Zarys gospodarki z³o em rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej 50 lat zagospodarowania z³o a

GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom 24 2008 Zeszyt 2/2 ANDRZEJ BANASZAK*, ROBERT LESZCZYÑSKI* Zarys gospodarki z³o em rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej 50 lat zagospodarowania z³o a Wprowadzenie W trakcie piêædziesiêciu lat dokumentowania i zagospodarowywania z³o a rud miedzi w rejonie Lubina i Sieroszowic zmienia³y siê ustroje gospodarczo-polityczne oraz warunki makroekonomiczne determinowane sytuacj¹ polityczn¹ i koniunktur¹ na miêdzynarodowych rynkach surowcowych. Niewiele jest projektów górniczych metali nie elaznych mog¹cych siê pochwaliæ tak d³ug¹ i nieprzerwan¹ histori¹ jak efekt odkrycia dokonanego 23 marca 1957 r. przez Jana Wy ykowskiego. MiedŸ jako podstawowy metal przemys³owy, jego zasoby, gospodarcze wykorzystanie stanowi¹ swoisty indykator rozwoju gospodarczego i postêpu cywilizacyjnego. Z tego te wzglêdu troska o prawid³owe wykorzystanie niepowtarzalnych zasobów udostêpnionych nam przez naturê le a³a na sercu wielu naukowcom i badaczom geologii z³o owej i gospodarczej (Kijewski 1992; Salski i in. 1993; Banaszak 1994). Tematyka ta by³a równie jedn¹ z dziedzin zainteresowañ szacownego Jubilata tej konferencji (Paulo 2005, 2006). Zestawienia danych dotycz¹cych zasobów rud miedzi, wydobycia i parametrów charakteryzuj¹cych gospodarkê z³o em nierzadko objête klauzula tajnoœci, w ci¹gu kilkudziesiêciu lat zmienia³y swoja formê, sposoby prezentowania. Spowodowa³o to, e wiele publikowanych informacji jest niepe³nych lub nastrêcza spore trudnoœci przy próbie znalezienia ekwiwalentnej porównywalnoœci parametrów na przestrzeni kilkudziesiêciu lat. Jako przedstawiciele przedsiêbiorcy dzia³aj¹cego nieprzerwanie od 45 lat na z³o u pozwoliliœmy sobie zaprezentowaæ szereg usystematyzowanych parametrów charakteryzuj¹cych gospodarcze wykorzystanie z³o a. * Mgr in., KGHM Polska MiedŸ S.A., Lubin; e-mail: a.banaszak@bz.kghm.pl, r.leszczynski@kghm.pl

14 1. Stan udokumentowania z³o a W sensie przyrodniczo-geologicznym pomiêdzy Lubinem, Sieroszowicami i G³ogowem mamy do czynienia z jednym cia³em rudnym posiadaj¹cym wiele wspólnych cech i podobieñstw. Skala jego rozprzestrzenienia obejmuj¹ca obszar prawie 1000 km 2 i jego wieloetapowa geneza sprawiaj¹, e mo na wydzieliæ szereg obszarów o odmiennych charakterystykach, okreœlonych zasiêgiem z³ó, które stanowi¹ sztucznie wydzielone czêœci jednego obszaru z³o owego. W ci¹gu piêædziesiêciu lat dokumentowania zosta³o wyznaczonych 29 takich z³ó rud miedzi o ró nym nazewnictwie i zasiêgach terytorialnych. (Banaszak i in. 2007). Pierwsza dokumentacja wykonana w kwietniu 1959 roku [1], czyli dwa lata po odkryciu z³o a, opisywa³a z³o e Sieroszowice-Lubin, obejmowa³a najbardziej po³udniowo-zachodnie czêœci rozumianego dzisiaj obszar z³o a (rys. 1). Jeszcze w tym samym roku w grudniu zaczêto wykonywaæ kolejne dokumentacje w obszarach planowanych wówczas kopalñ: w 1959 roku powsta³a dokumentacja geologiczna rejonu Lubin [2], w 1961 roku powsta³a dokumentacja geologiczna rejonu Polkowice [3], w 1962 roku powsta³a dokumentacja geologiczna rejonu Sieroszowice [4]. Te trzy dokumentacje dzieli³y i pokrywa³y praktycznie obszarowo rejon opisany w pierwszej dokumentacji. Pocz¹tek lat szeœædziesi¹tych ubieg³ego wieku to okres najintensywniejszych prac wiertniczych i rozpoznawczych w historii dokumentowania zag³êbia miedziowego (rys. 6). W obrêbie wydzielonych dwóch pierwszych rejonów Lubin i Polkowice zaczêto udostêpniaæ z³o e szybami górniczymi. W latach 1965 1968, kiedy zaczêto wydobywaæ pierwsze iloœci rud miedzi z nowych kopalñ, na nowo zaczêto kszta³towaæ obszary górnicze kopalñ rud miedzi (rys. 2). Wykonano dokumentacje, w których dokonano przeliczenia zasobów w nowych obszarach, wed³ug nowych kryteriów bilansowoœci obowi¹zuj¹cych od 1965 roku. Wyró nione wówczas z³o a nadal obejmowa³y tylko po³udniow¹, najp³ytsza czêœæ obszaru z³o owego. Dla ju funkcjonuj¹cych kopalñ powsta³y dokumentacje obszaru górniczego kopalni Lubin [5] oraz obszaru górniczego kopalni Polkowice I [6], który obejmowa³ zasadniczo po³udniow¹ czêœæ z³o a rejonu Polkowic z 1961 r. Dla nowo uruchamianej trzeciej kopalni wykonano w 1967 roku dokumentacjê obszaru górniczego kopalni Polkowice II [7] (nie myliæ z dzisiaj istniej¹cym Obszarem Górniczym Polkowice II) obejmuj¹cego pó³nocn¹, g³êbsz¹ czêœæ dotychczasowego rejonu Polkowice. Od 1968 obszar ten nazywany by³ obszarem kopalni Rudna. Dla kolejnych planowanych kopalñ wyznaczono dwa obszary: we wrzeœniu 1967 r. nowy obszar Sieroszowice [8], a w 1968 r. obszar Lubin-Wschód [9] obejmuj¹cy wschodni¹ czêœæ wczeœniej udokumentowanego z³o a rejon Lubin. Prace rozpoznawcze z lat 1967 1971 w rejonach g³êbszego zalegania warstw z³o owych zaowocowa³y w 1973 roku wykonaniem dokumentacji z³o a rud miedzi Monoklina Przedsudecka obszar po upadzie [10] (rys. 2), obejmuj¹cej z³o e w przedziale g³êbokoœciowym od 1000 do 1300 m. Obszar po upadzie w czêœci po³udniowo-wschodniej zosta³ prze-

