Vademecum dla osób niepełnosprawnych - przewodnik zawodowy Część I. Podstawowe pojęcia Orzekanie o niepełnosprawności i stopnie niepełnosprawności 1
SPIS TREŚCI: Orzekanie o niepełnosprawności i stopnie niepełnosprawności Orzekanie o niepełnosprawności 3 Stopnie niepełnosprawności 6 Ocena niepełnosprawności dzieci, które nie ukończyły 16 r.ż. 10 2
Orzekanie o niepełnosprawności Zgodnie z ustawą z dnia 27 sierpnia 1997r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych: Niepełnosprawnymi są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskały orzeczenie: 1) o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności określonych w art. 3, 2) o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy - na podstawie odrębnych przepisów lub 3) o niepełnosprawności przed ukończeniem 16 roku życia. Od dnia 1 wrzenia 1997 r. zmieniły się zasady orzekania o niepełnosprawności. Przestały funkcjonować komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia przy Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych (popularnie zwane KiZ). Nie ma już I, II i III grupy inwalidzkiej, ale osoby, które przed wejściem w życie ustawy zaliczono do jednej z grup, pozostają osobami niepełnosprawnymi oraz zachowują nabyte uprawnienia, jeśli orzeczenie o zaliczeniu do jednej z grup nie utraciło mocy przed tą datą. Obecnie obowiązują dwa rodzaje orzecznictwa, regulowane odrębnymi ustawami i prowadzonymi przez różne instytucje: 1) do celów rentowych - orzecznictwo rentowe prowadzone przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, komisje lekarskie Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, komisje lekarskie podległe MSWiA, 2) do celów pozarentowych - orzecznictwo pozarentowe prowadzone przez zespoły do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności. 3
ORZECZNICTWO RENTOWE Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie Podstawa prawna: Ustawa z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 1998r. Nr 162, poz. 1118 z późn. zm.), Rozporządzenie MPiPS z dnia 8 sierpnia 1997r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy dla celów rentowych (Dz. U. z 1997r. Nr 99, poz. 612.) Orzekaniem o niezdolności do pracy dla celów rentowych zajmuje się lekarz orzecznik ZUS. Lekarz orzecznik ocenia stopień niezdolności do pracy. Wydaje on orzeczenie, na podstawie którego ZUS podejmuje decyzję w sprawie świadczeń rentowych. Lekarz orzecznik wydaje orzeczenie o "niezdolności do pracy". Oznacza to, że odpowiednio do: stanu zdrowia, sprawności organizmu, wieku zawodu, wykonywanej pracy, możliwości dalszego wykonywania pracy zarobkowej, a także możliwości przywrócenia zdolności do pracy przez leczenie, rehabilitację lub przekwalifikowanie zawodowe, kwalifikuje osobę jako: 1) całkowicie niezdolną do pracy oraz samodzielnej egzystencji, 2) całkowicie niezdolną do pracy, 3) częściowo niezdolną do pracy. Przy ocenie stopnia i trwałości niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolności do pracy lekarz orzecznik bierze pod uwagę: stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia sprawności w wyniku leczenia i rehabilitacji, możliwość wykonywania dotychczasowej lub podjęcia innej pracy, celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę m.in. dotychczas wykonywaną pracę, wykształcenie, wiek. W związku z tym lekarz orzecznik może orzec: okresową niezdolność do pracy, trwałą niezdolność do pracy. 4
Samo orzeczenie o niezdolności do pracy nie jest równoznaczne z prawem do renty. Prawo do renty ma osoba, która spełnia jednoczenie następujące warunki: jest niezdolna do pracy, ma wymagany okres zatrudnienia, niezdolność do pracy powstała w czasie zatrudnienia lub w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia albo nie później niż w ciągu 18 m-cy od ustania tych okresów. Osobie, która spełnia wszystkie wymienione powyżej warunki, przysługuje: renta stała - jeżeli niezdolność do pracy jest trwała, renta okresowa - jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa, renta ta przysługuje przez okres wskazany w decyzji organu rentowego, renta szkoleniowa - jeżeli wobec tej osoby orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego, ponieważ nie może ona pracować w dotychczasowym zawodzie. Renta szkoleniowa przysługuje przez 6 m-cy, z możliwością przedłużenia, ale nie dłużej niż o 30 m-cy (o ile jest to niezbędne do przekwalifikowania się). Renta szkoleniowa wynosi 75% podstawy renty, a jeżeli niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie spowodowana jest wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową wynosi ona 100% podstawy wymiaru renty. ORZECZNICTWO POZARENTOWE Podstawa prawna: Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 1997r. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.); 5
