Dominik Kacper Płaza Wieloaspektowe analizy obozowisk z paleolitu i mezolitu ze stan. 1 w Aleksandrowie Łódzkim. Stanowisko 1 w Aleksandrowie Łódzkim zostało odkryte w 1990 roku a w latach 1991-1993 i 2001 mgr Ewa Niesiołowska Śreniowska z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi przeprowadziła tam badania wykopaliskowe. W trakcie tych prac przeprowadzono także badania geomorfologiczne wydmy oraz analizowano pobrane profile palinologiczne. Łączna powierzchnia założonych wykopów archeologicznych wynosiła 290 m 2 skąd ogółem uzyskano 3133 zabytki krzemienne oraz dużą ilość otoczaków kamiennych. Odkryte podczas badań wykopaliskowych pozostałości obozowisk znajdowały się około 5 m powyżej zbiornika wodnego na wypłaszczeniu, które w miejscu usytuowania stanowiska nr 1 zajmowało około 500 m² powierzchni (ryc. 1A). A B Ryc. 1. A - mapa sytuacyjno wysokościowa z naniesionymi wykopami archeologicznymi; B - planigrafia krzemieni kultury świderskiej wraz z siecią składanek (za E. Niesiołowska i in., 2011) Kultura świderska Materiały schyłkowo paleolityczne w zdecydowanej większości wykonane były z surowca czekoladowego, ponadto zalegały przeważnie w dolnej części warstwy kulturowej. Niewielka krzemienica z przewagą odłupków i okazów technicznych znajdowała się w północnej części wykopu i zajmowała obszar około 4 m². Planigrafia krzemieni wraz z lokalizacją skupiska kamieni wyznaczyły ślad po namiocie mieszkalnym (ryc. 1B). W skład materiałów kultury świderskiej zaliczono obok 1 rdzenia i półsurowca wiórowego i odłupkowego także 23 narzędzia w tym: pięć rylców, trzy fragmenty liściaków 4 wióry i odłupek z retuszem użytkowym, dwa drapacze wiórowe, półtylczak, oskrobywacz, piłkę, pazur oraz wiór z częściowo mikrołuskanymi krawędziami (ryc. 2A). 157
Grupa łowców świderskich przebywała na wydmie dość krótko. Świadczą o tym czytelne i stosunkowo zwarte pozostałości inwentarza krzemiennego. Czynności wykonywane w obozowisku były nastawione na zdobywanie i przetwarzanie przyniesionej zdobyczy oraz produkcję narzędzi. Wynika to z tego, że na miejscu postoju pozostawiono wyłącznie narzędzia uszkodzone lub zużyte (ryc. 2A). A B Ryc. 2. A przykładowe materiały krzemienne kultury świderskiej B - planigrafia krzemieni z mezolitu. Kolor niebieski kultura janisławicka (za E. Niesiołowska i in. 2011). Społeczności mezolityczne Obszar zajęty pod osadnictwo mezolityczne był nieco większy niż teren aktywności kultury świderskiej (ryc. 2B). W zachodniej części wykopu gdzie znajdowało się skupienie zabytków nr 1 odkryto koncentrację kamieni oraz regularny zarys, w przybliżeniu prostokątny o wymiarach 5 x 3 m, który zinterpretowanć jako pozostałość struktury mieszkalnej. We wschodniej części stanowiska znajduje się skupienie zabytków krzemiennych oznaczone numerem 2 (ryc. 2B). W tej części wykopu zaobserwowano nieregularne zaciemnienie wraz z dołkami posłupowymi układającymi się w półkole, które zinterpretowano jako obiekt zadaszony, umocniony żerdziami w typie osłony od wiatru i deszczu. Społeczność kultury komornickiej bazowała na eksploatacji lokalnych złóż krzemienia narzutowego oraz mniej licznie jurajskiego oraz czekoladowego. W materiale liczebnie dominują odłupki nad wiórami jednak to wióry były pierwszoplanowym celem eksploatacji zwłaszcza do produkcji zbrojników, o czym może świadczyć duża ilość rdzeni wiórowych i wiórowo odłupkowych. Wśród narzędzi komornickich najliczniej odkrywano drapacze i skrobacze Analiza 158