widziany do górniczego zagospodarowania dla kopalni Rudna, a w pó³nocno-zachodniej jako pole zespolonej kopalni Sieroszowice. Wraz z dalszym postêpem prac wiertniczych w 1975 roku wykonano dokumentacjê geologiczn¹ z³o a rud miedzi Pó³nocno-Zachodniej czêœci kopalni Sieroszowice I oraz pola F-I kopalni Sieroszowice II [11], tzw. z³o e Sieroszowice I II (Banaszak i in. 2007). Obejmowa³a ona znaczn¹ czêœæ dotychczasowego z³o a Po Upadzie, poszerzon¹ w kierunku pó³nocno-zachodnim i wschodnim. Dalsze prace wiertnicze prowadzone w obszarach coraz g³êbszego zalegania zaowocowa³y wydzieleniami z³ó bêd¹cych wówczas dalek¹ perspektyw¹ zasobow¹ dla kopalñ Kombinatu Górniczo-Hutniczego Miedzi. W roku 1976 udokumentowano z³o e G³ogów I [12]. Zatwierdzone w 1977 r. zasoby obejmowa³y obszary z³o a g³êbokiego, poni ej g³êbokoœci 1200 m, na pó³noc i pó³nocny wchód od z³o a Sieroszowice I II. W roku 1978 udokumentowano z³o e G³ogów II [13] obejmuj¹ce obszary z³o a g³êbokiego, poni ej 1200 m, na pó³noc i pó³nocny-zachód od z³o a Po upadzie. Nastêpna dokumentacja wykonana w latach 1979 1980 z³o e ukowice-jaczów [14] obejmowa³a czêœæ zasobów z³o a G³ogów I, oraz najg³êbsz¹ czêœæ z³o a Sieroszowice I II (rys. 3). W dokumentacji dokonano dok³adniejszego szacowania zasobów, w kategorii rozpoznania C1, co da³o podstawê do dalszych prac planistycznych kopalni Sieroszowice II. W roku 1982 udokumentowano z³o e Gawrony-Œcinawa obejmuj¹ce pó³nocno-wschodnie czêœci z³o a g³êbokiego [15]. W latach 1986 1987 udokumentowano z³o e G³ogów III [23] stanowi¹ce fragment najg³êbszych partii z³ó pomiêdzy dwoma ostatnimi rzêdami wierceñ powierzchniowych w kierunku pó³nocnym. By³a to zasadniczo ostatnia czêœæ realizacji programu wierceñ dla rozpoznania i dokumentowania z³o a rud miedzi. W pierwszej po³owie lat osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku wykonywane by³y równie prace polegajace na wydzieleniu obszarów z³o owych w granicach ju udokumentowanych obszarów. Tak powsta³y z³o a funkcjonuj¹cych w latach osiemdziesi¹tych czterech kopalñ rud miedzi. Jako pierwszy zosta³ wydzielony Obszar Górniczy Sieroszowice I kopalni Sieroszowice [16]. W kwietniu 1982 roku wykonano dokumentacjê, sk³adaj¹c¹ siê zasadniczo z dwóch czêœci dotychczas udokumentowanych z³ó : pó³nocno-wschodniej czêœci z³o a Sieroszowice ustalonego w 1967 oraz po³udniowo-wschodniej czêœci z³o a Sieroszowice I II. W 1982 r. zatwierdzono z³o a Polkowice w obszarze górniczym Polkowice I [17]. Wykonana dokumentacja objê³a zasadniczo obszar z³o a kopalni Polkowice I poszerzony o fragment z³o a Sieroszowice i o nowe przywychodniowe obszary w po³udniowej czêœci z³o a. W nastêpnym roku zosta³o udokumentowane z³o e rud miedzi kopalni Rudna [18]. Wykonana dokumentacja obejmowa³a zasadnicz¹ czêœæ z³o a Polkowice II i z³o a Po upadzie. W 1984 r. powsta³a nowa dokumentacja z³o a rud miedzi kopalni Lubin [19] z po³¹czenia dotychczasowego z³o a obszaru górniczego Lubin oraz pozosta³ej czêœci z³o a Polkowice II. Dalsze prace dokumentacyjne dotyczy³y wstêpnie rozpoznanych obszarów perspektywicznych. W 1984 roku, jako rezerwa kopalni Lubin, zosta³o udokumentowane z³o- e Ma³omice, jako wynik ponownego przeliczenia zasobów z³o a Lubin-Wschód [20]. 15

16 W 1985 r. jako perspektywê kopalñ Polkowice i Sieroszowice udokumentowano z³o e Radwanice [21] obejmuj¹ce resztê dawnego z³o a Sieroszowice oraz ca³e nieudokumentowane dotychczas zachodnie otoczenie z³o a Sieroszowice, a w czerwcu 1985 r., jako perspektywê kopalni Sieroszowice, udokumentowano z³o e Gaworzyce [22]. W latach 1988 1995 dokonano usystematyzowania i uporz¹dkowania wiedzy dotycz¹cej najg³êbszych partii z³o a ujêtych w dokumentacjach z³ó : Sieroszowice I II, ukowice- -Jaczów, G³ogów I, G³ogów II, G³ogów III i Gawrony-Œcinawa. Zmieniono podzia³ tej czêœci obszaru monokliny, dokumentuj¹c z³o a: Bytom Odrzañski [24] w najbardziej na pó³nocny-zachód wysuniêtej czêœci obszaru dokumentacyjnego, G³ogów [27] w œrodkowej czêœci obszaru dokumentacyjnego z³o a g³êbokiego poni ej z³o a Sieroszowice oraz Retków [30]. W dokumentacjach tych oprócz danych ujêtych we wczeœniejszych dokumentacjach wykorzystano równie dane uzyskane z ostatnich prac wiertniczych. W latach dziewiêædziesi¹tych dokonano kilku korekt granic z³ó eksploatowanych. W 1990 r. dokonano aktualizacji zasobów i korekty granic obszaru górniczego z³o a Polkowice [25]. Korekta dotyczy³a po³udniowych granic z³o a Polkowice i mia³a umo liwiæ prace rozpoznawcze z³o a w rejonie wychodni podkenozoicznych. Utworzony nowy obszar górniczy Polkowice II (nie myliæ ze z³o em kopalni Polkowice II z roku 1967) uwzglêdnia³ dodatkowo informacje z otworów zlokalizowanych przy wychodniach podkenozoicznych warstw z³o owych. W 1991 r. dokonano nieznacznego powiêkszenia obszaru z³o a Rudna [26] kosztem z³ó przygranicznych. W 1993 r. zosta³a wykonana dokumentacja nowego z³o a Lubin-Ma³omice [28], scalaj¹ca z³o a Lubin i Ma³omice w granicach ustalonych w dokumentacjach z 1984 roku. W 1994 r. wykonano dodatek [29] do dokumentacji z³o a Radwanice dziel¹cy z³o e na dwa pola: pole zachodnie jako perspektywa poszerzenia bazy zasobowej dla kopalni Sieroszowice oraz pole wschodnie dla kopalni Polkowice. Dla pola wschodniego utworzono obszar górniczy Radwanice Wschód I, dla którego uzyskano koncesjê na wydobywanie. Dokumentacyjne przygotowanie g³êbokich partii z³o a do zagospodarowania nastêpowa³o dwuetapowo. Owocem ka dego z etapów by³o nowe z³o e, wykrawaj¹ce przyleg³¹ do obszarów eksploatowanych odpowiedni¹ czêœæ z³o a g³êbokiego. W 1998 r. wykonano dokumentacjê geologiczn¹ z³o a G³ogów G³êboki [31] wydzielonego ze z³ó Bytom Odrzañski, G³ogów i Retków. Nowe z³o e, przyleg³e do ówczesnych obszarów koncesyjnych z³ó Rudna i Sieroszowice, opiera³o siê na danych z 97 otworów wiertniczych, których wykonanie by³o sfinansowane przez KGHM. Dalsza analiza mo liwoœci zagospodarowania oraz wzglêdy wynikaj¹ce ze zmienionych uwarunkowañ prawnych ujêtych w ustawie Prawo geologiczne i górnicze spowodowa³y, e ostatecznie do uzyskania koncesji na wydobywanie wyodrêbniona zosta³a tylko czêœæ z³o a G³ogów G³êboki w obszarze nowego z³o a G³ogów G³êboki-Przemys³owy [32], dla którego w 2004 r. wykonano odrêbn¹ dokumentacjê. Tak wykrystalizowa³ siê dzisiejszy obraz z³ó rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej obejmuj¹cy osiem obszarów koncesyjnych dla szeœciu z³ó zagospodarowanych i piêæ z³ó rezerwowych (niezagospodarowanych)(rys. 4).