Rozporządzenie MPiPS z dnia 21 maja 2002r w sprawie orzekania niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. z 2002r Nr 66, poz. 604); Rozporządzenie MPiPS z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku życia.(. Dz. U. z 2002r. Nr 17, poz. 162); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 stycznia 1999r. w sprawie szczegółowych zasad powoływania i odwoływania oraz sprawowania nadzoru nad zespołami orzekającymi o stopniu niepełnosprawnoci, zakresu ich działania, a także zakresu ich współdziałania z organami administracji rządowej i organami jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. z 1999r. Nr 8, poz. 72). Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności dla celów pozarentowych wydaje zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności. Zespół orzeka na wniosek: osoby zainteresowanej, przedstawiciela ustawowego tej osoby. Wniosek można również złożyć za pośrednictwem CPR (Centrum Pomocy Rodzinie) lub OPS (Ośrodek Pomocy Społecznej). Stopnie niepełnosprawności Powiatowy zespół ds. orzekania o niepełnosprawności wydaje (w odniesieniu do osób, które ukończyły 16 rok życia) orzeczenia o znacznym, umiarkowanym lub lekkim stopniu niepełnosprawności. Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. 6
Standardy w zakresie kwalifikowania do znacznego stopnia niepełnosprawności zawierają kryteria określające skutki naruszenia sprawności organizmu powodujące: 1) niezdolność do pracy - co oznacza całkowitą niezdolność do wykonywania pracy zarobkowej z powodu fizycznego, psychicznego lub umysłowego naruszenia sprawności organizmu; 2) konieczność sprawowania opieki - co oznacza całkowitą zależność osoby od otoczenia, polegającą na pielęgnacji w zakresie higieny osobistej i karmienia lub w wykonywaniu czynności samoobsługowych, prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz ułatwiania kontaktów ze środowiskiem; 3) konieczność udzielania pomocy, w tym również w pełnieniu ról społecznych - co oznacza zależność osoby od otoczenia, polegającą na udzieleniu wsparcia w czynnościach samoobsługowych, w prowadzeniu gospodarstwa domowego, współdziałania w procesie leczenia, rehabilitacji, edukacji oraz w pełnieniu ról społecznych właściwych dla każdego człowieka, zależnych od wieku, płci, czynników społecznych i kulturowych. Przez długotrwałą opiekę i pomoc w pełnieniu ról społecznych rozumie się konieczność jej sprawowania przez okres powyżej 12 miesięcy w zakresie, o którym mowa w pkt 2 i 3. Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych. Standardy w zakresie kwalifikowania do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zawierają kryteria określające naruszenie sprawności organizmu powodujące: 1) czasową pomoc w pełnieniu ról społecznych, co oznacza konieczność udzielenia pomocy, o której mowa w pkt 3, w okresach wynikających ze stanu zdrowia; 2) częściową pomoc w pełnieniu ról społecznych, co oznacza wystąpienie co najmniej jednej okoliczności, o których mowa w pkt 3. 7
Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne. Standardy w zakresie kwalifikowania do lekkiego stopnia niepełnosprawności określają kryteria naruszonej sprawności organizmu powodujące: 1) istotne obniżenie zdolności do wykonywania pracy, co oznacza naruszoną sprawność organizmu powodującą ograniczenia w wykonywaniu pracy zarobkowej znacznie obniżające wydajność pracy na danym stanowisku w porównaniu do wydajności, jaką wykazują osoby o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną; 2) ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, co oznacza trudności doświadczane przez osobę zainteresowaną w relacjach z otoczeniem i środowiskiem według przyjętych norm społecznych, jako skutek naruszonej sprawności organizmu; 3) możliwość kompensacji ograniczeń oznacza wyrównywanie dysfunkcji organizmu spowodowanej utratą lub chorobą narządu odpowiednio przez przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne. Stopień niepełnosprawności osoby zainteresowanej orzeka się na czas określony (jeżeli według wiedzy medycznej może nastąpić poprawa stanu zdrowia) lub na stałe (jeżeli według wiedzy medycznej stan zdrowia nie rokuje poprawy); W przypadku zmiany stanu zdrowia osoba niepełnosprawna posiadająca orzeczenie o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności może wystąpić z wnioskiem o ponowne wydanie orzeczenia uwzględniającego zmianę stanu zdrowia. Orzeczenie o znacznym albo umiarkowanym stopniu niepełnosprawności nie stanowi przeciwwskazania do podjęcia zatrudnienia przez osobę niepełnosprawną na otwartym rynku pracy! Pracodawca musi jednak zapewnić 8