traseologiczna wybranych skrobaczy wykonana przez Katarzynę Pyżewicz (2011) wykazała, że grupa ta charakteryzuje się więcej niż jedną krawędzią pracującą, a w pojedynczych wypadkach ślady użytkowe rozciągają się niemal dookolnie. Narzędzia te pełniły funkcję narzędzi skrobiących lub szlifujących dość twarde, suche drewno lub mniej intensywnie świeży surowiec. Inne narzędzia komornickie to: rylce, pazury, wióry retuszowane oraz wióry i odłupki łuskane. Wśród zbrojników najliczniej wystąpiły trójkąty rozwartokątne nierównoramienne w tym kilka niezwykle małych rozmiarów oraz tylczaki Stawinoga i półtylczaki Komornica (ryc. 3A). Położenie narzędzi odzwierciedla miejsca zróżnicowanej aktywności ludzi przebywających na stanowisku, a także upoważnia do określenia stosunkowo krótkiego czasu przebywania grupy w tym miejscu postoju. Dotychczas z zespołem komornickim łączono atlantyckie daty radiowęglowe wskazujące na lata między 5800-5500 cal BC. Zauważone w zespole komornickim elementy, które można uznać za charakterystyczne dla tzw. kultury chojnicko-pieńkowskiej oraz brak trapezów pozwalają przesunąć to datowanie być może na okres borealny. Dane z analiz środowiskowych wskazują, że w okresie borealnym człowiek mógł ingerować w środowisko na wydmie. W wykopie 3 taki poziom otrzymał wynik 8780 ± 150 BP (E. Niesiołowska i in. 2011 s. 59). Kultura Janisławicka Materiały, które zostały zaliczone do kultury janisławickiej nie są zbyt liczne, jednak bardzo charakterystyczne. Wydzielono je z całego inwentarza m.in. ze względu na surowiec, z którego zostały wykonane. Był to bardzo dobrej jakości krzemień czekoladowy w odcieniach od jasnobrązowego aż po ciemnobrązowy, prawie czarny, matowy. Wszystkie zabytki wiórowe z tego rodzaju krzemienia czekoladowego odbite zostały od rdzeni jednopiętowych. Materiały janisławickie tworzą niewielkie skupienie o powierzchni około 6 m². Obok nielicznych form technicznych, wiórów i odłupków do zespołu janisławickiego zaliczono kilka narzędzi. Były to: drapacz, połamany wiórowiec, wióry i odłupki mikrołuskane, 3 ostrza trapezowate, prostokątny trójkąt janisławicki, dwa bardzo regularne, długie rylczaki, oraz odkryte na niewielkiej przestrzeni 15 rylcowców, (ryc. 3B). Dotychczas ten epizod osadniczy nie był datowany. Wydaje się jednak, że z kulturą janisławicką można łączyć dwie daty z wykopów archeologicznych z północnej i środkowej części obszaru przebadanego Lod 1265: 6770±70 BP oraz Lod 1277: 6700±60 BP, które wskazują na środkowy okres atlantycki około 5800 5500 cal BC. Są one bardzo bliskie rezultatom datowania pochówku z Janisławic który otrzymał wynik Gd 2432: 6580±80 BP (Z. Sulgostowska 1991). Ponadto w profilu palinologicznych datowanym na 6830±80 BP np.: z wykopu 3a pojawiły się drobne węgielki drzewne oraz spory Pteridium aquilinum, które informują o pożarach na wydmie w tym czasie. 159
Podsumowanie Badania w Aleksandrowie Łódzkim pozwoliły przybliżyć nam m.in. historię zasiedlenia Polski Środkowej od końca epoki lodowcowej kiedy była systematycznie penetrowana przez różne grupy migrujące, w tym głównie związane z kulturą świderską, komornicką oraz janisławicką. Wydaje się, że tereny Polski Środkowej ze swoimi słabymi glebami, porosłymi lasami mieszanymi, dużą ilością małych cieków wodnych i terenów podmokłych stanowiły swego rodzaju ostoję dla mobilnych grup zbieracko-łowieckich w starszej i środkowej epoce kamienia. A Ryc. 3. A wybór materiałów krzemiennych kultury komornickiej; B - wybór materiałów krzemiennych kultury janisławickiej (za E. Niesiołowska i in. 2011). B Literatura Niesiołowska-Śreniowska E., Płaza D., K., Marosik P., Balwierz Z., 2011 Obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego. Łódź Pyżewicz K., 2011 Badania traseologiczne wybranych skrobaczy i drapaczy krzemiennych pozyskanych ze stanowiska Aleksnadrów Łódzki 1, pow. zgierski w: E. Niesiołowska-Śreniowska i in., Obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego. Łódź Sulgostowska, Z., 1991. The Janisławice burial from Poland; Radiocarbon Dating, Mesolithic Miscellany, vol. 11, no 2, s. 2-5. 160