17 2. Wielkoœci zasobów w dokumentowanych z³o ach Na przestrzeni ponad 50. lat powierzchniowe prace rozpoznawcze prowadzono z ró n¹ intensywnoœci¹ (rys. 6). Ju po pierwszych pracach wiertniczych i dokumentacyjnych w najp³ytszych partiach z³o a, podjêto decyzjê o ich górniczym udostêpnieniu i eksploatacji, która rozwija³a siê, gdy trwa³y jeszcze prace rozpoznawcze na g³êbszych partiach z³o a. Prace wiertnicze trwa³y jeszcze przez ca³e lata osiemdziesi¹te w okresie których wydobycie kopalñ uzyska³o optymalny poziom, nieznacznie zmieniaj¹cy siê póÿniejszych okresach (rys. 10). Postêpuj¹ce prace rozpoznawcze, prowadzona eksploatacja oraz szeroko rozumiane zmiany zasad dotycz¹cych gospodarki z³o ami znajduj¹ odzwierciedlenie w wielkoœci udokumentowanych zasobów rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej. Ich zestawienie przedstawiono na wykresach (rys. 5) pokazuj¹cych wielkoœci udokumentowanych zasobów w obszarze z³o owym w ci¹gu ca³ego okresu dokumentowania. Ca³kowit¹ iloœæ zasobów Cu cia³a rudnego mo na obecnie oszacowaæ na oko³o 70 mln Mg (w stanie zasobów i wyeksploatowanych). Na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych szacunki by³y wy sze, ale przeliczenie zasobów z³ó wed³ug kryteriów bilansowoœci ustalonych w 1993 r. zweryfikowa³o te dane. Pierwsza dokumentacja, wykonana w roku 1959, obejmowa³a oko³o 20 mln Mg Cu i ponad 1 mld Mg rudy miedzi (zasoby bilansowe i pozabilansowe razem), czyli, wed³ug obecnej wiedzy, oko³o 1/3 zasobów ca³ego obszaru z³o owego. Do koñca 2006 r. wydobyto ³¹cznie ponad 700 mln Mg rudy i 15,5 mln Mg Cu. Wielkoœæ wydobycia sta³a siê zauwa alna w bilansie zasobów dopiero od pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych. Zmiany zasobów przedstawiono na wykresach (rys. 5). Udokumentowane straty powstaj¹ce w procesie eksploatacji utrzymuj¹ siê w racjonalnych, marginalnych proporcjach w stosunku do wydobycia. Jako z³o a zagospodarowane przedstawione na wykresach to: z³o a Lubin i Polkowice (oraz pochodne) od momentu ich udokumentowania jako oddzielne rejony, z³o e Polkowice II od momentu jego udokumentowania w 1967 r., z³o a Rudna i Sieroszowice od roku 1980, z³o e Ma³omice w rejonie wschodnim z³o a Lubin, czêœæ Wschodnia z³o a Radwanice iloœciowo praktycznie nie zauwa alna, z³o e G³ogów G³êboki-Przemys³owy (od 2004 r.). Zasoby pozabilansowe dokumentowane w z³o ach zagospodarowanych po 1993 r. uleg³y znacznej marginalizacji (rys. 5). W z³o ach rezerwowych ich udzia³ z racji kryterium g³êbokoœciowego jest wiêkszy, przy czym postêpuj¹ce rozszerzanie siê udostêpnionych partii z³o a w kierunku g³êbszych partii górotworu pozwala na zmianê tego kryterium i kwalifikacje zasobów jako bilansowe (np. z³o a G³ogów G³êboki i G³ogów G³êboki- -Przemys³owy). Dlatego zasoby z³ó perspektywicznych pokazano w podziale wed³ug kategorii rozpoznania. Zasoby udokumentowane w kategorii C1 mog¹ w czêœci zostaæ objête

18 Rys. 6. Otwory wiertnicze z powierzchni wykonane dla celów dokumentowania zasobów z³ó rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej i okreœlenia wg³êbnych warunków górotworu Fig. 6. Exploration boreholes (drilled from surface) zagospodarowaniem w ramach istniej¹cej infrastruktury górniczej. Zasoby udokumentowane w kat C2 to praktycznie najg³êbsze peryferia obszaru z³o owego rozpoznane pojedynczymi otworami. 3. Zasoby przemys³owe Zbli ona do przyjmowanej dzisiaj, definicja zasobów przemys³owych funkcjonuje od roku 1977 [36]. Wczeœniejsza formu³a wyznaczania zasobów przemys³owych odpowiada³a dzisiaj rozumianym zasobom eksploatacyjnym. Zasoby przemys³owe s¹ czêœci¹ zasobów bilansowych (lub pozabilansowych) przewidzianych w Projekcie Zagospodarowania Z³o a do eksploatacji. Pozosta³e zasoby z przyczyn ekonomicznych lub technologicznych (koniecznoœæ pozostawienia filarów ochronnych dla obiektów górniczych lub ze wzglêdu na bezpieczeñstwo eksploatacji) kwalifikowane s¹ jako zasoby nieprzemys³owe. Szczegó³owe kryteria i sposoby wydzielania zasobów przemys³owych ulega³y wielu zmianom. Mia³o to odzwierciedlenie w zmieniaj¹cych siê proporcjach udzia³u zasobów przemys³owych w bazie zasobowej KGHM na przestrzeni lat 1977 2006 (rys. 7). Skokowe zmiany maj¹ swoj¹ przyczynê zarówno w ogólnych zmianach bazy zasobów bilansowych (zmiany kryteriów bilansowoœci), jak i w zmianach sposobów wydzielania zasobów przemys³owych:

19 Rys. 7. Udzia³ zasobów przemys³owych w ogólnym stanie zasobów bilansowych z³ó eksploatowanych przez KGHM Fig. 7. Reserves/resources ratio in the exploited deposits as at the begining of the year w roku 1980 spadek udzia³u zasobów przemys³owych ma przyczynê w powiêkszeniu bazy zasobów bilansowych o nowe obszary w pó³nocnej czêœci kopalni Rudna, dla których nie okreœlono wówczas zasobów przemys³owych; zasoby przemys³owe dla tych obszarów okreœlono dopiero w latach 1982 1983 (wzrost na wykresie); podobnie w roku 1984 spadek udzia³u zasobów przemys³owych ma przyczynê w do- ³o eniu do bazy zasobów bilansowych kopalni Lubin z³o a Ma³omice; zasoby przemys³owe dla tego obszarów okreœlono dopiero w roku 1986; dopiero w roku 1987 ustalono zasoby przemys³owe dla z³o a Sieroszowice; w roku 1994 wykonano nowe projekty zagospodarowania z³o a, w których ustalono nowe kryteria uwzglêdniaj¹ce ocenê ekonomiczn¹ i wydzielono z zasobów przemys³owych czêœæ ubo szych zasobów, które nie dawa³y ekonomicznego uzasadnienia eksploatacji przy niskim poziomie cen miedzi na œwiatowych rynkach surowcowych; w roku 2001 wykonano dodatki do projektów zagospodarowania z³o a i do zasobów przemys³owych w³¹czono czêœæ zasobów uwiêzionych dotychczas w filarach oporowych niektórych wyrobisk górniczych; w roku 2006 wykonano kolejne dodatki do projektów zagospodarowania z³o a, w których uwzglêdniono postêpuj¹cy rozwój technologiczny eksploatacji ubogich z³ó i polepszenie koniunktury na rynkach surowcowych, spowodowa³o to w³¹czenie czêœci s³abszych ekonomicznie z³ó do zasobów przemys³owych; w projektach przewidziano tak e likwidacjê dwóch rejonów szybowych i okreœlono mo liwoœæ pozyskania zasobów przemys³owych z filarów dla nich utworzonych.