odpowiednie warunki pracy uwzględniające potrzeby wynikające z niepełnosprawności. Warunki takie powinny być potwierdzone pozytywną opinią Państwowej Inspekcji Pracy. Orzeczenie wydane przez zespół ds. orzekania o niepełnosprawności służy do celów pozarentowych. Oznacza to, że posiadanie orzeczenia pozwala korzystać z następujących form pomocy bądź uprawnień: korzystanie z ulg np.: podatkowych, komunikacyjnych, zwolnienia z opłat radiowo-telewizyjnych, na podstawie odrębnych przepisów, w zakresie rehabilitacji - możliwość uczestniczenia w terapii zajęciowej, w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia - możliwość uzyskania odpowiedniego zatrudnienia, możliwość korzystania ze szkoleń, w zakresie pomocy społecznej Odpowiadające sobie orzeczenia stopnia niepełnosprawności Dawny system orzecznictwa OBECNY SYSTEM ORZECZNICTWA (od dnia 1 września 1997 r.) orzeczenie komisji lekarskiej ds. inwalidztwa i zatrudnienia I grupa inwalidzka II grupa inwalidzka III grupa inwalidzka orzeczenie lekarza orzecznika ZUS całkowita niezdolność do pracy oraz samodzielnej egzystencji całkowita niezdolność do pracy częściowa niezdolność do pracy lub celowość przekwalifikowania zawodowego orzeczenie powiatowego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności znaczny stopień niepełnosprawności umiarkowany stopień niepełnosprawności lekki stopień niepełnosprawności 9
Ocena niepełnosprawności dzieci, które nie ukończyły 16 r.ż. Z dniem 1 stycznia 2002 r. wprowadzono orzekanie o niepełnosprawności dla dzieci poniżej 16 roku życia dla celów m.in. uzyskania zasiłku pielęgnacyjnego, zasiłku stałego z tytułu opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem z pomocy społecznej, dla celów rehabilitacyjno-leczniczych. Orzekaniem o niepełnosprawności dzieci zajmują się powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności. Tryb postępowania jest identyczny jak w przypadku postępowania o uzyskanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Zaświadczenia lekarskie, które w przeszłości stanowiły podstawę do ustalenia prawa do zasiłku pielęgnacyjnego (które pełniły również rolę dokumentu potwierdzającego status dziecka niepełnosprawnego) zachowują ważność do upływu okresu na jaki zostały wydane. Osoby, które nie ukończyły 16 roku życia zaliczane są do osób niepełnosprawnych, jeżeli mają naruszoną sprawność fizyczną lub psychiczną o przewidywanym okresie trwania powyżej 12 miesięcy, z powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu, powodującą konieczność zapewnienia im całkowitej opieki lub pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku. Przy orzekaniu o niepełnosprawności osoby, która nie ukończyła 16 roku życia, bierze się pod uwagę: zaświadczenie lekarskie zawierające opis stanu zdrowia, wydane przez lekarza, pod którego opieką lekarską znajduje się dziecko, oraz inne posiadane dokumenty mogące mieć wpływ na ustalenie niepełnosprawności; ocenę stanu zdrowia wystawioną przez lekarza - przewodniczącego składu orzekającego, zawierającą opis przebiegu choroby zasadniczej oraz wyniki dotychczasowego leczenia i rehabilitacji, opis badania przedmiotowego, 10
rozpoznanie choroby zasadniczej i chorób współistniejących oraz rokowania odnośnie do przebiegu choroby, a także ograniczenia w funkcjonowaniu występujące w życiu codziennym w porównaniu do dzieci z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną właściwą dla wieku dziecka; możliwość poprawy zaburzonej funkcji organizmu poprzez zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, środki techniczne, środki pomocnicze lub inne działania. Wśród kryteriów, na podstawie których dokonuje się oceny niepełnosprawności u osoby w wieku do 16 lat, wymienia się m.in.: przewidywany okres trwania upośledzenia stanu zdrowia przekraczający 12 miesięcy, niezdolność do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, takich jak: samoobsługa, samodzielne poruszanie się, komunikowanie z otoczeniem, powodującą konieczność zapewnienia stałej opieki lub pomocy, w sposób przewyższający zakres opieki nad zdrowym dzieckiem w danym wieku, albo znaczne zaburzenie funkcjonowania organizmu, wymagające systematycznych i częstych zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych w domu i poza domem. Ponadto, przy ocenie niepełnosprawności dziecka bierze się pod uwagę: rodzaj i przebieg procesu chorobowego oraz jego wpływ na stan czynnościowy organizmu, sprawność fizyczną i psychiczną dziecka oraz stopień jego przystosowania do skutków choroby lub naruszenia sprawności organizmu, możliwość poprawy stanu funkcjonalnego pod wpływem leczenia i rehabilitacji. W orzeczeniu o niepełnosprawności zawarte są wskazania dotyczące m.in.: konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie, konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji, 11
konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji, spełniania przesłanek określonych w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym. 12