4 do 9,2 (9) Kujawsko-Pomorskie 11.6% Opolskie Świętokrzyskie 11.1% Śląskie 9.8% Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Do osób znajdujących się w trudnej sytuacji na rynku pracy, które również mogą być zagrożone wykluczeniem społecznym, niewątpliwie należy zaliczyć osoby długotrwale bezrobotne. Na mapie poniżej przedstawiono udział osób pozostających bez zatrudnienia powyżej 12 miesięcy w populacji osób aktywnych zawodowo w 2010 r. Według danych EUROSTAT 4 stopa bezrobocia długookresowego w Polsce wynosiła 3% (kobiety 3,2%, mężczyźni 2,9%) i była niższa od średniej dla krajów UE 27 o 0,8 pkt. Podobnie jak w roku poprzednim, większy dystans dzieli Polskę od średniej dla krajów UE w przypadku bezrobocia mężczyzn (1 pkt.) niż w odniesieniu wartości miernika dla kobiet (0,5 pkt.). W porównaniu z 2009 r. zjawisko bezrobocia długookresowego w Polsce zwiększyło się o 0,5 pkt., natomiast na poziomie UE 27 odnotowano nieco większy wzrost - o 0,8 pkt. Najwyższy poziom bezrobocia długookresowego wystąpił podobnie jak w roku poprzednim na Słowacji (9,2%), zaś najniższy w Austrii (1,1%). Warto zwrócić uwagę, iż o korzystnym położeniu Polski w stosunku do UE 27 pod względem analizowanego miernika możemy mówić dopiero od trzech lat. 13% Warmińsko-Mazurskie Łódzkie 9.2% Małopolskie 8.3% 13.2% Mazowieckie 8.1% Podlaskie 10.4% Lubelskie 10.9% Podkarpackie 9.8% 4 Za osoby długotrwale bezrobotne uznaje się osoby bezrobotne poszukujące pracy orze z okres 12 miesięcy lub dłużej 23
Mapa 5 Stopa bezrobocia długookresowego w 2010 r. (%) 3% Źródło: EUROSTAT Na podstawie danych z BAEL 5 można przeanalizować stopę bezrobocia długookresowego liczoną jako udział osób długotrwale bezrobotnych w ogóle osób aktywnych zawodowo (mapa poniżej). W 2010 r. w porównaniu do roku poprzedniego zjawisko długookresowego pozostawania bez pracy nieznacznie przybrało na sile wartość miernika wyniosła 2,5%, co oznacza wzrost o 0,4 pkt. W odniesieniu do celów Programu (zmniejszenie stopy bezrobocia długookresowego do poziomu 3%) sytuacja w tym obszarze przedstawia się korzystnie. Ponadto należy zaznaczyć, iż w 2010 r. w trzech regionach (lubelskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie) mamy do czynienia ze zmniejszeniem bezrobocia długookresowego. Jednocześnie, poziom bezrobocia długookresowego w kraju jest nieznacznie zróżnicowany ze względu na płeć bezrobotnych. W przypadku kobiet wartość miernika wyniosła 2,6%, natomiast dla mężczyzn 2,4%. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, iż w regionie lubelskim, podlaskim i zachodniopomorskim występuje odmienna tendencja niż w większości województw, a mianowicie długotrwałe pozostawanie bez pracy w większym stopniu dotyka mężczyzn niż kobiety. Warto również wskazać na regionalne zróżnicowanie stopy bezrobocia długookresowego, które wahało się od 1,3% na Mazowszu do 4,2% w województwie świętokrzyskim. Stosunkowo wysokim poziomem stopy bezrobocia długookresowego dotknięte były również regiony zachodniopomorski, małopolski i dolnośląski. 5 Za osoby długotrwale bezrobotne wg BAEL uznaje się osoby bezrobotne poszukujące pracy przez okres 13 miesięcy lub dłużej 24