20 Ostania zmiana jest efektem doœwiadczeñ ostatnich lat, w których czêœæ zasobów nieprzemys³owych wydzielonych ze wzglêdów ekonomicznych by³a przeznaczana do eksploatacji. By³o to mo liwe dziêki rozwojowi technologii urabiania cienkich z³ó oraz zmianie warunków makroekonomicznych. Uwzglêdniaj¹c te czynniki w wykonanych w roku 2006 dodatkach do projektów zagospodarowania z³o a przeanalizowano kompleksowo dotychczasowe zasoby nieprzemys³owe i przekwalifikowano du ¹ ich czêœæ do zasobów przemys³owych. W przepisach dotycz¹cych projektów zagospodarowania z³o a w uzasadnionych przypadkach dopuszcza siê ponadto zaliczenie do zasobów przemys³owych czêœci zasobów pozabilansowych. W przypadku z³ó miedziowych, z uwagi na marginalnoœæ znaczenia zasobów pozabilansowych nie zaistnia³a dotychczas koniecznoœæ zastosowania takiego rozwi¹zania. Po zmianach omówionych wczeœniej zasoby z³o a przemys³owego stanowi¹ ponad 80% zasobów bilansowych KGHM. Stanowi¹ one w tej chwili najbardziej prawdopodobn¹ podstawê perspektywy wydobycia i mo liwoœci zagospodarowania. Wyznaczone na tej podstawie zasoby operatywne i eksploatacyjne daj¹ gwarancje prawie 40-letniego istnienia obecnych kopalñ. ywotnoœæ kopalñ KGHM, wed³ug stanu na 31.12.2006 r., przedstawia siê nastêpuj¹co: ZG Lubin 36 lat, ZG Polkowice-Sieroszowice 48 lat, ZG Rudna 43 lata. Rzeczywiste roz³o enie czasowe wydobycia zak³adaj¹ce stopniowe zmniejszanie wydobycia wyd³u a te okresy o nastêpne kilka lat. W przysz³oœci mo liwe jest ponadto poszerzenie tej bazy o dalsz¹ czêœæ zasobów nieprzemys³owych, np. z kolejnych filarów szybowych. Ponadto poza obecnie eksploatowanymi obszarami istnieje mo liwoœæ poszerzenia bazy zasobowej o: istniej¹ce na zachód od z³o a Sieroszowice obszary z³o owe Gaworzyce i Radwanice Zachód; KGHM od roku 2007 wdra a program eksploracyjny maj¹cy na celu rozpoznanie tego obszaru i podjêcie decyzji o mo liwoœci rozwoju w tym kierunku; z³o a: G³ogów, Retków i Bytom Odrzañski; s¹ to zasoby mo liwe do pozyskania po rozwi¹niu szeregu problemów zwi¹zanych z eksploatacj¹ z³ó na du ych g³êbokoœciach. 4. Wydobycie zasobów geologicznych i urobku Ewidencja wydobywanych zasobów jest obwarowana dodatkowym re imem dokumentacyjnym zwi¹zanym z rozliczaniem oddzia³ów wydobywczych i wewnêtrzn¹ ocen¹ efektywnoœci eksploatacji. Jest to pomiar metodycznie niezale ny od dokumentacji zasobów wykonywanej dla celów ujmowania zmian w stanie zasobów. Z uwagi na g³ówny cel tego monitoringu, jakim jest wewnêtrzna ocena ekonomiczna poszczególnych ogniw ci¹gu technologicznego, zachowanie pe³nych rygorów stawianych dokumentacji zasobów nie zawsze jest mo liwe. Nale y przy tym zdawaæ sobie sprawê z funkcjonuj¹cych w sprawozdawczoœci pojêæ dotycz¹cych wydobywanych zasobów kopaliny, którym mog¹ byæ nadawane ró ne treœci.

Wydobycie urobku, kopaliny ze z³o a, zawartych w nich metali u ytecznych mog¹ byæ okreœlane w ró noraki sposób: iloœæ i parametry urobku na podstawie obmiarów przestrzeni urobionych w górotworze wykonanych przez kopalniane s³u by miernicze i geologiczne; iloœæ i parametry urobku na podstawie pomiaru wagowego i jakoœciowego wykonywanego przez niezale ny podmiot na punkcie granicznym pomiêdzy kopalni¹ a zak³adem przeróbczym; iloœæ kopaliny wydobytej w urobku, podobnie jak iloœæ urobku, jest elementem obmiaru dokonywanego przez s³u by miernicze i geologiczne, a rozliczenie urobku na czêœæ z³o ow¹ i ska³ê p³onn¹ wykonywany jest ka domiesiêcznie na podstawie setek profili opróbowania z³o owego; dla celów naliczania op³aty eksploatacyjnej oblicza siê równie skorygowan¹ iloœæ wydobytej kopaliny na podstawie uzyskanych wspó³czynników podzia³u z³o a i ska³y p³onnej oraz rozliczeniowego pomiaru wagowego; niezale nym metodycznie od wy ej opisanych operacji jest okreœlenie iloœci urobionej kopaliny dokonywane dla celów obliczenia ubytku kopaliny ze z³o a, wykonywane w ramach corocznych operatów ewidencyjnych zasobów z³o a; pomiar ten, dokonywany w granicach bloków geologicznych a nie ma³ych miesiêcznych zabiorów poszczególnych wyrobisk, opiera siê na pe³niejszych danych laboratoryjnych, uzyskiwanych nierzadko z kilkudniowym opóÿnieniem, w zwi¹zku z tym pomiary nie mog¹ byæ w pe³ni identyczne. Obliczane wielkoœci ró ni¹ siê, a wynika to z nastêpuj¹cych powodów. W operatach ewidencyjnych iloœæ kopaliny okreœlona jest w oparciu o pe³ny zestaw analiz chemicznych z opróbowania z³o a, na podstawie, których okreœla siê granice z³o a, tak e tych, których czas uzyskania wyniku od momentu pobrania wynosi oko³o 1 miesi¹ca. Obliczenia wykonuje siê dla jednorodnych bloków geologiczno-z³o owych, gdzie mo na liczyæ siê z dok³adnoœci¹ wyliczeñ osi¹gaj¹c¹ wartoœæ oko³o 10%. Podzia³ na bloki geologiczno- -z³o owe nie uwzglêdniania ponadto granic gmin. W kwartalnych informacjach przesy³anych organowi koncesyjnemu Iloœæ kopaliny okreœlona jest w oparciu o wyniki oznaczeñ chemicznych dostêpne w momencie obliczania odbiorów miesiêcznych. Informacja kwartalna jest sum¹ informacji miesiêcznych. Pojedyncze obliczenia wykonywane s¹ dla ma³ych obszarów z³o a, wyznaczonych w oparciu o zakres wykonanych robót górniczych i granice gmin. Ca³oœæ obliczeñ jest weryfikowana zewnêtrznym pomiarem wagowym i jakoœciowym. W aspekcie ró nic interpretacyjnych definicji z zakresu rozdzia³u kopaliny, urobku, ska³y p³onnej w ostatnich latach powsta³y pewne kontrowersje dotycz¹ce funkcjonuj¹cego w formularzach statystycznych OŒ-22 pojêcia wydobycie brutto. Okolicznoœci omówione wy ej oraz brak opisanej definicji sprawi³y, e dokumentuj¹cy geolodzy w tym miejscu umieszczali nastêpuj¹ce wielkoœci: wielkoœæ wydobycia urobku, czyli kopaliny powiêkszonej o wielkoœæ zuba aj¹cej ska³y p³onnej. Wynika to z interpretacji s³owa brutto maj¹cej w swojej s³owo- 21

22 twórczej konstrukcji wartoœæ powiêkszon¹ w stosunku do netto. Logiczne rozumienie tego okreœlenia wskazywa³o na wielkoœæ wydobycia urobku. Wielkoœæ wydobycia kopaliny wynikaj¹ca z kwartalnych informacji o wydobyciu kopaliny dla potrzeb wyliczenia op³aty eksploatacyjnej, tj. dokonywanych w trakcie miesiêcznych odbiorów robót górniczych przez dzia³y miernicze jako jest efekt obmiaru wyrobisk górniczych, parametrów z³o a i furty eksploatacyjnej oraz zewnêtrznego pomiaru wagowego. Cech¹ tego pomiaru jest ³¹czne traktowanie zasobów bilansowych i pozabilansowych, nierozdzielanych w dokumentacji odbiorowej. Wynika to tak e z interpretacji s³owa brutto. Ubytek zasobów bilansowych bêd¹cy ró nic¹ ubytku zasobów na skutek strat i wydobycia i wielkoœci odpowiednich strat w tych zasobach. Ubytek zasobów geologicznych obliczanych jako sumê wydobytych zasobów bilansowych i pozabilansowych. Te ró nice interpretacyjne mog³y byæ prawdopodobnie przyczyn¹ nieporozumieñ dotycz¹cych zawartoœci w urobku górniczym kopalñ KGHM i interpretacji znacznego podwy szenia jakoœci wydobywanego urobku w latach 2002 i 2003 (Paulo 2005, 2006). Dane dotycz¹ce jakoœci wydobywanego urobku i kopaliny przedstawiono na rysunku 8. Jakoœæ urobku wynika z pomiaru strugi urobku opuszczaj¹cej zak³ady górnicze, a jakoœæ kopaliny jest obliczona w trakcie corocznej ewidencji zmian zasobów. Nie mo na nie zauwa yæ wyraÿnej korelacji parametrów urobku i zawartej w nim kopaliny. Na wykresie pokazano równie parametry zasobów bilansowych i przemys³owych stanowi¹cych bazê zasobow¹ w danym okresie. Jak zosta³o zauwa one przez wielu analityków (m.in. Paulo 2005), zawartoœæ Cu w wydobywanych zasobach by³a w niektórych okresach istotnie wy sza od zawartoœci Cu w udokumentowanych zasobach bilansowych. Jest to charakterystyczne dla pocz¹tkowej fazy budowy zag³êbia do lat osiemdziesi¹tych oraz dla okresu niskich cen miedzi na rynkach œwiatowych wystêpuj¹cego na prze³omie wieków XX/ XXI. Czêœciowo wynika³o to tak e z kolejnoœci prac rozpoznawczych od wychodni ku g³êbszym partiom monokliny i wynikaj¹cej st¹d kolejnoœci zagospodarowywania obszarów górniczych. Wykorzystuj¹c funkcjonuj¹ce od roku 2003 wzrosty cen na miêdzynarodowych rynkach metali KGHM stara siê wydobywaæ równie s³absze partie z³o a, przygotowuj¹c siê tym samym na okresy dekoniunktury. Prowadzona polityka dotycz¹ca okreœlania zasobów przemys³owych ma celu ich uto samienie z zasobami wydobywanymi (rys. 8). 5. Straty Straty zasobów s¹ nieuniknionym efektem eksploatacji z³ó i s¹ definiowane jako czêœæ udokumentowanych zasobów, które ze wzglêdów technologicznych, bezpieczeñstwa eksploatacji oraz uwarunkowañ ochron œrodowiska nie mog¹ byæ wydobyte i s¹ trwale niedostêpne.

W sprawozdawczoœci obowi¹zuj¹cej w KGHM dla z³ó rud miedzi przyjmowano generalnie, wypracowane jeszcze w latach siedemdziesi¹tuych ubieg³ego wieku [38, 44], zasady klasyfikacji i obliczania strat. Wieloletnia praktyka wykaza³a jednak na niepraktycznoœæ znacznej czêœci wydzielonych rodzajów i kategorii strat. Istotne elementy bilansu obliczanych start sprowadzaj¹ siê g³ownie do okreœlenia strat z uwzglêdnieniem rodzaju zasobów w jakich wyst¹pi³y oraz ich umiejscowienia w profilu z³o a. Straty zasobów przemys³owych dzielone s¹ na: Straty eksploatacyjne powstaj¹ce w polach eksploatacyjnych, bêd¹ce efektem cech technologicznych systemu eksploatacji. S¹ to np. zasoby kopaliny uwiêzione w resztkowych filarach podporowych, niewybrane czêœci z³o a w sp¹gu (p³aty) lub stropie (³aty) lub inne niewielkie czêœci z³o a pozostawione w przestrzeni wyeksploatowanej zrobach. Straty pozaeksploatacyjne to zasoby przemys³owe, przewidziane pierwotnie do eksploatacji, lecz wskutek losowych zdarzeñ, zwi¹zanych z naturalnymi zagro- eniami takimi, jak np. t¹pania i obwa³y odst¹piono od ich eksploatacji. Decyzjê o braku przeprowadzenia w sposób bezpieczny eksploatacji w takich partiach z³o a podejmuj¹ prawomocne organy lub osoby na podstawie szczegó³owych ustaleñ kopalnianych zespo³ów ds. zagro eñ naturalnych. Straty zasobów nieprzemys³owych, wczeœniej równie okreœlane równie jako straty inne ni eksploatacyjne (w odró nieniu od wydzielanych strat eksploatacyjnych zasobów nieprzemys³owych) s¹ to partie zasobów nieprzemys³owych, które wskutek okreœlonych w projekcie zagospodarowania z³o a lub planie ruchu za³o eñ nie by³y przewidziane do eksploatacji. Wskutek utraty mo liwoœci ewentualnego ich udostêpnienia poprzez odciêcie wyeksploatowanymi przestrzeniami nastêpuje przekwalifikowanie ich do strat. Z przyczyn omówionych wczeœniej w ostatnich latach prowadzono eksploatacjê zasobów niespe³niaj¹cych ustalonych w PZZ-tach ekonomicznych kryteriów przemys³owoœci. Z tego powodu dla takich zasobów nieprzemys³owych przyjêto analogiczny sposób dokumentowania strat jak w przypadku eksploatacji zasobów przemys³owych. W efekcie, latach 1998 2005, pojawi³a siê kategoria strat eksploatacyjnych zasobów nieprzemys³owych. Dla jasnoœci sytuacji w prezentacji ujêto je wspólnie z ze stratami zasobów przemys³owych jako straty eksploatacyjne zasobów bilansowych. Po zmianach kwalifikacji zasobów nieprzemys³owych od roku 2006 nie ma potrzeby utrzymywania tego podzia³u. Straty zasobów pozabilansowych, z uwagi na marginalny charakter nie s¹ rozdzielane ze wzglêdu na przyczynê powstania. Ze wzglêdów ekonomicznych zasoby te nie s¹ przedmiotem normalnej eksploatacji. Format przedstawiania wielkoœci strat obejmuje ca³y katalog wspó³czynników i wskaÿników. adnych w¹tpliwoœci nie budzi przedstawienie strat w postaci bezwzglêdnych wieloœci kopaliny lub sk³adnika u ytkowego kopalinie. Na wykresie (rys. 9) pokazano szczegó³owo wielkoœci strat kopaliny w rozbiciu na opisane wy ej rodzaje strat. Zasadnicz¹ czêœæ zajmuj¹ w tym bilansie straty eksploatacyjne. Wielkoœci roczne obliczanych strat mieszcz¹ siê poni ej 4 mln Mg rudy i s¹ w du ym stopniu uzale nione od wielkoœci wydobycia urobku (rys. 10). 23

24 Rys. 10. Zale noœæ strat eksploatacyjnych i iloœci wydobywanego urobku Fig. 10. Exploitation losses versus yearly output Wielkoœci strat pozaeksploatacyjnych wykazuj¹ pewn¹ skokow¹ nieregularnoœæ. W poszczególnych latach s¹ to wielkoœci siêgaj¹ce 1 mln Mg kopaliny, a winnych latach wielkoœci du o mniejsze lub w ogóle nie s¹ klasyfikowane. Jest to zwi¹zane z wystêpuj¹c¹ czêsto w przypadku ich ewidencji, inercj¹ czasow¹ w stosunku do momentu ich powstania. Ich powstanie uzale nione jest od czasu wyst¹pienia zjawiska decyduj¹cego o wycofaniu siê z danego rejonu z pracami górniczymi, ewidencja nastêpuje w momencie ich ca³kowitego odciêcia. Zak³ada siê, e do momentu istnienia fizycznej mo liwoœci dostêpnoœci mo e pojawiæ siê technologia umo liwiaj¹ca dokoñczenie ich eksploatacji, lub natê enie zagro enia, które decydowa³o o jej zaniechaniu z czasem mo e ulec zmianie. Od po³owy ostatnich lat dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku mo na zauwa yæ zwiêkszaj¹ce siê iloœci strat zasobów nieprzemys³owych. Jest to naturalna konsekwencja schy³kowego etapu eksploatacji w niektórych obszarach z³o owych. W miarê rozrostu powierzchni zrobów wyeksploatowanych zasobów nastêpuje równie odciêcie znacznych obszarów wyznaczonych filarów stref tektonicznych lub innych obiektów przyrodniczych. Znaczny udzia³ w tej kategorii strat ma eksploatacja pod miastem Lubin, gdzie dla minimalizacji skutków eksploatacji dla rozrastaj¹cego miasta wprowadzono administracyjnie ograniczenia wysokoœci eksploatacji. Wydzielone z tego wzglêdu sp¹gowe partie bardziej mi¹ szych z³ó s¹ klasyfikowane do strat po wyeksploatowaniu ustalonych zasobów przemys³owych w tym rejonie. Straty zasobów pozabilansowych podobnie jak udzia³ tych zasobów w ca³kowitym bilansie zasobów jest marginalny.