Mapa 6 Stopa bezrobocia długookresowego według BAEL w 2010 r. 6 Zachodniopomorskie 3.9% 2.2% Lubuskie Bezrobocie długookresowe w podziale na płeć 4,8 3% 1.9% Pomorskie 2.4% 2.7% Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie 2.5% 1.9% Warmińsko-Mazurskie Łódzkie 1.3% Mazowieckie Podlaskie 2.8% Lubelskie Dolnośląskie 1.9% 2.5% 2.4% Świętokrzyskie Stopa bezrobocia długookresowego ogółem Opolskie 4.2% 2.6% 2,9 do 4,2 (12) Śląskie 2,6 do 2,9 (9) 2 do 2,6 (15) Małopolskie Podkarpackie 1,4 do 2 (9) 0 do 1,4 (210) 3.1% kobiety_ męŝczyźni Sytuacja osób niepełnosprawnych Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS W kontekście realizacji celów strategicznych PO KL nie można zapomnieć o wskaźniku zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 15-64 lata, który do końca realizacji Programu powinien osiągnąć poziom 23%. W 2010 r. w kraju wystąpił wzrost zatrudnienia niepełnosprawnych o 0,4 pkt. w stosunku udo roku ubiegłego osiągając poziom 20,5%. Najwyższym zatrudnieniem osób niepełnosprawnych wyróżniło się województwo świętokrzyskie (29%), natomiast najmniej korzystnie sytuacja przedstawia się w warmińsko-mazurskim (15%). Dystans pomiędzy skrajnymi wartościami dla regionów wynosi aż 14 pkt. Warto zwrócić uwagę, iż w stosunku do lat poprzednich, w 2010 r. Podkarpacie (26%) utraciło pozycję lidera w zakresie poziomu zatrudnienia niepełnosprawnych na rzecz wspomnianego regionu świętokrzyskiego. Taka sama sytuacja dotyczy najniższego wskaźnika zatrudnienia niepełnosprawnych miejsce województwa zachodniopomorskiego (15,4%) przejął region warmińskomazurski. Jednocześnie warto podkreślić, że w aż siedmiu regionach wystąpił spadek zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Pogorszenie sytuacji osób niepełnosprawnych na regionalnych rynkach pracy nabiera szczególnie negatywnego wymiaru zwłaszcza w województwach o niskim zatrudnieniu niepełnosprawnych (warmińsko-mazurskie, dolnośląskie, mazowieckie, podlaskie, śląskie). Z drugiej jednak strony podkreślenia wymaga fakt, iż zakła- 6 Ze względu na brak danych, w odniesieniu do województwa opolskiego nie przedstawiono danych w podziale na płeć 25
dany w Programie poziom zatrudnienia (23%) osiągnięto w czterech województwach (świętokrzyskie, podkarpackie, lubuskie i łódzkie). Mapa 7 Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w 2010 r. (%) oraz zmiana wartości wskaźnika w stosunku do 2009 r. (pkt.) Pomorskie 20.9% Warmińsko-Mazurskie 2,3 15% Zachodniopomorskie 15.4% -0,2 2,9 Kujawsko-Pomorskie Podlaskie 21.1% 18.2% 3,3 Mazowieckie -6,3 16.4% Lubuskie Wielkopolskie -0,1 25.4% 22.7% 2,3 3,4 Łódzkie 24.2% Lubelskie 3,4 Dolnośląskie 20.7% 15.7% -4,1-0,6 Opolskie Świętokrzyskie Śląskie 21.9% 29% 0,9 18.7% 4,1 Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych -1,4 Podkarpackie Małopolskie 26% 22,9 do 29 (12) 19.8% 21 do 22,9 (9) 0,2-4,1 20 do 21 (6) 17 do 20 (9) 15 do 17 (12) Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS Warto również przyjrzeć się udziałowi osób niepełnosprawnych wśród zarejestrowanych bezrobotnych. Zgodnie ze statystykami Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w 2010 r. w Polsce w urzędach pracy zarejestrowanych było 100,3 tys. osób niepełnosprawnych (w tym 49,4 tys. kobiet), co stanowi 5,1% ogółu bezrobotnych (4,9% w odniesieniu do kobiet). W stosunku do roku poprzedniego wystąpił niewielki wzrost odsetka osób niepełnosprawnych w grupie bezrobotnych (0,1 pkt.). Najniższy udział osób niepełnosprawnych wśród bezrobotnych charakteryzuje województwo lubelskie (3,5% ogółem i 3,1% kobiet). Natomiast najwyższym odsetkiem niepełnosprawnych wyróżniło się województwo łódzkie (7,6%) w odniesieniu do ogółu bezrobotnych oraz lubuskie w stosunku do bezrobotnych kobiet (7,8%). 26
Rys. 15 Udział osób niepełnosprawnych wśród zarejestrowanych osób bezrobotnych w 2010 r. (%) 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 6,9% 6,3% 4,5% 4,1% 3,5% 3,1% 7,8% 7,6% 7,6% 7,1% Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie 5,8% 6,1% 5,1% 5,1% 5,4% 5,6% 5,7% 4,8% 5,0% 5,3% 4,9% 5,0% 4,5% 4,7% 4,6% 5,0% 3,7% 3,7% 3,9% 3,6% 3,5% 3,7% Opolskie Podkarpackie Podlaskie ogółem kobiety Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MPIPS Wielkopolskie Zachodniopomorskie 27