Najpowszechniejszym parametrem s³u ¹cym ocenie gospodarki z³o em jest wspó³czynnik strat, czyli wzglêdna wartoœæ uzyskiwanych strat. Zasadniczym problemem jest okreœlenie podstawy odniesienia wzglêdnego przedstawienia strat. Okreœlone wielkoœci strat mo na odnieœæ do: wielkoœci zasobów w przestrzeniach wyeksploatowanych (zrobach) stosunkowo najlepiej oddaj¹ bie ¹cy stopieñ wykorzystania z³o a w polach eksploatacyjnych (rys. 11 i 12). Wielkoœci uzyskiwane dla strat pozaeksploatacyjnych i strat zasobów nieprzemys³owych, które s¹ bliskie lub równe 100%, w zestawieniu z parametrami strat eksploatacyjnych mieszcz¹cymi siê w przedziale 11 15%, s¹ przyczyn¹ czêstych b³êdnych opinii alarmistycznie fechtuj¹cych pojêciem gospodarki rabunkowej, ca³kowitego ubytku z tytu³u eksploatacji. Takie ujêcie dobrze oddaje rzeczywist¹ skalê klasyfikowanych start o marginalnym znaczeniu np. strat pozaeksploatacyjnych (rys. 13), ca³kowitej wielkoœci strat podobnie dobrze oddaj¹ wzajemne relacje pomiêdzy ró nymi rodzajami strat i ich rzeczywista skalê. Wieloletnia eksploatacja z³ó rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej pozwoli³a na wypracowanie optymalnych systemów ich eksploatacji. Pocz¹tkowo uzyskiwane wskaÿniki strat w polach wyeksploatowanych cechowa³y siê wartoœciami przekraczaj¹cymi 20% (rys. 11). O kilkunastu lat straty ustabilizowa³y siê na poziomie poni ej 15%, co odpowiada geometrycznemu wspó³czynnikowi pozostawionych kostek podporowych dla stosowanych systemów eksploatacji filarowo-komorowej. Pojawiaj¹ce siê w niektórych latach podwy - szone wartoœci strat zwi¹zane s¹ g³ównie z rozliczaniem wykonanych pól osadnikowych dla klarowania wody ods¹czonej z podsadzonych zrobów. 25 Rys. 11. Wzglêdne wielkoœci strat eksploatacyjnych w polach eksploatacyjnych Fig. 11. Evolution of exploitation losses in relation to the exploited out ore reserves and contained metal

26 Rys. 12. Wzglêdne wielkoœci strat pozaeksploatacyjnych i zasobów nieprzemys³owych Fig. 12. Relative non exploitation losses and resources Wspó³czynniki uzyskiwane dla strat zasobów nieprzemys³owych (rys. 11) wskazuj¹ na mo liwoœci ich czêœciowej eksploatacji. Uzyskiwane poziomy rozciêcia do wielkoœci nawet 30% nie powoduj¹ negatywnych skutków i pozwalaj¹ generalnie zachowaæ funkcjonalnoœæ i bezpieczeñstwo obiektów, dla których filary ochronne zosta³y utworzone. Praktycznie jedynym zwaloryzownym w przepisach ogólnych parametrem gospodarki z³o em jest poziom strat uzale niony od wielkoœci wydobycia. Wielkoœci strat przekraczaj¹ce po³owê wydobycia zasobów powoduj¹ koniecznoœæ uzyskania zezwolenia organu koncesyjnego. Maksymalne wartoœci 5 mln Mg rudy rocznych strat (rys. 9) stanowi¹, co najwy ej 20% procent œredniego rocznego wydobycia kopaliny, które oscyluje w ostatnich latach w granicach 25 mln Mg kopaliny rudy miedzi. Udzia³ strat w ca³kowitym ubytku z tytu³u eksploatacji (wydobycia i strat) wynosi narastaj¹co 13% (rys. 13). Straty eksploatacyjne, uzale nione od wielkoœci eksploatacji po osi¹gniêciu optymalnego modelu eksploatacji w latach osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku ustabilizowa³y siê na poziomie 10%. Rzeczywiste znaczenie strat pozaeksploatacyjnych stanowi margines dzia³alnoœci górniczej poni ej 2%, podobnie jak straty zasobów nieprzemys³owych, których docelowy udzia³ bêdzie zbli a³ siê w kierunku wspó³czynnika charakteryzuj¹cego ich ca³kowity udzia³ w stanie zasobów, czyli 15 17% zasobów bilansowych. 6. Sczerpanie zasobów Stan sczerpania zasobów, czyli okreœlenie miejsca w historii ycia kopalni dobrze pokazuje parametr zwany zu yciem zasobów (Banaszak, Kubiak 1994). Parametr ten w od-

ró nieniu do funkcjonuj¹cego w literaturze stopnia wykorzystania z³o a dobrze sprawdza siê dla z³ó charakteryzuj¹cych siê dynamicznie zmieniaj¹c¹ siê baz¹ zasobow¹. Dodatkowo parametr ten uwzglêdnia urobione zasoby w obszarach, które nie zosta³y ca³kowicie wyeksploatowane, co jest istotne w przypadku technologii zastosowanych w z³o ach KGHM. Obliczenie parametru polega na okreœleniu w danym czasie stosunku sumy narastaj¹cej zasobów wydobytych i trwale pozostawionych (strat) do aktualnego stanu zasobów zdyskontowanych (Banaszak, Kubiak 1994), czyli zasobów ca³ego cia³a rudnego mo liwych do oznaczenia wed³ug wiedzy dostêpnej w danym czasie. Dotychczasowe zu ycie zasobów KGHM wynosi 33,7% w rudzie i 33,5% Cu (rys. 14). Skokowe zmiany wartoœci s¹ zwi¹zane z zasadniczymi zmianami klasyfikacji zasobów przemys³owych (rok 1996) lub z powiêkszeniem bazy zasobowej (rok 2004 z³o e G³ogów G³êboki-Przemys³owy). Podejmowane kolejne dzia³ania, od koñca ubieg³ego wieku, nad poszerzaniem i racjonalizowaniem bazy zasobowej pozwoli³y po czterdziestu latach eksploatacji na utrzymanie stanu sczerpania dokumentowanych zasobów przemys³owych na poziomie 40%. Uwzglêdniaj¹c przyjmowane wielkoœci zasobów operatywnych docelowy stopieñ wykorzystania z³o a w koñcowej fazie eksploatacji powinien osi¹gn¹æ w granicach 80% zasobów przemys³owych i 70% zasobów bilansowych. Je eli uda siê to osi¹gn¹æ, bêdzie to spektakularny wynik na skalê œwiatow¹. 27 Wnioski Gospodarka zasobami z³ó stanowi bardzo specyficzny element dzia³alnoœci cz³owieka w œrodowisku, dzia³amy tu bowiem na materiale nieodnawialnym, w ludzkiej kategorii pojmowania czasu eksploatacja z³ó jest elementem zrównowa onego rozwoju, ale i gospodarki globalnej, w której wci¹ naczelnym jest d¹ enie do maksymalizacji zysków. Dzisiaj, gdy jesteœmy czêœci¹ europejskiej wspólnoty chyba ju nikt nie stawia sprawy ochrony zasobów dla przysz³ych pokoleñ przez ograniczenie ich eksploatacji. Kupuj¹c ropê i gaz, sprzedaj¹c miedÿ i wêgiel jesteœmy czêœci¹ wielkiego rynku surowcowego. Zagospodarowanie z³o a rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej przynios³o spektakularny rozwój regionu. W KGHM i podmiotach grupy kapita³owej pracuje oko³o 30 000 ludzi, a powi¹zanych Ÿród³em utrzymania jest ponad 100 tysiêcy ludzi. Plany intensywnego rozwoju przemys³u miedzowego stworzone na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych posiada³y perspektywê koñcz¹c¹ siê na ostatnich latach ubieg³ego wieku, konsumuj¹c w tym czasie ca³oœæ zasobów (w tym jeszcze wówczas nieudokumentowanych), o których dzisiaj posiadamy wiedzê. Eksploatacja z³ó rud miedzi prowadzona racjonalnie mo e byæ motorem rozwoju regionu jeszcze przez kilkadziesi¹t lat, pod warunkiem istnienia dobrej koniunktury na rynkach œwiatowych na metale. Ustabilizowany poziom wydobycia pomimo przemieszczania siê eksploatacji poza najbogatsze partie z³o a, ma³e straty eksploatacyjne, marginalny

28 charakter strat pozaeksploatacyjnych, mo liwoœæ zagospodarowania czêœci zasobów nieprzemys³owych uwiêzionych w filarach ochronnych oraz mo liwoœæ rozszerzenia eksploatacji na s¹siaduj¹ce z³o a Gaworzyce i Radwanice (po zrealizowaniu programu eksploracyjnego) daj¹ szansê, pomimo sta³ego wzrostu kosztów produkcji, na stabilny rozwój przez kolejne dziesiêciolecia. Koniecznoœæ rozwi¹zywania nowych pojawiaj¹cych siê wyzwañ pozwoli kontynuowaæ wspó³pracê z wieloma oœrodkami naukowymi, w których mo e byæ ona Ÿród³em wielu karier naukowych. W tym zakresie szczególnie istotnym mo e byæ znalezienie kompromisu pomiêdzy minimalizacj¹ negatywnych skutków dzia³alnoœci górniczej (i przeróbczej) w œrodowisku, zachowaniem rygorów bezpieczeñstwa a maksymalizacj¹ zysku. Analitycy i komentatorzy, a czêsto tak e ludzie nauki, komentuj¹c dzia³alnoœæ górnicz¹ u ywaj¹ terminu racjonalna gospodarka z³o em. W przepisach prawa geologicznego i górniczego od tego pojêcia uzale nione s¹: udzielenie koncesji (art. 26), wymagania planów zagospodarowania z³o a PZZ (art. 54) i Planu Ruchu Zak³adu Górniczego (art. 64). Ale czym jest racjonalna lub nieracjonalna gospodarka z³o em. Jak j¹ sparametryzowaæ? Uwarunkowanie decyzji administracyjnych od tak nieprecyzyjnych okreœleñ i nakazanie organom nadzoruj¹cym kontroli tych spraw mo e i bêdzie prowadziæ do wielu nieporozumieñ. Tym bardziej, e w ostatnich latach problem ten sta³ siê tak e elementem medialnych doniesieñ w g¹szczu bie ¹cej walki politycznej. LITERATURA B a n a s z a k A., 1994 Uwagi o stratach eksploatacyjnych Legnicko-G³ogowskiego Okrêgu Miedziowego. Prz. Geol. 8, 674 676. B a n a s z a k A., K u b i a k J., 1994 WskaŸnik zu ycia zasobów jako Ÿród³o informacji o stopniu zagospodarowania z³o a. Mat. IV Konferencji: Aktualia i perspektywy surowcami mineralnymi. Banaszak A.,Leszczyñski R.,Tomanik R.,2006 Parametry definiuj¹ce gospodarkê z³o em rud miedzi lgom. Górnictwo Odkrywkowe 1 2, 103 107. Banaszak A., Leszczyñski R., 2007 Historia dokumentowania z³ó rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej. Biuletyn Pañstwowego Instytutu Geologicznego 423, 43 58. K i j e w s k i P., S a l s k i W., 1992 Analiza operatów ewidencyjnych zasobów przemys³owych, bilansu strat i zubo enia oraz prawid³owoœci gospodarki z³o em. CBPM Cuprum, (maszynopis), arch. KGHM. Kijewski P., Wanielista K., Butra J., 1995 Ujednolicenie metod oceny strat i zubo enia rudy. CBPM CUPRUM, Wroc³aw. P a u l o A., 2005 Zmiany bazy zasobowej metali nie elaznych w Polsce w ostatnim 50-leciu. Rudy i Metale Nie el. 50(9), 485 490. P a u l o A., 2006 Czy przywrócenie wydobycia rud miedzi w rejonie Boles³awca jest uzasadnione ekonomicznie. Mat. XVI Konferencji Aktualia i perspektywy surowcami mineralnymi 68, 107 122. P i e s t r z y ñ s k i A., (red.) 2007 Monografia KGHM Polska MiedŸ S.A. Wydanie II, Lubin (w druku). Salski W., Rydzewski A., Oszczepalski S., 1993 Analiza strat eksploatacyjnych w kopalniach Legnicko-G³ogowskiego Okrêgu Miedziowego. Prz. Geol. 9, 620 628. Wa niejsze dokumentacje i instrukcje dotycz¹ce z³ó rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej [1] Wy ykowski J., 1959 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi Sieroszowice Lubin w rejonie G³ogowa i Legnicy.

[2] Hammer J., Tomaszewski J., 1959 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi rejon Lubin. [3] Hammer J., Tomaszewski J. 1961 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi rejon Polkowice. [4] Tomaszewski J., Preidl M., 1962 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi rejonu Sieroszowice. [5] Preidl M., 1966 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi Obszaru Górniczego kopalni Lubin. [6] Preidl M., 1966 Dodatek do dokumentacji geologicznej z³o a rud miedzi rejonu Polkowice. Obszar górniczy kopalni Polkowice I. [7] Preidl M. 1967 Dodatek do dokumentacji geologicznej z³o a rud miedzi rejonu Polkowice (kopalnia Polkowice II). [8] Preidl M., 1967 Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej z³o a rud miedzi rejon Sieroszowice. [9] Preidl M., 1968 Dodatek do dokumentacji geologicznej z³o a rud miedzi rejon Lubin. (Obszar Lubin- -Wschód). [10] Preidl M., Kasiarz Z., Grzechnik Z., Dobrzyñski Z., 1973 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi Monoklina Przedsudecka obszar po upadzie. [11] Preidl M., Kasiarz Z., Krzanowski A. 1975 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi pó³nocno- -zachodniej czêœci kopalni Sieroszowice I oraz pola F-1 kopalni Sieroszowice II kat.c1 i C2. [12] Preidl M. Miku³a S., 1976 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi G³ogów I w kategorii C2. [13] Drozdowski S., Falecki W., 1978 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi G³ogów II. [14] Preidl M., 1979 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi ukowice-jaczów w kat. C1. [15] Falecki W., Drozdowski S., 1982 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi Gawrony Œcinawa wkat.c2. [16] Preidl M., Kisielewski B., Kosiarz Z., Korzanowski A., ¹czyñska Z., 1982 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi kopalni Sieroszowice. Kategoria A+B+C1. [17] Preidl M., Flak H., Kisielewski B., Kasiarz Z., Krzanowski A., ¹czyñska Z., Grzechnik Z., Gucwa R. 1982 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi kopalni Polkowice kat. A+B+C1. [18] Mirocka H., 1983 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi kopalni Rudna w kat. A+B+C1. [19] Mirocka H., Kowal T., Filipowska C., Mochy³a J., 1984 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi kopalni Lubin w kat. A+B+C1 [20] Kisielewski B., Mirocka H., Madej J., Kawalec T., Or³owski J., Boratyn J., 1984 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi obszaru Ma³omice w kat. C1. [21] Kisielewski B., Kawalec T., B¹kowska J., Boratyn J., 1985 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi obszaru Radwanice w kat C1. [22] Kisielewski B., Kawalec T., Bakowska J., Boratyn J., 1985 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi obszaru Gaworzyce w kategorii C1. [23] Wirth H., Kozula R. 1986 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi G³ogów III w kat. C2. [24] Kozula R., Golczak I., 1988 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi Bytom Odrzañski w kat. C1 i C2. [25] Preidl M., G¹sior K., Wiœniewski R., 1990 Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej z³o a rud miedzi kopalni Polkowice w kat. A+B+C1. [26] Kozula R., Supel J., Bielawski A., Domaga³a Z., Golczak I., 1991 Dodatek nr 2 do Dokumentacji geologicznej z³o a rud miedzi kopalni Rudna, w kat. A+B+C1. [27] Kozula R., 1992 Dokumentacja geologiczna w kat. C-1+C-2 z³o a rud miedzi G³ogów Monoklina Przedsudecka. [28] Preidl M., 1993 Dokumentacja geologiczna w kat. A+B+C1 z³o a rud miedzi Lubin-Ma³omice. [29] Preidl M., 1994 Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej z³o a rud miedzi obszaru Radwanice w kat. C1. [30] Neumann U., 1995 Dokumentacja geologiczna w kategorii C1, C2, z³o a rud miedzi Retków. [31 Przenios³o S., 1998 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedziowo-srebrowych G³ogów G³êboki w kat. C1. [32] Nieæ M., 2004 Dokumentacja geologiczna z³o a rud miedzi G³ogów G³êboki-Przemys³owy kat. C1. [33] Instrukcja w sprawie zasad i sposobu kwalifikowania, obliczania oraz ewidencji strat z³o owych kopalnianych i zubo enia rudy metali nie elaznych przy eksploatacji górniczej Ministerstwo Przemys³u Ciê kiego, Zjednoczenie Górniczo-Hutnicze Metali Nie elaznych, Katowice 1969r. [34] Instrukcja dotycz¹ca sposobu wype³niania formularzy ewidencyjnych do sporz¹dzania bilansu zasobów kopalin Centralny Urz¹d Geologii, Departament Geologii Gospodarczej, Warszawa 1976 r. 29

30 [35] Instrukcja w sprawie zasad i sposobu ustalania przemys³owych zasobów z³ó kopalin, eksploatowanych w resorcie Ministerstwa Hutnictwa Ministerstwo Hutnictwa, 1976 r. [36] Instrukcja w sprawie prowadzenie ewidencji geologicznych i przemys³owych zasobów z³ó kopalin, eksploatowanych w resorcie hutnictwa Ministerstwo Hutnictwa, 1979 r. [37] Instrukcja dotycz¹ca sposobu wype³niania formularzy ewidencyjnych do sporz¹dzania bilansu zasobów kopaliny Ministerstwo Ochrony Œrodowiska i Zasobów Naturalnych, Departament Geologii i Ochrony Kopalin, Warszawa 1987 r. [38] Objaœnienia sposobu wype³niania formularzy ewidencyjnych do sporz¹dzania bilansu zasobów kopalin Ministerstwo Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa, Departament Geologii, Warszawa 1992 r. ZARYS GOSPODARKI Z O EM RUD MIEDZI NA MONOKLINIE PRZEDSUDECKIEJ 50 LAT ZAGOSPODAROWANIA Z O A S³owa kluczowe Zasoby mineralne, z³o a rud miedzi, gospodarka z³o em Streszczenie W artykule przedstawiono piêædziesiêcioletni przekrój zagospodarowania z³ó rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej odkrytych w 1957 roku przez Jana Wy ykowskiego. D³ugi okres u ytkowania, z³o ony sposób dokumentowania s¹ przyczyn¹ trudnoœci zwi¹zanych z ocen¹ stopnia i jakoœci zagospodarowania. Pierwsza dokumentacja powsta³a w 1959 roku i obejmowa³a po³udniowo-zachodni¹, najp³ytsz¹ czêœæ ca³ego obszaru z³o owego. Obszar ten podzielono w latach 1959 1962 na trzy rejony, a nastêpnie w latach 1965 1968 na piêæ obszarów powstaj¹cych i planowanych kopalñ. W latach siedemdziesi¹tych powstawa³y kolejne dokumentacje g³êbszych rejonów obszaru z³o owego. Ostateczne granice zagospodarowanych dzisiaj z³ó ukszta³towa³y siê na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych, a prace rozpoznawcze na g³êbokich obszarach z³o a zakoñczy³y siê na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. Ostatnim etapem z³o onego procesu dokumentowania by³o wyznaczenie czêœci obszaru z³o a g³êbokiego do zagospodarowania i udzielenie koncesji na jego wydobycie w 2004 roku. Dokumentowane zasoby w czasie ostatnich 50. lat powiêksza³y siê na skutek rozpoznawania nowych obszarów, migrowa³y pomiêdzy tworzonymi kolejnymi z³o ami i podlega³y zmianom zwi¹zanym z kryteriami bilansowoœci i rozpoznaniem wyrobiskami górniczymi. Spoœród 70 mln Mg Cu udokumentowanych w obszarze z³o owym i 50 Mg mln Cu w obszarach zagospodarowanych wydobyto dotychczas ponad 15 mln Mg, co stanowi oko³o 35% sczerpania zasobów zagospodarowanych. Dobra koniunktura na rynku metali pozwala obecnie na zaliczenie do zasobów przemys³owych prawie 80% zasobów bilansowych. Przy dalszym zachowaniu racjonalnej gospodarki tymi z³o ami przez KGHM Polska MiedŸ S.A powinno to pozwoliæ na ich eksploatacje przez dalsze 40 lat. Przyjête i kontynuowane w KGHM od kilkudziesiêciu lat zasady bie ¹cego dokumentowania zmian, wydobycia i strat zasobów pozwalaj¹ na rzeteln¹ i d³ugookresow¹ ocenê procesu wydobycia. Straty eksploatacyjne zwi¹zane z przyjêtym modelem filarowo-komorowym technologii wydobycia kszta³tuj¹ siê na poziomie kilkunastu procent. Straty pozaeksploatacyjne, które incydentalnie mog¹ szokowaæ rozmiarami i wspó³czynnikami, w rzeczywistoœci nie przekraczaj¹ wielkoœci dwóch procent ubytku zasobów. KGHM Polska MiedŸ S.A. prowadzi ci¹g³e prace zwi¹zane z racjonaln¹ gospodark¹ z³o em, aby docelowy stopieñ wykorzystania z³o a osi¹gn¹³ poziom 80% zasobów przemys³owych i 70% udokumentowanych zasobów bilansowych. Pozwoli to zapewniæ jeszcze przez d³ugie lata siln¹ pozycje rozwojow¹ dla ca³ego regionu, bêd¹c istotnym elementem zrównowa onej gospodarki ca³ego kraju.

31 50 YEARS OF MINING ACTIVITY IN THE LUBIN COPPER DEPOSITS, AN REVIEW OF MINERAL DEPOSITS DEVELOPMENT Key words Mineral resources, copper deposits, the management of mineral deposit Abstract In the paper, 50 years of mining investment in the Lubin copper deposits, discovered by Jan Wy ykowski, is presented. Long period of mining activity and complicated manner of deposit documentation are background of difficulties in assessment of deposit utilization. First documentation was completed in 1959 year and covered only southern, shallower part of this deposit. This area has been divided into three areas and in 1655 1968 has been subdivided to five mining leases. During nineteen seventies there were created following documentation of deeper sections of the deposit. The final economic boundaries of currently mined ore sections were establish at the beginning of eighties and exploration and documentation of deep section of the deposit has been completed at the beginning of the nineties. The last stage of deposit documentation was outline of the so-called deep deposit for mining procedure and mining concession granting in 2004. Documented reserves were increasing during past fifty years as a result of exploration of new areas. As a result the size of mining leases was changing being affected by cut of grade and degree of density of mine working. In the deposit area 70 mln. tons of metallic copper has already been documented, out of which 50 mln. tons of copper is within mining leases. Until now, over 15 mln. tons of copper, equivalent to 35% total mineable reserves, has been extracted from the current mining leases. High prices of metals on international market allows to qualified almost 80% of industrial proven reserves as minaeable. Considering an economic mining, these reserves should permit to continue mining for the next 40 years. Currently accepted and applied for the last several tens of years rules of online implementations of changes of documentation process, exploitation and mining ore loses permit for and thorough a long standing assessment of mining process. Mining loses related to room and pillar system are at the level of several percent. The loses not directly connected to the mining extraction, which incidentally may be shocking by their size and coefficient, in reality do not exceed 2% of the reserves loss. KGHM Polska MiedŸ S.A. continuously takes care of economic mining to safeguard the degree of deposit extraction at the level of 80% of industrial reserves in 70% of documented geological ore reserves. This will allow to keep for years to come strong development for the entire region and will be an important factor of a balanced economy of the whole country as well.